1.Artifact (archaeology), an object formed by humans, particularly one of interest to archaeologists

3.Para sa mga unang Pilipino, ang mga burol, kapatagan at batis ay may mga ispiritung higit na makapangyarihan sa mga tao. ang mga ito ay maaaring mabuti o masamang ispiritu. kailangang igalang o handugan ng mga seremonya ang mga ito upang matuwa sa mga tao at patuloy na magbantay sa kapaligiran.

Ang mga unang pilipino ay naniniwalang hindi ganap na namamatay ang tao.

Naniniwala rin ang mga pilipino na ang pinakamakapangyarihang manlilikha sa daigdig ay si Bathala. naniniwala sila na si Bathala ay nasa langit at hindi nila makakausap. ngunit sa paghahandog nila sa mga ispiritu o anito, nakakaratingt kay Bathala ang kanilang mga panalangin.

Ang mga namatay ay inililibing nilang kasama ang kanilang kayamanan, mga damit, ginto at porselana.

kung ang yumao ay ay isang mandaragat at dakilang pinuno, kasama niyang ililibing ang mga alipin sa isang bangka upang may magsagwan dito patungo sa higit na malawak na dagat sa kabilang buhay
*Ang ating mga ninuno ay may sariling pananampalataya noon pa man. Naniniwala sila sa isang kataas-taasang nilikha na kinikilala nilang Bathalang Maykapal. Pinaniniwalaan nila na si Bathala ang may likha ng lahat ng bagay sa mundo. Marami rin silang pinaniniwalang diyos. Naniniwala at sumamba rin sila sa mga espiritu ng kanilang ninuno. Naniniwala sila na ang mga ito ay kahalubilo nila sa kanilang pang-araw-araw na pamumuhay. Ang mga ito rin ay maaring magalit, matuwa at magtanngol sa kanila. Ang mga ito ay pinarangalan nila sa pamamagitan ng pagbibigay ng handog o alay. Sinamba rin ng ating mga ninuno ang kalikasan tulad ng ilog, bundok, matandang punungkahoy, bwaya at bukid. Gayundin ang buwan, bituin, bahaghari, kweba, halaman at mga hayop. Naniniwala silang ang mga ito ay tinitirahan ng mga espiritu. Naniniwala rin an gating mga ninuno sa buhay sa kabilang daigdig. Naniniwala sila na ang kaluluwa ng isang taong namatay ay tumutungo sa langit o impyerno. Ito ay ayonl sa kanyang pamumuhay sa ibabaw ng daigdig. Kung siya ay mabuti, siya ay pinaniniwalaang mapupunta sa langit at kung siya ay masama, siya ay mapupunta sa impyerno. Isang magandang halimbawang nagpapakita ng pananampalataya n gating mga ninuno ay ang tapayang panlibingan (burial jar) na natagpuan sa kweba ng Manunggul Palawan. Ang disenyo ng takip ng tapayan ay dalawang pigura ng diwata na nakasakay sa bangka na naghahatid sa kaluluwa ng namatay sa kabilang buhay sa kailaliman ng dagat. Nagbibigay din ng alay ang ating mga ninuno sa kanilang mga anito. Ang mga ito ay sinasabayan din ng seremonya. Ang mga seremonyang ito ay pinangungunahan ng mga babaylan habang nagkakantahan ng papuri at nagsasayawan ang mga tao.

Bangang Manunggul
Isa sa mga pinakatampok na artifact ng matandang panahon sa kapuluan ang Bangang Manunggul na natagpuan sa Yungib Manunggul, kuwebang bahagi ng Kompleks ng mga Yungib Tabon sa Lipuun Point, Quezon, Palawan.
Tinatayang nilikha ang Banga sa pagitan ng 890-710 BC na siyang petsang natukoy para sa Yungib. Ibig sabihin, mga 2,150 taon bago pa pumaloob ang Islam sa Mindanao at Sulu o mga 2,550 taon bago pumaloob ang Kristiyanismo sa kapuluan. Mahalaga ang bagay na ito para sa paglalarawan ng paniniwalang ispiritwal ng mga sinaunang Pilipino na mamamalas na buo na 2,000 taon bago pa pumaloob ang Islam at Kristiyanismo sa katutubong kabihasnan.
Kapwa materyal at ispiritwal na katangian ng kabihasnan ng matandang Pilipinas ang ipinapamalas ng Banga. Ilan sa mga ito ang sumusunod:
1. Mataas na ang antas ng kasanayan sa pagpapalayukan nang mga panahong ito. Natagpuan sa Bolobok Rockshelter sa Sanga-sanga, Tawi-tawi ang mga unang ebidensya ng palayok sa kapuluan na tinatayang mga 6000 BC, ang sinasabing simula ng panahong Neolitiko sa kapuluan.
May kalakihan ang Bangang Manunggul sa mga karaniwang banga. Kinulayan ito ng hematite (iron oxide) kaya mamula-mula. May desensyo itong tila titik-S na tila mga alon, desenyong laganap nang mga panahong ito sa Timogsilangang Asya. Bagay na nagpapahiwatig naman ng ugnay ng kapuluan sa mga bayan ng rehiyon.
Mas mahalaga, may lilok sa takip ng Banga na bangkang may sakay na dalawang tao. Hindi lamang pagpapalayok kundi pati na paglililok at pagdedesenyo ang dalawa pang kasanayang itinatanghal ng Banga. At hindi lamang palayok, kundi pati na bangkang may sagwan at layag, ang likhang gamit noong araw na ipinapamalas ng banga.
Mangyari pang ipinapahiwatig ng mga ito ang mga kaalamang kinakailangan na taglay ng mga matatandang tao para makalikha ng banga, bangka, sagwan at layag. Halimbawa ang kaalaman ukol sa mga angkop na materyales na gagamitin at kung saan makukuha ang mga ito. O ang mga kaalaman at kasanayan sa paglikha mismo ng mga kasangkapang kailangan sa paggawa. O ang mga kaalaman sa pagpoproseso ng mga materyales at paglikha ng mga kundisyon para magawa ang mga ito lalo na ang banga na kailangan pang lutuin upang maging matibay.
Anupa’t malinaw na itinatanghal ng Bangang Manunggul ang mga kaalaman ng mga sinaunang tao sa kapuluan sa paggawa at paggamit ng banga at bangka gayundin ng mga kasanayan sa pagpapalayukan, pagbabangka, paglililok at pagdedesenyo.
2. Ipinahihiwatig ng banga ang praktis kaugnay ng sinaunang paraan ng paglilibing na ipinapamalas din ng mga sumunod na paghuhukay at ulat etnograpiya. Sa kaso ng Bangang Manunggul, inilibing muna ang namayapa bago muling hinuhukay at nililinis ang buto saka inilalagay sa loob ng banga. Inilagak naman ang banga sa loob ng yungib na nasa isa sa pinakamataas na bahagi ng mga Yungib Tabon, isang pagpapamalas ng kahalagahan at sagradong pananaw sa mga yungib ng mga sinaunang nanahan sa kapuluan.
3. Ipinamamalas din ng Bangang Manunggul ang ilang paniniwalang ispiritwal ng mga sinaunang Pilipino na sinusugan ng ibang mga paghuhukay at ulat etnograpiya sa Palawan at sa ibang bahagi ng kapuluan. Ilang pananaw ang kagyat na mababanggit:
a. May kaluluwa na ang mga matandang Pilipino mahigit 2,000 pa bago pumaloob ang Islam at Kristiyanismo sa kapuluan. Sinasabing ang tao sa unahan ng bangka sa takip ng Bangang Manunggul ang kaluluwa ng namayapa. Ang dalawang kamay nito ay magkakrus sa harap ng dibdib at may tali ito sa ulo hanggang ilalim ng baba na siya pa ring kaugalian hanggang sa kasalukuyan.
b. May sumusundo o naghahatid sa kaluluwa sa huling hantungan at hindi ito isang nakatalukbong na kalansay na may hawak na karit kundi isang diwata o anito na sumasagwan sa isang bangka. Ito ang ikalawang tao sa takip ng Banga. Sa mga taga-Panay, ang sumusundo sa kaluluwa ay ang diwatang si Maguayen sakay ng kanyang barangay samantalang sa mga Tagbanwa ng Palawan mismo, ang sumusundo ay si Sumurutun sakay ng mas malaking adyong dahil maraming kaluluwang namatay sa epidemya ang kanyang sinusundo.
c. Bangka ang ginagamit na panundo dahil ito na ang sasakyan sa paglalakbay na gamit noong araw. Mapapansin na ang panolong o unahan ng bangka ay may mukha. Bangkang-kaluluwa ang itinawag dito ng mga taga-National Museum. Gaya ng nabanggit, barangay ang gamit ni Maguayen sa paglalakbay sa ilog patungo sa ilalim ng lupa samantalang adyong naman ang gamit ni Sumurutun na naglalakbay sa hangin patungo sa pagitan ng langit at mga ulap na hantungan ng mga namatay sa epidemya.
d. May kabilang buhay na patutunguhan ang mga kaluluwa ng mga namayapa. Bagaman nasa mga yungib ang mga labi ng mga namayapa, ang kanilang kaluluwa ay nagtutungo o inihahatid sa ibang lugar sa kabilang buhay. Maaaring ito ay nasa kaitaasan, nasa mga matataas na bundok sa kalupaan gaya ng Madyaas ng Panay o kabundukan ng Kalimantan sa Borneo o nasa kailaliman ng lupa gaya nang sa mga Bagobo. Saan man sila mapunta, ang mga kaluluwa ay may sariling buhay sa kabilang buhay.
e. Sa kabuuan, kung pagsasamahin ang mga ipinahihiwatig ng Bangang Manunggul, ng mga dokumentong sinulat ng mga Espanyol at iba pang ulat etnograpiya, matitiyak na may sariling pananaw ang mga matandang Pilipino sa kapaligiran at sa sandaigdigan. Isa itong mundong binubuo ng kaitaasan kung saan naroroon ang langit, ang kalagitnaan o kalupaan kung saan nakatira ang mga tao at ang kailaliman kung saan naman nananahan din ang ibang nilalang at isa nga sa mga rehiyong pinatutunguhan ng kaluluwa.