De amicitia 21 - 23
Laten wij nu eerst [het begrip] virtus verklaren op basis van ons dagelijks leven en spraakgebruik en het niet, zoals sommige geleerden, beoordelen met verhevenheid van woorden en laten we tot de goede mannen diegenen rekenen die [in het algemeen] als zodanig beschouwd worden, mensen als Paulus, Cato, Galus, Scipio, Philus; met hen is het gewone leven tevreden; laten we diegenen echter buiten beschouwing laten, die helemaal nergens gevonden worden. Dus een vriendschap tussen dergelijke mannen heeft zulke grote voordelen dat ik ze nauwelijks kan noemen. In de eerste plaats, hoe kan een leven 'leefbaar' zijn, zoals Ennius zegt, dat niet in de wederzijdse genegenheid tot (van) een vriend rust vindt? Wat is prettiger dan iemand te hebben met wie je alles net zo durft te bespreken als met jezelf? Hoe zou er zo'n groot geluk kunnen zijn in voorspoed, als je niet iemand had die daarover net zo blij zou zijn als jijzelf? Tegenspoed dragen echter zou moeilijk zijn zonder iemand die daaronder nog meer zou lijden dan jij. Kortom, de overige dingen die worden nagestreefd, zijn elk afzonderlijk geschikt voor doorgaans één ding, rijkdom om te gebruiken (opdat je het gebruikt), macht om vereerd te worden, openbare functies om geprezen te worden, genoegens om te genieten, gezondheid om vrij te zijn van pijn en de functies van je lichaam te vervullen; vriendschap omvat de meeste dingen; waarheen je je ook maar wendt, ze is paraat, ze wordt op geen enkele plaats buitengesloten, ze komt nooit ongelegen, ze is nooit lastig; dus niet van water, niet van vuur, zoals men zegt, maken wij bij meer gelegenheden gebruik dan van vriendschap. En ik spreek nu niet over de gewone of niet zo hoogstaande [vriendschap], die toch ook zelf plezier geeft en van voordeel is, maar over echte en volmaakte, zoals van de weinigen die [als zodanig] genoemd worden. Want vriendschap maakt zowel voorspoed mooier als tegenspoed, door die te delen en samen te dragen, lichter.
En ook al bevat de vriendschap de meeste en grootste voordelen,
(interpretatie 1) toch overtreft dat [voordeel] alle andere,
(interpretatie 2) toch overtreft ze wat dat [voordeel] betreft alle andere dingen, namelijk dat het / ze goede hoop in het vooruitzicht stelt voor de toekomst en niet toestaat dat de geest verzwakt wordt of ten val komt. Want wie naar een ware vriend kijkt, kijkt als het ware naar een afbeelding van zichzelf. Daarom zijn ze, al zijn ze afwezig, aanwezig en al hebben ze gebrek, hebben ze overvloed, en al zijn ze zwak, zijn ze sterk en wat [nog] moeilijker te zeggen is, al zijn ze dood, leven ze; zo'n grote eer, herinnering en verlangen van hun vrienden begeleidt hen. Daarom schijnt van eerstgenoemden de dood gelukkig, van laatstgenoemden het leven prijzenswaardig. Maar als je uit de natuur de band van genegenheid wegneemt, dan zal noch enig huis, noch enige stad kunnen blijven staan, zelfs de landbouw zal niet blijven bestaan. Als dat onvoldoende wordt begrepen, hoe groot de kracht van vriendschap en eendracht is, dan kan dat worden ingezien vanuit [het perspectief van] onenigheden en ruzies. Want welk huis is zo stabiel, welke staat zo stevig, dat die niet door haat en tweedracht tot op de grond vernietigd zou kunnen worden? Op grond daarvan kan worden beoordeeld hoeveel goeds er in vriendschap zit.

22. Dus zo’n vriendschap tussen mannen heeft zovele voordelen, dat ik ze nauwelijks kan opnoemen. Ten eerste hoe kan een leven levendig zijn, zoals Ennius zegt, dat geen rust vindt in de wederzijdse welwillendheid van een vriend? Wat is er aangenamer dan iemand te hebben met wie je alles durft te bespreken zoals met jezelf? Zou het geluk in voorspoed zo groot zijn, als je niet iemand zou hebben, die niet even blij is als jezelf in zulke omstandigheden? Het zou moeilijk zijn tegenspoed te dragen zonder hem, die er nog meer onder lijdt dan jezelf. Tenslotte zijn de overige zaken, die nagestreefd worden, telkens gunstig voor elk één zaak: rijkdom om te besteden, macht om in aanzien te staan, ereambten om geprezen te worden, amusement om je te verblijden, gezondheid om pijn te missen en om al je lichaamsfuncties te vervullen. Vriendschap omvat veel meer dingen. Waarheen je je ook wendt, ze is aanwezig, op geen enkele plaats wordt ze uitgesloten, nooit is ze ongelegen, nooit lastig. Dus doen we niet op meer plaatsen op water en vuur beroep dan op vriendschap. Ik spreek niet over de gewone, alledaagse vriendschap, die toch zelf genoegen doet en nuttig is, maar over de echte perfecte vriendschap, zulke als van hen, die met weinig zijn. Want ze maakt voorspoed schitterender en tegenspoed lichter doordat ze deelt en verdeelt.

23. Niet alleen biedt de vriendschap vele en grote voordelen maar ook munt ze uit omdat ze met veel hoop doet uitkijken naar de toekomst en ze staat niet toe dat de geestdrift verzwakt of valt. Immers iemand die naar een echte vriend kijkt, die kijkt als het ware naar zijn evenbeels. En daarom zijn de afwezigen aanwezig, zijn de behoeftigen rijk, zijn de zieken gezond en wat moeilijk te zeggen is, leven de doden. Zo’n achting, aandenken en verlangen naar hun vrienden volgt hen. Daardoor schijnt de dood van sommigen goed en het leven van anderen lovenswaardig. Indien je de band van welwillendheid uit de natuur der dingen zou wegnemen, zal een huis noch een stad in staat zijn overeind te blijven, zal de landbouw zelf niet eens blijven bestaan. Indien dit minder goed begrepen wordt, kan men vanuit de oneigheid en tweedracht verstaan hoeveel kracht er in vriendschap en eendracht zit. Welk huis is immers zo stevig, welke gemeenschap zo sterk, die niet door haat en tweedracht volledig omvergeworpen kunnen worden? En daaDe uit de Amicitia te lezen teksten vind je kort samengevat in de syllabus, Hb. p. 112 (Andere waarden I: vriendschap)
Dit werk heeft Cicero opgedragen aan zijn grote vriend Atticus (zie OcD p. 23); het is geschreven vlak voor de Officiis in de zomer van 44, in de vorm van een dialoog. Cicero maakt, naar het voorbeeld van Plato, vaker gebruik van het fictieve gesprek om zijn ideeën omtrent belangrijke onderwerpen uit te werken. Een bijkomend (en voor hem niet onbelangrijk) voordeel is dat hij het gesprek kan plaatsen in een door hem geïdealiseerd verleden. In dit werk treedt een zekere Laelius op als gespreksleider. Deze had op politiek terrein zijn sporen verdiend en maakte deel uit van de vriendenkring rond de familie der Scipiones, die zich sterk oriënteerde op de Griekse cultuur en contacten onderhield met Griekse wijsgeren. Het nageslacht beschouwde Laelius als een toonbeeld van trouwe vriendschap. Cicero laat hem ook als gesprekspartner optreden in zijn De Republica en in de hier vermelde Cato Maior de Senectute.

De amicitia 20
Het betoog van Cicero is niet goed te volgen vanuit de vertaling van W.A.M. Peters. Dat ligt vooral aan de keuze van de werkwoorden: ‘zondert zich af’ en ‘wordt vernauwd’. Cicero gaat in deze tekst uit van het idee (ontleend aan de Stoa) van een microkosmos als afgeleide van de macrokosmos. Relaties tussen individuele personen zijn de geconcentreerde vorm van de ruimere verbanden die de menselijke samenleving in stand houden. Hier volgt de Latijnse tekst en een vertaling die dichter bij het origineel blijft:

Quanta autem vis amicitiae sit ex hoc intellegi maxime potest, quod ex infinita societate generis humani, quam conciliavit ipsa natura, ita contracta res est et adducta in angustum, ut omnis caritas aut inter duos aut inter paucos iungeretur.

Hoe groot de kracht is van de vriendschap kun je het best nog hieruit begrijpen, dat uit het oneindige verbond van het mensdom, dat door de natuur zelf is gesmeed, dit verschijnsel zo is geconcentreerd en verdicht, dat het in zijn geheel, als genegenheid, tot bindmiddel werd tussen twee of slechts enkele mensen.

Est enim amicitia nihil aliud nisi omnium divinarum humanarumque rerum cum benevolentia et caritate consensio, qua quidem haud scio an excepta sapientia nil quicquam melius homini sit a dis immortalibus datum.

Vriendschap is immers niets anders dan eensgezindheid in alles, om het even of dat nu de goden of de mensen betreft, een eensgezindheid die gepaard gaat met het beste met de ander voor hebben en hem een warm hart toedragen en het zou wel eens kunnen zijn dat met uitzondering van de wijsheid er niets beters gegeven is aan de mens door de onsterfelijke goden.

Divitias alii praeponunt, bonam alii valetudinem, alii potentiam, alii honores, multi etiam voluptates. Beluarum hoc quidem extremum, illa autem superiora caduca et incerta, posita non tam in consiliis nostris quam in fortunae temeritate.

Rijkdom krijgt van sommigen de voorkeur, een goede gezondheid van anderen, macht of erefuncties van nog weer anderen, zinnelijk genot van velen zelfs. Nou, dit laatste is kenmerkend voor de beesten, en die eerder genoemde dingen zijn wankel en onzeker en zijn niet zozeer afhankelijk van onze plannen als wel van de wisselvalligheid van het lot.

Qui autem in virtute summum bonum ponunt, praeclare illi quidem, sed haec ipsa virtus amicitiam et gignit et continet, nec sine virtute amicitia esse ullo pacto potest.

Maar degenen die het hoogste goed gelegen zien in de [ virtus =] deugd, die slaan de spijker op de kop – maar juist deze deugd verwekt de vriendschap en houdt haar in stand, en zonder deugd is het bestaan van vriendschap volslagen onmogelijk.

De amicitia, 21-23

Iam virtutem ex consuetudine vitae sermonisque nostri interpretemur nec eam, ut quidam docti, verborum magnificentia metiamur virosque bonos ( … ) numeremus eos, qui habentur: Paulos, Catones, Galos, Scipiones, Philos; his communis vita contenta est; eos autem omittamus, qui omnino nusquam reperiuntur.
Tales igitur inter viros amicitia tantas opportunitates habet, quantas vix queo dicere.
Principio qui potest esse vita ‘vitalis’, ut ait Ennius, quae non in amici mutua benevolentia conquiescit ?
Quid dulcius [est] quam habere [quendam] quicum omnia audeas sic loqui ut tecum ?
Qui esset tantus fructus in prosperis rebus, nisi haberes [quemquam] qui illis aeque ac tu ipse gauderet ?
Adversas vero ferre difficile esset sine eo qui illas gravius etiam quam tu ferret.
Denique ceterae res quae expetuntur, opportunae sunt singulae rebus fere singulis: divitiae [opportunae sunt] ut utare, opes “ ut colare, honores “ ut laudere, voluptates “ ut gaudeas, valitudo [opportuna est] ut dolore careas et muneribus fungare corporis.

Amicitia [autem] res plurimas continet: quoquo te verteris, praesto est [amicitia], nullo loco excluditur, numquam intempestiva, numquam molesta est.

Itaque non aqua, non igni, ut aiunt, locis pluribus utimur quam amicitia.
Neque ego nunc de vulgari aut mediocri [amicitia], quae tamen ipsa et delectat et prodest, sed de vera et perfecta [amicitia] loquor, qualis [amicitia] eorum [ … ] fuit. qui pauci [amici] nominantur
Nam et secundas res splendidiores facit amicitia et adversas [res] [ …] leviores [facit amicitia] partiens communicansque
Cumque plurimas et maximas commoditates amicitia contineat, tum illa [commoditate] nimirum praestat omnibus, quod bonam spem praelucet in posterum nec debilitari animos aut cadere patitur.
Verum enim amicum qui intuetur, tamquam exemplar aliquod intuetur sui.
Quocirca et absentes adsunt [amici] et egentes abundant et imbecilli valent et [ … ] mortui vivunt; quod difficilius dictu est tantus eos honos, memoria, desiderium prosequitur amicorum.
Ex quo illorum beata mors videtur,

horum vita laudabilis. Quodsi exemeris ex rerum natura benivolentiae coniunctionem, nec domus ulla nec urbs stare poterit, ne agri quidem cultus permanebit. Id si minus intellegitur, quanta vis amicitiae concordiaeque sit, ex dissensionibus atque ex discordiis percipi potest.
Quae enim domus tam stabilis,

quae tam firma civitas est, quae non odiis et discidiis funditus possit everti ?
Ex quo, [ … ] iudicari potest. quantum boni sit in amicitia

De Amicitia 24

Hieronder volgt de originele tekst van Cicero en de vertaling daarvan. Vergelijk deze vertaling met die van W.A.M. Peters en spoor de fout(en) op in de laatste

Agrigentum quidem doctum quendam virum carminibus Graecis vaticinatum ferunt, quae in rerum natura totoque mundo constarent quaeque moverentur, ea contrahere amicitiam, dissipare discordiam. Atque hoc quidem omnes mortales et intellegunt et re probant. Itaque, si quando aliquod officium exstitit amici in periculis aut adeundis aut communicandis, quis est qui id non maximis efferat laudibus ? Qui clamores tota cavea, cum ignorante rege uter Orestes esset, Pylades Oresten se esse diceeret, ut pro illo necaretur, Oresten se esse perseveraret ! Stantes plaudebant in re ficta - quid arbitramur in vera facturos fuisse ? Facile indicabat ipsa natura vim suam, cum homines, quod facere ipsi non possent, id recte fieri in altero iudicarent.

Een geleerd man uit Agrigentum heeft, naar wordt verteld, als een echte ziener in Griekse verzen verkondigd dat in het natuurlijk bestel, in heel het universum, datgene wat een vaste plaats heeft en wat in beweging is werd aangetrokken door de vriendschap respectievelijk uiteengedreven door de tweedracht. Nou, voor dat idee staan alle mensen niet alleen open, maar ze geven er ook daadwerkelijk hun instemming mee te kennen. Een voorbeeld: als er een keer een vriendendienst in de openbaarheid is gekomen in verband met het aangaan of het delen van risico’s, wie zou daar dan niet met de hoogste lof over spreken ? Hoe weergalmde het hele theater pas nog van het gejuich bij de opvoering van het nieuwe stuk van mijn goede vriend Marcus Pacuvius, toen de koning niet wist wie Orestes was en Pylades zei dat hij Orestes was, met de bedoeling dat hij voor hem kon sterven, maar Orestes, helemaal volgens de waarheid, volhield dat hij Orestes was ! Een staande ovatie gaven ze nu het ging om een verzonnen verhaal. Wat denken wij dat zij gedaan zouden hebben als dit hun in de werkelijkheid was overkomen ? De natuur zelf leverde hier even een staaltje van haar kracht toen mensen te kennen gaven dat iets wat ze zelf niet zo zouden kunnen wel hun goedkeuring wegdroeg in het geval van die ander.

Geef nu zelf het antwoord op de retorische vraag die Cicero stelt voordat hij toekomt aan de moraal van het verhaal.

ruit kan men beoordelen hoeveel goeds de vriendschap herbergt. http://latijnpage.com/index.php?p=vertalingen/vertaling&id=268 --------------------------------------------
[ 1 ]. omnium divinarum humanarumque rerum: de toevoeging divinarum humanarumque doet hier weinig anders dan het begrip omnium versterken en is te vergelijken met uitdrukkingen in het Nl. als: alwat er is op de aarde en tussen hemel en aarde; hemel en aarde bewegen; op aarde zoals in de hemel
[ 2 ]. virtutem = [het begrip] deugd, wat deugd is; interpretor interpretari = verstaan, begrijpen.
Cicero is niet van plan een algemeen geldende definitie te geven (‘laat dat maar over aan de homines docti’), maar wenst uit te gaan van concrete voorbeelden uit het dagelijks leven. Het komt er op neer dat hij zegt: ‘Van virtus is sprake als je mensen hebt als Paulus, Cato etc.’
[ 3 ]. metior metiri = afmeten, afpassen (zoals een landmeter doet door om een stuk grond heen te lopen en zijn passen te tellen; de passen zijn in deze metafoor de hoogdravende woorden = verborum magnificentia (lett.: hoogdravendheid van woorden).
[ 4 ]. igitur – dit woordje vergezelt vaak een verwijzend woord (hier tales dat verwijst naar de zojuist genoemde personen) om daaraan nadruk te geven (L&S s.v. IIE) VERTAAL: Temidden van zulke mannen dus …
[ 5 ]. Een vraagteken op deze plaats laat duidelijker uitkomen dat wij hier te maken hebben met een trikolon van rhetorische vragen
[ 6 ]. vero = daarentegen welke twee dingen worden hier tegenover elkaar gezet ?
[ 7 ]. denique besluit de reeks opportunitates die met Principio begon. Kies daarom niet de vertaling kortom (L&S s.v. IIB2) uit het hulpboek, maar kies tenslotte (L&S s.v. IIB1)
[ 8 ]. ceterae res vormt een contrast met amicitia (r. 30)
[ 9 ]. Let op: de leestekens zijn in deze tekstweergave herhaaldelijk veranderd !
[ 10 ]. Het contrasterende voegwoord is weggelaten: asyndeton !
[ 11 ]. te verteris is ind. fut. ex. A van se verto se vertere = zich wenden
[ 12 ]. ut aiunt = zoals ze zeggen / men zegt, zoals het gezegd wordt; de combinatie geen water, geen vuur zijn we al tegengekomen bij Plutarchus, Leven van Cicero 30-32, r. 66 p. 22
[ 13 ]. Vertaal fuit alsof er staat est. [Een geval van pf. gnomicum, dat gebruikt wordt in uitspraken die algemene geldigheid hebben]
[ 14 ]. Er bestonden verschillende spreekwoorden over het verschil tussen zogenaamde en echte vrienden. Van Cicero zelf is er een bekend uit De Amicitia XVII, 46: Amicus certus in re incerta cernitur (welk spreekwoord hebben wij in zo’n geval ?). In dit verband kon dan de woordgroep nomen amici = de benaming ‘vriend’ of de ww. uitdrukking amicus nominari = als ‘vriend’ betiteld worden gebruikt worden. Deze opmerking van Cicero is uit het leven gegrepen en hoeft dus helemaal niet in verband te worden gebracht met de sagenwereld. Voor het verschijnsel dat vriendschap altijd betrekking heeft op pauci = weinigen zie de Amicitia 20, r. 4 N.B.: in deze rel. bijzin is qui het Subject, [amici het Pred.-nomen] en pauci = gering in aantal een Predicatieve bepaling [bij het Pred.-nomen]
[ 15 ]. cum …, tum … = terwijl …, … : in zo’n geval wordt cum gevolgd door de conj. en blijft tum dus onvertaald ! [L&S s.v. tum C3]
[ 16 ]. praesto / praestare alicui aliqua re = iemand in iets overtreffen. Praestat heeft als Subject amicitia en illa [commoditate] verwijst naar de verklarende quod-zin. De in het hulpboek genoemde eerste mogelijkheid is niet geldig, omdat het pron. dem. ille illa illud nooit verwijst naar een zojuist genoemde persoon of zaak
[ 17 ]. Het is heel mooi zoals Cicero het hier uitdrukt: de woorden honos prosequitur roepen de gedachte op aan de begrafenis waarop wij de gestorven vriend op zijn laatste gang begeleiden, hem de laatste eer bewijzen. Memoria = gedachtenis, herinnering (denk aan ons gedachtenisprentje) en desiderium = gemis blijven na de begrafenis ons verbinden met de dode vriend; de begrafenis is al lang voorbij maar het ww. prosequitur blijft hetzelfde. Zo begraven wij, de levenden, onze dode vrienden ons leven lang