ΟΙ ΚΗΠΟΙ ΣΤΟ ΙΣΛΑΜ

Ιστορία και Θεωρία 8//
Μορφές και χώρος στο μεσαίωνα//
Γεωργία Μαρίνου//
Βαρτζιώτη Λάρα Νιόβη//
Νικολάου Χριστίνα//

Πίνακας Περιεχομένων//

1. Εισαγωγή
2. Οι κήποι στην ιστορική και γεωγραφική εξέλιξη του Ισλάμ
3. Η περσική τέχνη ως μια πρώτη επαφή με την κηποτεχνία – Fruhlingsgarten
4. Η ανάγκη δημιουργίας κήπων σε κάθε νέα βασιλική πρωτεύουσα

A. Οι κήποι της Σαμάρα – παλάτι Bulkuwara

5. Μέταλο και νερό – η πολύτιμη διακόσμηση στους κήπους της Βαγδάτης
6. Παρεμβαίνοντας στης φύση – η τεχνητή πολυτέλεια στους κήπους του Ru marawaih 7. Εικόνες παραμυθιού στους κήπους της Medina Al-Zahra
8. Οι κήποι της Alhambra

A. Αίθρια

B. Το Παλάτι της Ευχαρίστησης

Εισαγωγή//

«Ο Θεός έχει υποσχεθεί στους Πιστούς, άντρες και γυναίκες, Κήπους στους οποίους ρέουν ποτάμια, για να ζουν σ’ αυτούς, και όμορφα αρχοντικά σε κήπους αιώνιας παραμονής. Αλλά η μεγαλύτερη ευτυχία είναι η Καλή Ευχαρίστηση του
Θεού. Αυτή είναι η ανώτατη ευτυχία» (Surah 009 –Al Tauba (The Repentance)
Verse 72
Ο παράδεισος συμβολίζει την ομορφιά και την ευημερία στις περισσότερες κοινωνίες και παραδόσεις. Και είναι η εικόνα που σχηματίζεται στο άκουσμα της λέξης αυτής στην οποία ανατρέχει κανείς όταν επιχειρεί να μελετήσει τους κήπους του Ισλάμ. Κήποι του παραδείσου, όπως ονομάζονται, λέξη η οποία προέρχεται από την Περσική pairidaeeza, δηλαδή τοίχος που περικλείει.
Ο παράδεισος λοιπόν είναι ένας κήπος ή σύνολο κήπων, που περιβάλλονται από τοίχο, επιτρέποντας σε όσους βρίσκονται εντός να απολαύσουν όσα τους προσφέρονται. Οι ισλαμικοί κήποι αποτελούν αντικείμενο ιδιαίτερου ενδιαφέροντος και μελέτης.1 Πέρα από την ιδανική εξισορρόπηση του φυσικού και του μεταφυσικού κόσμου, δημιουργούν μία μοναδική σχέση με την αρχιτεκτονική, καθώς ο συνεχής διάλογος με το κτήριο απαλύνει τα όρια και γεννά μία ιδιαίτερη ένωση κτηρίου και εσωτερικού ή φυσικού τοπίου, η οποία επηρέασε σε μεγάλο βαθμό το σχεδιασμό τοπίου στη μετέπειτα δυτική αρχιτεκτονική.
Εικόνα 1 Περιοχές σύγχρονης έρευνας και μελέτης των κήπων
Η οργάνωση των κήπων όμως και η χρήση διαφορετικών, πολύτιμων υλικών καθώς και πολύπλοκων τεχνικών ξεπερνά τις περιγραφές από το Κοράνι.
Η ανάγνωση μέσω των στίχων του ιερού βιβλίου μπορεί να δώσει μια πρώτη ερμηνεία η οποία όμως δεν είναι πλήρεις. Για να κατανοήσει κανείς τα στολίδια αυτά του ισλαμικού κόσμου πρέπει να ανατρέξει στην ιστορία, την ιεραρχία του κράτους, τη μορφολογία του εδάφους και τις εκάστοτε παραδόσεις.

Περιοχές σύγχρονης έρευνας και μελέτης των κήπων

Οι κήποι στην ιστορική και γεωγραφική εξέλιξη του Ισλάμ//
Καθώς το Ισλάμ εξελισσόταν, η αρχιτεκτονική μορφή μεταβαλλόταν από περίοδο σε περίοδο. Η κάθε εποχή πρόσθεσε νέα χαρακτηριστικά στην αρχιτεκτονική και την καλλιτεχνική παραγωγή. Τη διαδρομή αυτή ακολούθησε και ο σχεδιασμός των κήπων, διατηρώντας όμως σταθερά στοιχεία τα οποία του προσδίδουν τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του. Για να κατανοήσει κανείς την εξέλιξη των ιδιαίτερων αυτών κήπων, πρέπει να παρακολουθήσει την διαδρομή τους στην ιστορία του
Ισλάμ.
Καθώς το Ισλάμ εξελισσόταν, η αρχιτεκτονική μορφή μεταβαλλόταν από περίοδο σε περίοδο. Η κάθε εποχή πρόσθεσε νέα χαρακτηριστικά στην αρχιτεκτονική και την καλλιτεχνική παραγωγή. Τη διαδρομή αυτή ακολούθησε και ο σχεδιασμός των κήπων, διατηρώντας όμως σταθερά στοιχεία τα οποία του προσδίδουν τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του. Για να κατανοήσει κανείς την εξέλιξη των ιδιαίτερων αυτών κήπων, πρέπει να παρακολουθήσει την διαδρομή τους στην ιστορία του
Ισλάμ.

Εξάπλωση του Ισλάμ από τον 7ο έως τον 16ο αι

Από τον 9ο αιώνα ήδη ξεκινά μια εποχή άνθισης εξαιρετικών κήπων στις περιοχές που σήμερα αποτελούν το Ιράν, το Ιράκ, τη Συρία και την Ισπανία, με τη Βαγδάτη να αποτελεί την πόλη κήπων. Με την είσοδο του 10ου αιώνα, οι
Άραβες της Ισπανίας αυτονομούνται, δημιουργώντας ένα ξεχωριστό κράτος με πρωτεύουσά του την Κόρδοβα στη νότια Ισπανία. Πανέμορφοι κήποι κοσμούν τις πόλεις, εκ των οποίων ξεχωρίζουν η Σεβίλλη και η Γρανάδα. Αρκετά χιλιόμετρα μακριά, στο χώρο που παλαιότερα αποτελούσε την Περσία, σχεδιάζονται αντίστοιχης ομορφιάς και τέχνης κήποι σε πόλεις όπως το Σιράζ.

Ήδη από τον 13ο αιώνα η κυριαρχία του Ισλάμ στην Ισπανία υποχωρεί. Η
Γρανάδα παραμένει ανεξάρτητο αραβικό κράτος μέχρι το 1492 μ.Χ. Εκεί χτίζεται τον 14ο αι. το μοναδικό παλάτι της Αλάμπρα, στο οποίο όμως έγιναν πολλές μεταγενέστερες προσθήκες.
Στην Ανατολή, τον 11ο αιώνα Τουρκικά φύλα μεταναστεύουν δυτικά της
Μογγολίας. Εκεί γεννάται η αρχή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Αν και είχαν χαρακτήρα κατακτητή στο Ισλάμ, τα φύλα αυτά υιοθετούν μεγάλο μέρος της ισλαμικής παράδοσης και εξελίσσονται και οι ίδιοι σε μεγάλους δημιουργούς κήπων. Ο 13ος και ο 14ος αιώνας αναδιαμορφώνουν το τοπίο στις περιοχές του Ιράκ, του Ιράν και της Συρίας καθώς Μογγολικά φύλα, ηγούμενα από τον Genghis Han και στη συνέχεια τον Ταμερλάνο (Timur), κάνουν επαναλαμβανόμενες επιδρομές. Ο Timur όμως χρησιμοποιεί τις ικανότητες των εγχώριων τεχνιτών για το δικό του μουσουλμανικό κράτος και χτίζει μια τεραστίων διαστάσεων πόλη με πολλούς κήπους ισλαμικού τεχνοτροπίας, στη
Σαμαρκάνδη του σημερινού Ουζμπεκιστάν. Λεπτομερείς περιγραφές των κήπων του Timur διασώζονται στις διηγήσεις ενός Ισπανού πρέσβη που επισκέφθηκε την πόλη το 1403 μ.Χ.

Ο κόσμος του Ισλάμ όπως τον οραματίστηκαν Άραβες Γεωγράφοι

Στο τέλος του ίδιου αιώνα, ο Babur, μέλος της οικογένειας του Timur, κατακτά τις περιοχές του Αφγανιστάν, του Πακιστάν και της Βόρειας Ινδίας. Τότε ξεκινά και μια εποχή μεγάλης ανάπτυξης στον τομέα της κηποτεχνίας. Το μογγολικό κράτος του Babur είναι μουσουλμανικό και ο ηγέτης εκτιμά ιδιαίτερα την ισλαμική παράδοση. Τρέφει θαυμασμό για τους κήπους του παραδείσου. Μάλιστα σχεδιάζει και χτίζει πολλούς ο ίδιος. Αρκετοί ακόμα Μογγόλοι αυτοκράτορες χτίζουν κήπους και ασχολούνται εκτενώς με την κηποτεχνία αλλά και τη βοτανολογία στο διάστημα 1483 – 1658 μ.Χ. στην τότε περιοχή του Ινδουστάν
(σημερινή Ινδία και Πακιστάν). Στην περίοδο αυτή ανήκουν και κάποια από τα πολυτιμότερα παραδείγματα ισλαμικών κήπων, όπως οι κήποι Σαλαμάρ στη
Λαχόρη και το Τατζ Μαχάλ στην Άγρα.

Κήποι στη Λαχόρη

Σύμφωνα με τον Attilio Petruccioli, τα αρχέτυπα των κήπων του Ισλάμ χωρίζονται σε τρεις προ-ισλαμικές ρίζες: την Αραβική, την Περσική και την Τούρκικη – τρεις διαφορετικές αντιλήψεις της φύσης και του χώρου, που επηρέασαν εξίσου την μορφή των κήπων.

Η περσική τέχνη ως μια πρώτη επαφή με την κηποτεχνία – Fruhlingsgarten//
Οι Ισλαμικοί κήποι χαρακτηρίζονται από μία έντονη πνευματικότητα. Αν και ήταν οι Άραβες που εισήγαγαν το θρησκευτικό στοιχείο, η πνευματικότητα αυτή προϋπήρχε των κατακτήσεων τους. Χωρικά, στην περιοχή της Αραβικής χερσονήσου, παρατηρούνταν μεγάλη κινητικότητα λαών ήδη από την προΑραβική περίοδο. Με την κατάκτηση της γης, οι Άραβες κυριάρχησαν επί των Περσών και του Βυζαντίου, η πολιτιστική εξέλιξη όμως της περιοχής δεν διακόπηκε ποτέ.
Η κουλτούρα και η παράδοση των γηγενών περιείχε στοιχεία που σαγήνεψαν τους κατακτητές. Προερχόμενοι από βαθιά στην έρημο, και έχοντας κατακτήσει τον τότε γνωστό κόσμο της Ανατολής, οι Άραβες έμαθαν να αγαπούν τον κήπο.
Πλέον, κάθε Αραβική δυναστεία χαρακτηρίζεται από έντονη κηποτεχνία, καθώς εκεί περνούν το μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους.

Η επαφή με τον οργανωμένο υπαίθριο χώρο ξεκινά ήδη από τις πρώτες κατακτήσεις. Τα περσικά χαλιά δίνουν μια εικόνα της μορφής των κήπων. Το φυσικό στοιχείο είναι πολύ έντονο στα μοτίβα των αρχικών χαλιών. Λέγεται πως ο βασιλιάς Chorso (531-579 μ.Χ.) κατεχόταν από μία τόσο έντονη ανάγκη να νιώθει την ψευδαίσθηση ενός κήπου και την περίοδο του χειμώνα, που τα χαλιά του ονομάστηκαν «Fruhlingsgarten». Έτσι όλα τα μετέπειτα χαλιά δίνουν μια αίσθηση εσωτερικού κήπου, κάτι το οποίο παρατηρείται έντονα και στις τοιχογραφίες.
Αξιοσημείωτο είναι πως στην προσπάθειά εισαγωγής της φύσης στον εσωτερικό χώρο ενσωματώνονται υλικά όπως ο χρυσός, το ασήμι και οι πέτρες, τόσο στην ταπητοποιία όσο και στην τοιχογραφία. Έτσι μας δίνονται οι τύποι των «Gartentappichen» και «Gartenmalerei».

Τα «Gartentappichen» διασώζονται μέχρι σήμερα. Οι κήποι που απεικονίζονται τείνουν να έχουν μια τυπική οργάνωση η οποία διατηρήθηκε και από τους
Άραβες. Συνήθως περιλαμβάνει ένα κεντρικό στοιχείο πάνω στο οποίο απεικονίζονται υδρόβια ζώα. Γύρω από αυτό εξελίσσονται δρόμοι και στενά κανάλια νερού και ενδιάμεσα συναντάμε συνήθως παρτέρια λουλουδιών. Το σύνολο συχνά πλαισιώνεται από ένα ακόμα ρυάκι με νερό.
Τα «Fruhlingsgarten» αντανακλούν τόσο την ανάγκη επαφής με τη φύση, όσο και την αναάγκη κυριάρχησης πάνω σε αυτή. Τα τεραστίου μεγέθους χαλιά του βασιλιά Chorso αλλά και οι υπόλοιποι θησαυροί της εποχής πάρθηκαν από τους νικητές Άραβες το 637 μ.Χ. και αποτέλεσαν πλέον κομμάτι της νέας κουλτούρας. Η ανάγκη δημιουργίας κήπων σε κάθε νέα βασιλική πρωτεύουσα//
Ο χαρακτήρας του νεοσύστατου Αραβικού κράτους διαμορφώθηκε βασιζόμενος στην έντονη προσαρμοστικότητα του λαού. Στη Δαμασκό και τη Βαγδάτη διδάχτηκαν από τη Βυζαντινή τέχνη ενώ ταυτόχρονα ασκούνταν πάνω τους έντονες Περσικές επιρροές. Η βόρειος Αφρική και η Ισπανία λειτούργησαν ως πύλες επαφής με τον ύστερο Ελληνισμό και τον Ρωμαϊκό πολιτισμό.
Από όλες τις προσλαμβάνουσες που είχε ο Αραβικός κόσμος, οι Χαλίφηδες έδειξαν μεγαλύτερο ενδιαφέρον για την κηποτεχνία. Η ανάγκη δημιουργίας κήπων αναδείχθηκε σε τέτοιο βαθμό ώστε με την ίδρυση κάθε νέου κέντρου
Δυναστείας προτεραιότητα δινόταν στην δημιουργία κατάλληλου αρδευτικού συστήματος με στόχο την αύξηση της καρποφορίας.

A. Οι κήποι της Σαμάρα – παλάτι Bulkuwara//

Η Σαμάρα αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτού του τρόπου αντιμετώπισης του νέου χώρου. Χρειάστηκαν 40 χρόνια για να πάρει η πόλη την τελική μορφή της. Δημιουργός της ήταν ο Mu’tasim, γιος του Harun-al-Rashid, η μαγεία των κήπων του οποίου περιγράφεται με μεγάλο λυρισμό στις Χίλιες και μία νύχτες. Πρώτο μέλημα του Mu’tasim ήταν η εκτροπή των νερών του ποταμού Τίγρη και η δημιουργία πολλαπλών καναλιών προς τη θέση της πόλης.
Έγινε εισαγωγή μεγάλης ποικιλίας φυτών, όπως οι χουρμαδιές που ήρθαν από τη
Βαγδάτη και το Μπασρ για τη δημιουργία πραγματικά μαγευτικών κήπων.

Χαρακτηριστική είναι η διήγηση του γεωγράφου Ja’kubi, ο οποίος γράφει για τη
Σαμάρα το 889 μ.Χ.: «Σε κάθε κήπο χτιζόταν μία βίλα μέσα στην οποία υπήρχαν αίθουσες, ποτάμια, χώροι παιχνιδιού για ιππασία και για παιχνίδι με μπάλα.»
(Παρόλο που το περσικό πόλο ήταν νεόφερτο στους Άραβες, ο χώρος παιχνιδιού δεν έπρεπε να λείπει σε καμία περίπτωση από ένα τέτοιο μέρος.) Η εισαγωγή των υδάτων στο άγονο έδαφος της πόλης είχε ως αποτέλεσμα την κατακόρυφη άνοδο της αξίας του και την αγορά οικοπέδων προς ιδιωτική χρήση. Η ανέγερση πολλών κατοικιών συνέβαλε στην συγκρότηση μιας πόλης θαυμαστής και μαγευτικής προς τον κόσμο, οδηγώντας τον Mu’tasim, γιο του al-Muta-wakkil, να χτίσει μια δεύτερη ιδιαίτερη πόλη βόρεια της υπάρχουσας. Η νέα αυτή πόλη κατοικήθηκε μόλις για ένα χρόνο, καθώς ο χαλίφης δολοφονήθηκε από τον γιο και διάδοχό του και η πόλη εγκαταλείφθηκε τελείως.

Εγκαταλείποντας την πόλη, οι Άραβες άφησαν πίσω τους ένα τεραστίων διαστάσεων κόσμημα, μια πόλη σχεδόν 35 φορές μεγαλύτερη από τα ανάκτορα του Διοκλητιανού,με συνολικό εμβαδόν περίπου 1 1/3 τ.χλμ. Τα παλάτια των Χαλίφηδων είχαν συνήθως πλατιές εισόδους. Το πράσινο κυριαρχούσε ακόμα και στα πρώτα λιθόστρωτα τμήματα, όπου παρουσιαζόταν μέσω φυτών σε πήλινες γλάστρες που κοσμούσαν τη διαδρομή εκατέρωθεν. Δίπλα στους κήπους εκτείνονταν μεγάλοι χώροι που ήταν φυτεμένοι με δέντρα και λειτουργούσαν και ως χώροι παιχνιδιού (Περσικό Πόλο). Το κυρίως παλάτι είχε συνήθως προσανατολισμό προς τον ποταμό Τίγρη και για να φτάσει κανείς σε αυτό έπρεπε να διασχίσει μεγάλους κήπους. Η μοναδική εικόνα που έχει διασωθεί από ένα τέτοιου είδους παλάτι είναι το al-Manqur (Balkuwara στα μεσαιωνικά κείμενα), που βρέθηκε από ανασκαφές στο νότιο τμήμα της πόλης.
Οι κήποι του παλατιού ήταν χωρισμένοι σε τεταρτημόρια και οργανωμένοι αξονικά. Το κυρίως παλάτι ήταν υπερυψωμένο ώστε να προσφέρει πανοραμική θέα. Το υγρό στοιχείο βρισκόταν και στο κέντρο του παλατιού, σε ένα μεγάλο δοχείο. Ο κήπος στη μεριά του ποταμού περιβάλλεται από τοίχο και πεσσούς που καταλήγουν σε περίτεχνα περίπτερα στις όχθες. Στο κεντρικό τμήμα υπήρχαν σύνολα οργανωμένων κατοικιών με τέλειες χαράξεις, μικρούς και μνημειώδεις εσωτερικούς προθαλάμους και αυλές που συχνά είχαν φύτευση.

Η Balkuwara ήταν ένα από τα παλάτια που είχε χτίσει ο χαλίφης al-Muta-wakkil για τους γιους του. Στην ίδια λογική ήταν χτισμένο και το παλάτι του ίδιου του
Χαλίφη, dar – el – Khalif. Ήταν και αυτό οργανωμένο αξονικά, με τους χώρους και τους κήπους του κυρίως παλατιού ελαφρώς υπερυψωμένους πάνω από το επίπεδο της όχθης του ποταμού, πάνω από το οποίο προεξείχε μια πλατφόρμα που θα μπορούσε κανείς να φανταστεί ως ένα ακόμη κήπο. Μια μνημειώδης πύλη αποτελούσε την είσοδο στον κήπο των λουλουδιών, στον κέντρο του οποίου υπήρχε μια λεκάνη με νερό. Γύρω της εκτυλίσσονταν διακοσμημένα κανάλια με νερό. Στο τέλος υπήρχε ένας ναός με μία ακόμη λεκάνη μπροστά του, η χρήση της οποίας δεν έχει ακόμα διευκρινιστεί. Στο πίσω μέρος συναντάμε και πάλι χώρους παιχνιδιού (Πόλο). Ο τρόπος αυτός οργάνωσης θυμίζει έντονα το Βυζαντινό Μεσοκήπιο.

Μέταλο και νερό – η πολύτιμη διακόσμηση στους κήπους της
Βαγδάτης//
Μετά τη δολοφονία του Χαλίφη, η πρωτεύουσα επέστρεψε στη Βαγδάτη. Είναι δύσκολο να διακρίνει κανείς την προέλευση των επιρροών που ασκήθηκαν στο σχεδιασμό των κήπων της πόλης, καθώς είναι έντονα τόσο τα Ελληνιστικά όσο και τα Σασανικά στοιχεία, ενώ οι άξονες οργάνωσής του είναι καθαρά Βυζαντινοί.
Παράλληλα, τα στοιχεία εσωτερικής και μη διακόσμησης είναι Ασιατικού πνεύματος. Η επιστροφή στη Βαγδάτη σηματοδότησε την έναρξη μιας νέας περιόδου έντονης κατασκευαστικής δραστηριότητας. Ανατολικά του ποταμού χτίστηκε ένα τεράστιο συγκρότημα κτηρίων και κήπων, περιφραγμένων από ψηλά τείχη, που αποτελούσαν το παλάτι του Χαλίφη. Η διάθεση επίδειξης δύναμης, εξουσίας αλλά και θεϊκής υπόστασης από την πλευρά του ηγέτη είναι εμφανής σε κάθε νέα κατασκευή. Οι αμπελώνες που περιέβαλλαν το θαυμαστό εξοχικό του Harun-al-Rashid λίγο έξω από την πόλη, επεκτάθηκαν θεαματικά. Στο σύνολο είχαν προστεθεί μεγάλα πάρκα για εξωτικά ζώα καθώς και ιππόδρομοι (Maidan) και μετά την επιστροφή του Χαλίφη από τη Σαμάρα το μέρος αυξήθηκε τόσο σε εκτάσεις πρασίνου όσο και σε πολυτελή κτήρια. Ο αριθμός μάλιστα των παλατιών άγγιξε τα 23. Ενώ διατηρήθηκε ο πνευματικός χαρακτήρας, δημιουργώντας παλάτια και κήπους κατ’ εικόνα του μουσουλμανικού παραδείσου, στοιχεία όπως οι μακρείς διάδρομοι που οδηγούσαν στην είσοδο προδίδουν μια πρόθεση πρόκλησης δέους στον επισκέπτη. Οι διάδρομοι αυτοί, πάντα στην υπηρεσία του Χαλίφη, έφταναν μέχρι τα 3 χλμ, όπως στην περίπτωση του παλατιού Plejaden. Το δέος αυτό εντεινόταν με τα άγρια ζώα, όπως ελέφαντες και λιοντάρια, που ολοκλήρωναν την εικόνα καθώς, όντας πλήρως εξημερωμένα, πλησίαζαν τους επισκέπτες και έτρωγαν από το χέρι τους. Το κάθε παλάτι περιβαλλόταν από ξεχωριστά τείχη, καθιστώντας το ένα είδος φυλακής μέσα στην πόλη. Οι χαλίφηδες, πίσω από τα τείχη, είχαν τη δυνατότητα να απολαύσουν κάθε είδους πολυτέλεια, με κόστος όμως τον εγκλεισμό τους. Οι κήποι των παλατιών ήταν τόσο μεγάλοι που έφταναν μέχρι και τον Τίγρη.

Ένα από τα διασημότερα παλάτια εκείνης της εποχής, ήταν το Παλάτι του
Δέντρου (Palace of the Tree), που έχτισε ο Muq’tadir. Βρισκόταν στο κέντρο ενός πανέμορφου κήπου και πήρε το όνομά του από ένα χρυσό και ασημένιο δέντρο το οποίο στεκόταν στο κέντρο μιας μεγάλης λίμνης. Το σύνολο αυτό βρισκόταν μπροστά από τις αίθουσες του παλατιού και ανάμεσα στα δέντρα του κήπου.
Το δέντρο είχε 18 καδιά από χρυσάφι και ασήμι. Από πάνω τους κρέμονταν πολύτιμοι λίθοι που παρίσταναν τους καρπούς. Υπήρχαν επίσης και πουλιά, επίσης από χρυσό και ασήμι. Λέγεται πως όταν ο άνεμος περνούσε μέσα τους ακουγόταν ένα μελωδικό σφύριγμα. Το εσωτερικό του παλατιού διακοσμούσαν τοιχογραφίες από 15 καβαλάρηδες με 15 άλογα. Αν και η χρήση πολύτιμων λίθων ήταν κάτι συνηθισμένο στον κόσμο του Ισλάμ και την Ασιατική τέχνη, δε παύει να αποτελεί δείγμα την ματαιοδοξίας και περηφάνειας του Χαλίφη.
Μετά το Παλάτι του Δέντρου, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το Νέο ή
Σύγχρονο Περίπτερο. Ήταν ένα τόσο σταθερό κτήριο που σε περιόδους αναταραχών λειτουργούσε ως το καταφύγιο του Χαλίφη. Το Νέο Περίπτερο είχε γύρω του έναν πολύτιμο κήπο. Στο κέντρο υπήρχε μία λεκάνη με κασσίτερο, που τότε ήταν πιο ακριβός από το ασήμι, και γύρω έρρεαν ρυάκια με κασσίτερο μέσα σε κανάλια. Στο πλάι της λεκάνης στέκονταν τέσσερεις εξοχικές κατοικίες. Γύρω τους ανοιγόταν ο κήπος, φυτεμένος με 700 μικρούς φοίνικες. Ο κορμός ήταν επιχρισμένος με επιχρυσωμένο χαλκό. Οι φοίνικες ήταν ειδικά επεξεργασμένοι ώστε να καρποφορούν όλο το χρόνο.
Η αγάπη προς τον φοίνικα εκφράζεται έντονα και στη Βαγδάτη. Επειδή πρόκειται για ένα φυτό που αποτελεί στοιχείο της ερήμου από όπου και προέρχονται οι Άραβες, τους ακολουθεί σε κάθε πόλη και κήπο, προσφέροντάς τους σκιά, δροσιά και ηρεμία. Παρά την λατρεία προς το φυτό, ο κορμός του φοίνικα θεωρούνταν αντιαισθητικός. Έτσι, σε πολλά ευκατάστατα σπίτια, παρατηρείται η κάλυψή του με πολύτιμα μέταλλα.

Παρεμβαίνοντας στης φύση – η τεχνητή πολυτέλεια στους κήπους του Rumarawaih//
Ένας παρόμοιος κήπος συναντάται και στο παλάτι των Tulunid στο Κάιρο.
Χτισμένο από τον σουλτάνο Rumarawaih, πάνω σε χώρο που αρχικά λειτουργούσε ως ιππόδρομος, το παλάτι χαρακτηριζόταν από την προσοχή που δόθηκε στην λεπτομέρεια με στόχο την άνεση και τον εντυπωσιασμό των επισκεπτών. Από τις διηγήσεις λαμβάνουμε εικόνες πολυτέλειας όπως τη διακόσμηση με ειδικές ποικιλίες φοινίκων που μεγάλωναν μέχρι ένα συγκεκριμένο ύψος, έτσι ώστε να δίνεται η δυνατότητα απόλαυσης των καρπών τους από τον επισκέπτη είτε σε όρθια είτε σε καθιστή στάση. Οι κορμοί των δέντρων ήταν και εδώ καλυμμένοι με επιχρυσωμένο χαλκό. Πίσω από το επίχρισμα υπήρχαν σωλήνες από τους οποίους περνούσε νερό που εκτοξευόταν από την κορυφή του φοίνικα, δίνοντας ένα πρώτο παράδειγμα σιντριβανιών σε δέντρο (Brunnbaume), στοιχείο που αργότερα εξαπλώθηκε σε ολόκληρη την
Ασία. Μια εντυπωσιακή λεκάνη στη βάση συγκέντρωνε το νερό, που συνέχιζε τη διαδρομή του στον κήπο μέσω καναλιών. Τη μεγάλη ποικιλία βοτάνων, μπαχαρικών και λουλουδιών συμπλήρωναν δέντρα μπολιασμένα με τέτοιον τρόπο ώστε να δημιουργούνται είδη με διαφορετικούς καρπούς στο ίδιο φυτό. Οι Άραβες λάτρευαν την ενασχόληση με την τέχνη της επιλεκτικής αναπαραγωγής. Ιδιαίτερο στοιχείο σε έναν κήπο αποτελούσαν τα διαφορετικού είδους, χρώματος και μεγέθους σταφύλια που κρέμονταν από το ίδιο κλωνάρι.
Στη σύνθεση προστίθεντο μάλιστα και χρώματα που δεν υπήρχαν στη φύση, όπως τα μπλε τριαντάφυλλα. Όλα αυτά τα στοιχεία συγκροτούν μια εικόνα κήπου που δεν αποτελεί τόσο μεταφορά του παραδείσου όσο μια έκφραση της ματαιοδοξίας του Σουλτάνου καθώς και της ανάγκης επιβολής πάνω στη φύση και ένδειξης δύναμης και εξουσίας. Αποκορύφωμα της αστείρευτης φαντασίας τόσο του Σουλτάνου όσο και του κηποτέχνη υπήρξε το «Χρυσό σπίτι». Χτισμένο δίπλα στο περίτεχνο, ξύλινο κλουβί για τα πουλιά, ήταν το ησυχαστήριο. Ήταν επιχρυσωμένο ενώ στο εσωτερικό του έρρεε ένα ποτάμι πάνω από το οποίο ήταν κρεμασμένο το λικνιζόμενο κρεβάτι που έφερνε ηρεμία στον Σουλτάνο.

Εικόνες παραμυθιού στους κήπους της Medina Al-Zahra//
Στην άλλη μεριά της Μεσογείου, ο Abdurrhaman I.έχτισε στη νέα πόλη της
Κόρδοβα μια βίλα, κατ’ εικόνα των παλατιών της Δαμασκού και την ονόμασε
Μπουσσάφα. Προσπάθησε να δώσει στην νέα κατοικία χαρακτήρα όσο το δυνατόν κοντινότερο στην πατρίδα του, εισάγοντας μάλιστα και φυτά απευθείας από τη Συρία. Η αγάπη του χαλίφη για τους φοίνικες ήταν πολύ μεγάλη και μεταφέρεται στην εποχή μας μέσα από τα ποιήματα του ιδίου.

Στην αραβική περιοχή της νότιας Ισπανίας ξεκινά μια περίοδος ευημερίας.
Υπό τη βασιλεία του Ad Abdurrhaman III παρατηρούμε την ανέγερση μεγάλου αριθμού βιλών. Ένας τρόπος αρχιτεκτονικής σκέψης που υιοθετήθηκε αργότερα από την Ιταλική Αναγέννηση, παρουσιάζεται στα λόγια του ίδιου του ηγεμόνα:

Μπορεί η πόλη-θαύμα του Harun-al-Rashid που περιγράφεται στις Χίλιες και μία νύχτες να μην υπήρξε ποτέ, ο Ad-Abdurrhaman όμως, πολλά χρόνια αργότερα, έκανε το παραμύθι πραγματικότητα χτίζοντας για την αγαπημένη του, κοντά στην Κόρδοβα μία νέα πόλη, στην οποία έδωσε και το όνομά της. Υπερυψωμένα πατώματα κρέμονταν πάνω από τις στοές, ενώ τα χαμηλότερα επίπεδα λειτουργούσαν ως οπωρώνες ή σπίτια για πουλιά και ζώα. Κάθε τι περιβάλλονταν από περίτεχνα κιγκλιδώματα. Στα μεσαία επίπεδα διέμεναν οι κηποτέχνες, ενώ στα υψηλότερα επίπεδα βρισκόταν το θαύμα του κόσμου: το παλάτι του χαλίφη.
Το παλάτι απεριόριστη θέα προς τους κήπους ενώ στο ανώτερο μπαλκόνι υπήρχε μια αίθουσα από χρυσό καθώς και περίπτερα με τρούλο, χωρίς να λείπουν οι περίτεχνες λίμνες, σιντριβάνια, κήποι και δωμάτια. Μεγάλη φήμη είχε αποκτήσει η λεκάνη με νερό που είχε πράσινο χρώμα και βρισκόταν στο κέντρο του δωματίου του χαλίφη. Την κοσμούσαν χρυσές σκαλιστές παραστάσεις ζώων όπως λιοντάρια, φίδια, κροκόδειλοι, αετοί και πολλά είδη πουλιών από τα στόματα των οποίων έρρεε νερό. Η λεκάνη αυτή ήταν έργο Βυζαντινών τεχνητών που είχε καλέσει ειδικά ο Ad-Abdurrhaman. Στα περίπτερα, το πολύπλοκο υδρευτικό σύστημα, επέτρεπε τη δημιουργία πιδάκων νερού, έτσι ώστε ο Σουλτάνος να έχει τη δυνατότητα να δροσίζεται.

Medina Al-Zahra

Οι κήποι της Alhambra//

A. Αίθρια

Παρόλο που το συγκεκριμένο παλάτι έχει καταστραφεί, το πνεύμα αυτού του τόπου παρέμεινε ανίκητο. Αρχικά ήταν χτισμένο με βάση το παλάτι της Al-Zahra στις Χίλιες και μία Νύχτες, με τη μορφή αιθρίου. Τα χαμηλότερα επίπεδα
(μπαλκόνια) ήταν καλυμμένα με μεγάλα πάρκα και αναπτύσσονταν στο μέσον δύο υψωμάτων το Al-hambra Hill και το Monte Mauro, από όπου και πήρε το όνομά του. Σύμφωνα με την παράδοση εκεί βρίσκονταν οι τάφοι των βασιλιάδων του Νασριδ. Η εικόνα της αρχικής κατάστασης του παλατιού διακρίνεται μόνο σε κάποια εσωτερικά σημεία και σε μερικά αίθρια όπως το λεγόμενο Αίθριο με τις Μυρτιές. Μια καναλόμορφη δεξαμενή νερού διακόπτει σχεδόν καθ’ όλο το μήκος την επικοινωνία μεταξύ των στοών. Στις δύο άκρες της δεξαμενής αυτής υπάρχουν σιντριβάνια. Στις μέρες μας το αίθριο είναι φυτεμένο με μυρτιές, παλαιότερα όμως ήταν γεμάτο από πολύτιμα άνθη και φυτά και σπάνια είδη πουλιών. Αντίθετα, στο Αίθριο των Λεόντων σήμερα δεν υπάρχει κανενός είδους φύτευσης. Δύο μεγάλοι άξονες, κάθετοι μεταξύ τους, χωρίζουν το αίθριο σε τέσσερα μέρη τα οποία ήταν φυτεμένα. Στο σημείο συνάντησης των αξόνων στο κέντρο του αίθριου στέκεται ένα περίτεχνο σιντριβάνι. Η διάταξη και μορφή των υπόλοιπων αίθριων αλλοιώθηκε σημαντικά την περίοδο της Αναγέννησης. Το μοναδικό αίθριο του οποίου η διάταξη και φύτευση μπορούν να μας δώσουν μια γενική και αχνή ιδέα της αρχικής κατάστασης είναι το Patio de Daraxa.

B. Το Παλάτι της Ευχαρίστησης//

To Παλάτι της Ευχαρίστησης είναι ένα μικρότερου μεγέθους παλάτι που βρίσκεται μερικά μέτρα ψηλότερα από την κυρίως κατοικία και χτίστηκε στο δεύτερο μισό του 13ου αιώνα. Ήδη από το 1526 μ.Χ. που ο Ventianer Navagero το επισκέφτηκε, τόσο το κτήριο όσο και οι κήποι που το περιβάλλουν είχαν αρχίσει να καταρρέουν. Αν και μικρό, το παλάτι αυτό είναι το ομορφότερο κτήριο που υπήρξε ποτέ στην Ισπανία, περιλαμβάνοντας θαυμαστούς κήπους και εκπληκτικά υδρευτικά συστήματα. Το στοιχείο του νερού κυριαρχεί σε όλη την έκταση του παλατιού. Υπάρχουν πολυάριθμα αίθρια τα οποία διασχίζουν κανάλια, ρέοντας δίπλα στις μυρτιές. Η ροή του νερού είναι συνεχής, συχνά και μέσα από τα δωμάτια του παλατιού. Τη χρήση αυτή του νερού υπαγόρευε πρώτα το ζεστό και ξηρό κλίμα, ως μέσο δροσισμού, ενώ η ανάγνωσή του ως ευχαρίστηση του παραδείσου μπορεί να γίνει σε δεύτερο επίπεδο. Το πυκνό πράσινο σε μεγάλο βάθος και σε συνδυασμό με τις αντανακλάσεις των καναλιών κάνουν τον τοίχο που περιβάλλει τον κήπο σχεδόν να εξαφανίζεται, δίνοντας μια αίσθηση έλλειψης ορίων.
Μπορεί στο Παλάτι της Ευχαρίστησης να μην συναντάμε τους χώρους παιχνιδιού με τη μορφή που υπήρχαν στους κήπους προηγούμενων αιώνων, το παιχνίδι όμως εξακολουθεί να υπάρχει με τη μορφή σκέρτσου και φάρσας. Ακόμα και στο παιχνίδι κυριαρχεί το νερό σε αυτό το παλάτι. Μέσω του περίτεχνου υδρευτικού συστήματος ο κήπος μεταμορφωνόταν στιγμιαία. Όταν κάποιος στεκόταν στο γρασίδι, υπήρχε η δυνατότητα να ανοίξει ο οικοδεσπότης μια αντλία και αυτοστιγμεί νερό να καλύψει την επιφάνεια και καθώς η στάθμη ανεβαίνει να καταβρέξει τον επισκέπτη. Το νερό υποχωρούσε με ανάλογη ευκολία, αφήνοντας τον κήπο στην πρώτη κατάσταση. Με ανάλογο τρόπου λειτουργούσε και μια πανέμορφη σκάλα στον κήπο στο υψηλότερο τμήμα του παλατιού. Σε τακτά διαστήματα ο επισκέπτης συναντά ένα πλατύτερο σκαλί στη μέση του οποίου υπάρχει ένα βαθούλωμα που μαζεύει νερό. Το βαθούλωμα αυτό υπάρχει ακόμα και στα πέτρινα τμήματα της κουπαστής. Με κατάλληλες ρυθμίσεις το νερό μέσω του συστήματος ύδρευσης πλημμυρίζει τη σκάλα, καταβρέχοντας και πάλι όποιον στέκεται εκεί. Ανάλογα παιχνίδια συναντά κανείς και στο υπόλοιπο παλάτι. Συμπέρασμα//
Η μΗ μελέτη διηγήσεων αλλά και παραδειγμάτων που έχουν διασωθεί δημιουργούν μια εικόνα των ισλαμικών κήπων που παρουσιάζει κοινά στοιχεία καθ’ όλη τη γεωγραφική και ιστορική εξέλιξη του Ισλάμ. Κυριαρχούν η διαίρεση σε τεταρτημόρια, η παρουσία νερού, έντονης φύτευσης, σκιάς και περίπτερων, πάντα περιβαλλόμενα από τοίχους με μεγάλες πύλες.
Ο κήπος του παραδείσου είναι ένα μέρος όπου φιλοσοφικές ιδέες δημιουργούν τις συνθήκες υπό τις οποίες γίνεται η ένωση ανθρώπου και φύσης και αυτό ανακλάται στις δομές και τη φύτευση. Η σύλληψη του χώρου όμως, προερχόμενη από έναν πολιτισμό που αναδύθηκε από την έρημο βασίζεται στην προστασία της ζωής, καθώς αυτή έχει καταστεί αναγκαία. Έτσι ο περιφραγμένος χώρος μεταμορφώνεται σε ένα τρόπο σαφή διαχωρισμού μεταξύ της νομαδικής και της καθιστικής ζωής, μεταξύ της σκιάς της όασης και του ήλιου της ερήμου, του άγονου και του εύφορου εδάφους.
Οι καταβολές των Αράβων από τη ζωή στην έρημο επηρέασαν όχι μόνο τη σύλληψη του κήπου ως μια αυτόνομη οντότητα που έχει αποκοπεί από το πλαίσιό του αλλά και την εσωτερική δομή. Η οργάνωση των καταυλισμών της ερήμου απαιτούσε την καλύτερη δυνατή διαχείριση και επίβλεψη, δημιουργώντας αυστηρές δομές πολύ οικίες στους Άραβες. Με τις επαφές με διαφορετικούς πολιτισμούς και τη συγκρότηση ενός νέου τρόπου ζωής, οι νέες πόλεις αλλά και οι κήποι αναπαράγουν πρότυπα ήδη καθιερωμένα, στο σχεδιασμό, την οργάνωση και την υποδιαίρεση περιοχών.
Η ποικιλομορφία που χαρακτηρίζει το Ισλάμ σε όλη του την έκταση, οφειλόμενη κυρίως στις επαφές με πολλούς διαφορετικού πολιτισμούς, δεν σήμαινε την εξάλειψη ενότητας και ομοιογένειας στις βασικές αρχές που όριζαν τον τρόπο σκέψης και ζωής: η θρησκευτική ιεραρχία και οι θρησκευτικές εικόνες καθώς και η ανάγκη (και ματαιοδοξία) έκφρασης της δύναμης του κατακτητή. Ο Σουλτάνος, συνεχιστής του Θεού στη γη, εκμεταλλεύτηκε τη σχέση μεταξύ κήπου του παραδείσου και κήπου του βασιλιά, ως μια αυλική αναπαράσταση της εξουσίας του. Στην Ανατολή, οι επαφή με την Ελληνιστική παράδοση, που αποδίδει θεϊκή φύση στον ηγεμόνα, μεταμόρφωσε τον κήπο σε μια βασιλική αίθουσα για την ανάγκη του αυτοκράτορα να λατρεύεται. Πρόκειται για μια οργανική απόπειρα να δοξαστεί η ιερή εικόνα του βασιλιά.
Ο κήπος του παραδείσου δεν είναι μια απλή αναπαράσταση του παραδείσου όπως περιγράφεται στη μουσουλμανική θρησκεία. Πολύπλοκες σχέσεις μεταξύ κήπου, καταυλισμού, παλατιού, πόλης και εικόνας του βασιλιά καθιερώνονται σε πολλαπλά επίπεδα και αποτελούν τη βάση για κάθε ανθρώπινη ανάπτυξη, ξεπερνώντας την μονόπλευρη αισθητική πραγματικότητα. Ο τελικός στόχος όμως ήταν πάντα ένας: η δημιουργία ενός μοναδικού κήπου.

Βιβλιογραφία//
Ansari, N., (2011) The Islamic Garden, CEPT University, India//
Bayon,F. (2009) The Alhambra of Granada, Alau,S.A. , Spain//
Blair, S.S., Bloom, J.M., (1995) The Art and Architecture of Islam 1250
– 1800, Yale University Press, New Haven & London//
Daneshdoust, International Council on Monuments and Sites (1993)
Islamic Gardens in Iran, CENTRAL CULTURAL FUND PUBLICATION//
Gothein, M.L. (1914) Geschichte der Gartenkunst, Univerität Heidelberg//
Gothein, M.L. (1926) Indische Garten, Dagobert Frei, Drei Masken Verlag A.G., Berlin, Munchen, Wien//
Petersen, A., (1996) Dictionary of Islamic Architecture, Routledge, New
York//
Petruccioli, A., Rethinking the Islamic Garden, Yale F&ES Bulletin,
Como, Italy//
Uludas B.A., (2011) Islamic Gardens with a Special Emphasis on the
Ottoman Paradise Gardens: The Sense of Place between Imagery and
Reality, Bahcesehir University, Turkey//
Wescoat Jr, J.L., (1999) Mughal Gardens: The Re-emergence of Comparative Possibilities and the Wavering of Practical Concern, Dumbarton Oaks Research Library and Collection, Washington, D.C.//