KAĞIT FABRİKALARINDA

ELEKTRİK MÜHENDİSLİĞİ
VE

VERİMLİLİK

1/448

2/448

Genişletilmiş ikinci baskı için önsöz
Kitabın birinci baskısı “Koruyucu Eklektrik Bakımı” ismini taşımaktaydı. İnternet ortamında oldukça revaçta olan bu kitap tüm fabrikalar için önemli bir kaynak teşkil etmektedir. Özellikle bu alanda Türkçe kaynak bulunmaması kitaba olan talebi arttırmaktadır. İkinci kısım ise tasarım kriterlerine ayrılmıştır. Koruyucu bakım yanında, tasarım kriterlerinin bilinmesi ve arızaların oluşum mekanizmalarının öğrenilmesi, güvenilir fabrikalar kurulmasına ve dolayısıyla verimliliğe katkı sağlayacaktır. Verimlilik, elektrikte koruyucu bakım, kaliteli sistem tasarımı, iyi projelendirme ve montajla doğrudan ilgilidir. Bu kitap işte böyle bir amaç için, kağıt fabrikalarının daha verimli çalışabilmesi için yazılmıştır. Kağıt fabrikalarının temel ihtiyaçlarından olan mühendislik uygulama bilgisi açığı aslında Türkiye’deki tüm sanayi kuruluşlarının ortak sorunudur. SEKA’nın kapanmasından sonra kağıt fabrikaları için bilgi birikimine katkı sağlayacak hiç bir kurum kalmamış oldu. Özel sektörde üretilen bilgiler, fabrikaların içe kapanmaları nedeniyle paylaşılamaz duruma geldi. Oysa fabrikalar arasında sinerji sağlanarak sağlıklı bilgilerin paylaşılması, kağıt sanayii için verimliliğe katkı sağlayacaktır. Üniversitelerde araştırma yapan bazı araştırmacıların, kağıt fabrikaları hakkında kaynak arayışları sorunun derinliğini göstermektedir. Bu kitap okyanus olmaktan çok kendi çapında bir damla olmayı hedeflemektedir. Bu damlanın, başka damlalarla buluşması, sonuca olumlu katkı sağlayacaktır. Özellikle mühendisler arası doküman paylaşımı bilgi birikimini olumlu yönde etkileyecektir. Aslında daha yukarıda ve geniş bir platformda, kurumsal bir oluşuma ihtiyaç bulunmasına rağmen, bu tür bir girişimin öncelikle maddi kaynağa ihtiyacı olacaktır. Belki de bir “Kağıt Sanayii Mühendisleri Birliği” oluşturulması gerekecektir. Kitabın eklerle ilgili üçüncü bölümünde yararlı olacak bazı bilgiler bulunmaktadır. Türkiyenin sokağa atılacak parası yoktur ve mühendislerin görevi ekonomi ile mühendislik bilgilerini birleştirmek, optimize etmektir.

3/448

Bu kapsamıyla kitaba isim vermek oldukça zorlayıcı olmuştur. Bakım ve tasarım kelimeleri geniş kapsamlı olduklarından mevcut kapsama eklemelerin yapılması gerekmektedir. Kağıt fabrikaları için Elektrik Mühendisliği El Kitabı olma iddiası ise daha büyük çalışmalarla mümkündür. Nihayetinde binlerce sayfadan oluşan bir kitabın hazırlanması yıllarca sürecek bir gayret gerektirmektedir. Her bölümün ayrı bir kitap haline getirilmesi ise şu an için mümkün görünmemektedir. Münir Karıncaoğlu Elektrik Mühendisi

4/448

İÇİNDEKİLER Birinci Kısım
BÖLÜM 1 KORUYUCU ELEKTRİK BAKIMI NEDİR? 9 BÖLÜM 2 KORUYUCU ELEKTRİK BAKIMININ KAZANDIRACAKLARI 13 BÖLÜM 3 KORUYUCU ELEKTRİK BAKIMI KAVRAMINA GİRİŞ 15 BÖLÜM 4 PLANLANMA VE GELİŞTİRME 19 BÖLÜM 5 ELEKTRİKLİ EKİPMANLARIN BAKIMINA GİRİŞ 32 BÖLÜM 6 ŞALT TESİSLERİNİN BAKIMI (OG ve AG) 37 BÖLÜM 7 GÜÇ VE DAĞITIM TRAFOLARI 61 BÖLÜM 8 KUVVET KABLOLARI 70 BÖLÜM 9 MCC’LER 72 BÖLÜM 10 ELEKTRONİK CİHAZLAR 78 BÖLÜM 11 KOMPAK ŞALTERLER 81 BÖLÜM 12 TOPRAK KAÇAK KORUMA CİHAZLARI 84 BÖLÜM 13 SİGORTALAR 87 BÖLÜM 14 MOTORLAR 91 BÖLÜM 15 AYDINLATMA 97 BÖLÜM 16 FİŞLER, PRİZLER, KONNEKTÖRLER SEYYAR BAĞLANTI ELEMANLARI 100 BÖLÜM 17 ELEKTRİKLİ SEYYAR CİHAZLAR 104 BÖLÜM 18 TESTLER VE TEST YÖNTEMLERİ 107 BÖLÜM 19 UZUN SÜRELİ ÇALIŞMA KOŞULLARI ALTINDA YAPILAN BAKIMLAR 128 BÖLÜM 20 BAKIM AMACIYLA ENERJİNİN KESİLMESİ VE PERSONELİN CAN GÜVENLİĞİ 142 BÖLÜM 21 KABLO TAVALARI VE BUSBARLAR 146 BÖLÜM 22 KESİNTİSİZ GÜÇ KAYNAKLARI 149

İkinci kısım

155

BÖLÜM 1 GİRİŞ 157 BÖLÜM 2 ENDÜSTRİYEL ELEKTRİĞİN DAĞITIMI İÇİN REHBER 161

5/448

BÖLÜM 3 ELEKTRİK SİSTEMİNDE KAPASİTEYE BAĞLI TASARIM VE İŞLETME SORUNLARI 183 BÖLÜM 4 SİSTEM MÜHENDİSLİK ETÜDLERİ 203 BÖLÜM 5 ENERJİ KALİTESİ 208 BÖLÜM 6 FABRİKA STANDARTLARI VE STANDARTLARIN OLUŞTURULMASI 230 BÖLÜM 7 ELEKTRİK İŞLERİNDE YATIRIM DÖNEMİ VE SONRASI SÜREÇLER 242 BÖLÜM 8 ELEKTROMANYETİK KİRLİLİK 262 BÖLÜM 9 TOPRAKLAMA 267 BÖLÜM 10 YÜKSEK FREKANS TOPRAKLAMASI, REFERANS TOPRAKLAMASI VE TOPRAKLAMA TESİSAT HATALARI 289 BÖLÜM 11 STATİK ELEKTRİK VE KORUNMA 297 BÖLÜM 12 AYDINLATMA 302 BÖLÜM 13 MOTORLAR 311 BÖLÜM 14 ELEKTRİK BÖLÜMÜNDE VERİ DENETİMİ 362 BÖLÜM 15 ARIZALAR VE KORUNMA 365 BÖLÜM 16 TİTREŞİM ANALİZİ 385 BÖLÜM 17 KURUTMA KISMINDA TAHRİK GÜÇLERİ VE MOMENTLER 389 BÖLÜM 18 TRAFOLARDAN YAYILAN ISILAR 401

EKLER Ek. 1 Elektrikte temel emniyet bilgileri 405 Ek. 2 Elektrik montaj malzemelerinin depolanması ve bakımı 410 Ek. 3 Grup Start-Stop işlemlerinin şebekeye ve ekipmanlara etkileri 416 Ek. 4 Elektriksel bağlantılarda sorunlar 420 Ek. 5 Hız kontrol ünitelerinden beslenen motorlarda kablo seçimi ve montajı 424 Ek. 6 Hız kontrol ünitelerinden beslenen motorlarda rulman akımlar 429ı Ek. 7 Kablo tavalarında gruplandırma şartnamesi örneği 433 Ek. 8 Yönetime bütçeyi kabul ettirme sanatı 436 Ek. 9 Üretim bölümüne elektrik dilinin öğretilmesi 438

Yararlanılan kaynaklar 447

6/448

BİRİNCİ KISIM

KORUYUCU ELEKTRİK BAKIMI

7/448

8/448

BÖLÜM 1
GİRİŞ

Bu kitabın birinci amacı kağıt fabrikalarında bulunan, sanayi tipi elektrik tesislerindeki sistem ve cihazların koruyucu bakımlarıyla ilgili bilgi vermek ve tehlikelere karşı can ve mal güvenliğinin arttırılmasını sağlamaktır. Bu kapsamda kitabın ilk baskısı tüm sanayiler için koruyucu bakım alanında bir kaynak oluşturmaktaydı. İnternet üzerinden binlerce kez indirilen ve 5 üzerinden 4.8 ortalamayla reyting alan bu kitabın kağıt fabrikaları tarafından iyi tanınmadığı anlaşılmıştır. Bu baskı ise özel olarak kağıt fabrikaları için düzenlenmiştir. Bu düzenleme sırasında kitaba geniş bir ekleme yapılmıştır. Bu ekleme kitabın ikinci amacını gerçekleştirmek için düşünülmüştür. Koruyucu bakım konularının bitiminde, ikinci kısımda, kağıt fabrikalarındaki elektrik tesislerinin daha iyi anlaşılması ve tasarlanabilmesi için, Erken Ekipman Yönetimi denilen kapsam içine giren konularda önerilerde bulunulmaktadır. Bu kısım daha çok mühendislik konularını kapsamaktadır. Bu haliyle kitabın her iki parçası mühendislerin uzun yıllar yararlanabilecekleri bir kaynak kitap olmaktadır. Erken Ekipman Yönetimi (EEY) son yıllarda Toplam Verimli Bakım ve Güven Merkezli Bakım yönetimi uygulamalarında kullanılmaya başlanmış olan bir kavramdır. Onu kullanan firmalara oldukça katkılar sağlamaktadır. Amacı mevcut sistemlerdeki hataları görerek daha iyi sistemler edinilmesini sağlamaktır. Bu sayede fabrikalarda verimlilik ve etkinlik artmaktadır. “Kağıt Fabrikalarında Verimlilik” ve “Kağıt Fabrikalarında Bakım Yönetimi” adlı kitaplarda ısrarla belirtildiği gibi, yeni ve etkin yöntemlerin, kağıt fabrikalarında değişim amacıyla uygulanması gerekmektedir. Birinci kısmın ilk bölümleri, Koruyucu Elektrik Bakımı’nın temel felsefesine (KEB) ayrılmıştır. Buradaki amaç, Koruyucu Elektrik Bakımı’nın (KEB) mümkün olduğu kadar iyi anlaşılması ve sonuçlarından yarar sağlanmasıdır. “Kağıt fabrikalarında Bakım Yönetimi” konusu başka bir kitapta ele alınmıştır.

9/448

KORUYUCU ELEKTRİK BAKIMI NEDİR?
Kağıt fabrikaları gibi büyük miktarda elektrik kullanımının olduğu yerlerde, fabrika alanı bir elektrik dağıtım merkezi durumuna gelmektedir. İşletmelerin 24 saat kesintisiz çalışmaları, bakım planlamasını güçleştirmektedir (1. Kısım 19. Bölüm). Duruşlarda acil işlerin ön plana alınması ise, adam saat olarak planlı bakıma ayıracak yer bırakmamaktadır. Az bakım daha çok arızaya neden olacağından, bir sonraki duruş, arıza nedeniyle zorunlu olarak yapılmaktadır. Sonuç olarak arıza nedeniyle duruşların toplamı artacağından, planlı duruşların yerini arıza duruşları almaya başlamaktadır. 24 saat çalışan işletmelerde koruyucu Elektrik Bakımı (KEB) uygulamasının sayısız yararları vardır. Koruyucu Elektrik Bakımı (KEB) üretime yönelik kazançlar sağlayacağından, yönetimlerce desteklenmesi gereken, iş disiplini kazanılmasına

yönelik işlerden biridir. Programın kalitesi yanında, insanların programa olan ilgisi ve yaklaşımı çok önemlidir. Bu tür programlarda yönetimin desteği ve bakım ekiplerinin, üretim ekipleriyle ortaklaşa işleri yeniden paylaşmaları gerekmektedir. Fabrikalar üretim odaklı çalışmak zorundadır. Ayni zamanda üretimi, üretim bölümüne ve verimliliği bakım bölümüne bırakmak eksiklik yaratmaktadır. Bunun için her iki bölümün ortak sorumlulukları bulunmaktadır. Kağıt üretimiyle uğraşan bir şirkette ekonomik ve ticari bilgilerin yanında, bilimsel ve teknik bilgilerin kullanılması gerekir. Bunun tersi de doğrudur. Şirket, bu bilgileri verimli olarak kullanan bir iş merkezi durumundadır. Koruyucu elektrik bakımı, ekonomik sonuçları olan ve verim üzerinde etkili olan bir yöntemdir. Bir yönetim dehası olan Peter Drucker’in (The Prcatice of Management) belirttiği gibi, şirketi yönetenler işleri doğru yapmanın yanında, doğru işleri bulmak ve yapmak zorundadır. Çalışanlar, işleri doğru şekilde yaparlarken, yöneticilerde doğru işlerin bulunması ve yapılmasına çalışmalıdır. Koruyucu elektrik bakımı da doğru işlerden biridir. Yani yöneticilerin, şirketin makro hedeflerine ulaşmasına yardımcı olacak işlerden biridir. Burada kullanılacak olan temel unsur bilgidir. Bunun örneği bir elektrik motorunun temizlenmesidir. Burada motorun izolasyon

bozulması nedeniyle yanması yanında duruş nedeniyle oluşacak kayıp yıllar içinde ve

10/448

tüm motorlara yayılacak olursa milyonlarca liralık geri dönüş sağlayacaktır. Temizlikle ilgili bilgi, ekonomik bir güce dönüştürülmedikçe fayda sağlamaz. Şirket içindeki masraf merkezi gibi görülen bakım harcamalarını, orta vadede en aza indirmek, ve sermayenin geri dönüşümünü hızlandırmak koruyucu bakım programı ile mümkün olabilecektir. Koruyucu Elektrik Bakımı (KEB) kontratlı bazı bakım anlaşmalarını da gündeme getirebilir. Bu sayede mevcut bakım ekibinin görev tanımı değişmeye başlayacaktır. Fabrika bakım ekipleri birer iş avcısı durumuna gelecek ve dedektiflik yaparak sorunları önceden farkedeceklerdir. Burada anlatılacak olan bilgiler, ürün kılavuzlarından alınma, basmakalıp bilgiler değildir. Bu kitap bir arızacılık el kitabı da değildir. Çünkü, bir sorunu çözmek, en fazla normale geri dönmek demektir. Arızaları kısa zamanda gideren ve arızaya en kısa sürede yetişen ekipler yerine, çalışanların hedeflerinin olduğu ve işleri planladığı iş yerleri oluşturmak gerekmektedir. Temel amaç sorun haline dönüşmeden onları yok etmektir. Birinci kısımda koruyucu bakımla sorunlardan korunma yolları, ikinci kısımda ise tasarım yoluyla sorunlardan korunma yöntemleri verilecektir. Bu kitapta, Koruyucu Elektrik Bakımı (KEB) adı altında bir bakım disiplininin geliştirilmesi öngörülmektedir. Bu çalışmaların sonuç vermesi, yapılacak planlamanın ısrarla takibine bağlıdır. Aşağıda anlatılacaklar için yapılacak bazı harcamalar varsa, bunların toplam tutarı, bakım giderlerinin içinde yüzde onu geçmeyecektir. Ancak getirisi çok daha fazla olacaktır. Hiç bir bakım yöntemi burada anlatılacaklardan daha fazla getiri sağlayamaz. Bu bir iddia değil uluslararası kabul görmüş ve uygulamalarla kaıtlanmış bir gerçektir. Koruyucu Elektrik Bakımı (KEB) elektrikli cihazların ve tesislerin gözlenmesi, test edilmesi, analize tabi tutulması ve bakımlarının yapılması için hazırlanmış bir programdır. Amacı, kesinti ve hasara neden olacak elektrik arıza ve cihaz bozulmalarının sağlamaktır. önüne Koruyucu geçerek Elektrik üretimin aksamasını yapacak ve emniyetli çalışmayı sistemlerin Bakımını elemanlarda,

operasyonlarını emniyet içinde yürütecek bilgi ve tecrübenin olduğu varsayılmaktadır. Elektrikli cihazlar deyimiyle, kağıt fabrikaları gibi, elektrik yoğun işletmelerde kurulu bulunulan komple cihazların yanında, bunların bağlantı parçaları ve alt parçaları da kastedilmektedir. Daha büyük oranda ise enerji üretim tesislerini, dağıtım

11/448

sistemlerini, şalt tesislerini, yardımcı tesisler ve bunlarla ilgili koruyucu cihazlarla, kontrol ve izleme cihazlarını kapsamaktadır. Bu geniş kapsam kağıt fabrikalarında kurulu olan yardımcı tesislerini de içine almaktadır.

12/448

BÖLÜM 2

KEB’in KAZANDIRACAKLARI

Elektrikli cihazların yaşlanmaları veya eskimeye başlamaları, zaman içinde olağan bir sonuçtur. Cihazlar, çalışmaya başladıkları günden itibaren yaşlanmaya veya eskimeye başlarlar. Bakımları yapılmadığı takdirde, bu seyir hızlanır ve arıza ile sonuçlanır. Ancak, arızaların sayıca azaltılması ve hasarların küçültülmesi koruyucu bakımla mümkündür. Yaşlanma, aşırı yüklenme, zor şartların sık sık tekrarlanması, kötü çevre koşulları gibi nedenlerle daha da hızlanabilir. Kağıt fabrikalarındaki ortam koşulları yaşlanma üzerinde etkili olmaktadır. Koruyucu Elektrik Bakımı (KEB) bu faktörleri tespit ederek, her birini gerek zaman, gerekse önem bakımından ölçümlendirir. Yaşlanmanın yanında, cihaz arızalarında başka nedenler de bulunabilir. Koruyucu Elektrik Bakımı (KEB) bu nedenleri tespit ederek düzeltir. Bunlar arasında:         Tüketim değerlerinde zaman içindeki artışlar, Fabrika içinde ve dış dünyada şebeke de meydana gelen değişiklikler, Voltaj kademelerindeki değişiklikler, Hatalı seçilmiş cihazlar, Hatalı yapılmış tesisat montajı, Fabrika içinde üretilen harmonikler ve gerilim bozulmaları, Geçici darbe gerilimlerinin sık üretilmesi, Hatalı seçilmiş koruma ayar değerleri bulunur.

Koruyucu Elektrik Bakımı (KEB) olmaksızın yönetim, büyük elektrik arızalarının riskini üstlenmiş olmaktadır. Koruyucu Elektrik Bakımı (KEB) riskleri azaltır. Bu çalışma olmaksızın yapılacak yangın ve hasar sigorta poliçeleri de pahalıya mal olacaktır. Çünkü sigorta ettirilmesi gereken ekipman sayısı artacak ve sigorta bedelleri yüksek olacaktır. Ayrıca koruyucu bakım aşağıdaki yararları sağlayacaktır:

13/448



İyi yönetilen Koruyucu Elektrik Bakımı kazaları azaltacak, can kayıplarını önleyecek, arıza sonucu oluşacak plansız duruşları azaltacaktır. Olması muhtemel sorunlar, daha önce çözüldüğü için, pahalı sonuçlarla karşılaşılmadan ekonomik kazanım sağlar.



Uygulanacak Koruyucu Elektrik Bakım programının kazancı, doğrudan ölçülebilen ve ölçülemeyenler olarak iki genel kategoriye ayrılır. Doğrudan ölçülebilenler, daha çok tamir giderleri ve duruş sürelerindeki azalmalardır. Bu rakamlar raporlarda kolayca görülebilecektir. Ölçülemeyenler ise daha çok emniyetle ilgili olanlardır. Önlenmiş bir kazanın, yani olmamış bir olayın kazancını tespit etmek mümkün değildir. Bu programın yürütülmesinin diğer sonuçları, çalışanların moralinde düzelme, işçiliklerde iyileşme, verimlilikte artış, devamsızlıklarda azalma ve üretim kesikliklerinde azalmalardır. Geliştirilmiş moral, katılımcılığı teşvik ederek, yönetime dolaylı olarak yardımcı olacaktır. İş kazası ve kayıplardaki azalmalar, sigortalama maliyetlerini azaltacaktır.

 

Koruyucu Elektrik Bakımı için yapılacak yatırım miktarı, tamirat giderlerine göre son derece az olacaktır. KEB cihazların ömürlerini uzatacaktır. Planlı olmanın sonucu masraflar minimuma giderken üretim maksimuma doğru gidecek, yatırımın geri dönüşü hızlanacaktır.



Koruyucu Elektrik Bakımı, üst yönetim tarafından, iş ekonomisine girmesi nedeniyle desteklenmelidir. Çünkü Koruyucu Elektrik Bakımı bir miktar harcama gerektirecektir. Bu harcamaya onay verecek olan üst yönetimdir. Bakım harcamalarına yapılan ilave her yük yönetim tarafından genelde gereksiz görülür. O nedenle programın, yönetime sağlayacağı parasal verilerle anlatılması gerekir. (Ek. 8 Yönetime bütçeyi kabul ettirme sanatı) Bakım harcamaları, tamir giderleri ve Koruyucu Elektrik Bakımı giderleri diye iki kaleme ayrılmalı ve takip edilmelidir. Her iki harcamanın toplamı önemlidir. Koruyucu Elektrik Bakım masrafları artarken, arıza için harcananlar azalacaktır. Koruyucu Elektrik Bakım (KEB) sıklığı arttıkça masraflar artacağından optimum harcama noktasını bulmak önemlidir.

 

Enerji tasarrufu bu programın getireceği kazançlardan biridir. İyi bakılmış bir fabrikanın ve ekipmanların harcayacağı enerji daima az olacaktır. Zaman içinde işgücü kazancı eleman tasarrufu sağlayacak, bazı alanlarda sözleşmeliı bakıma zemin hazırlayacaktır.

14/448

BÖLÜM 3
KORUYUCU ELEKTRİK BAKIMI KAVRAMINA GİRİŞ
Koruyucu Elektrik Bakımın (KEB) amacı iş güvenliğinin arttırılması ve tamirat

giderlerinin azaltılmasıdır. Bu programın uygulanması için gerekli şartlar aşağıdadır:      Eğitimli personel bulundurma, Düzenli gözlemler yapma, Testleri aksatmama, Kaliteli hizmet sağlama, Kayıtları düzgün ve güncel tutma .

Kayıtlar ve veriler üzerinde yapılan analiz çalışmaları ve kök neden arayışları o oranda önemlidir. Bu bölümde, Koruyucu Elektrik Bakımın kapsamı, ana hatlarıyla incelenecektir. Detaylar ise daha sonraki bölümlerde özel olarak ele alınacaktır. Bu program elektrik bölümünün temel süreçlerinin başında gelmektedir. Programa dahil edilecek ekipmanlarla ilgili, temel kıstaslar şunlar olmalıdır:  İş emniyeti. Ekipmandaki arıza, kişi can güvenliğini ne ölçüde tehdit etmektedir? Koruyucu bakım yapılmadığı takdirde ortaya çıkan iş güvenliği tehdidi hangi boyutta olacaktır? Ölüm, ciddi yaralanma, hafif yaralanma vs.   Ekipman kaybı. Arızalanan ekipmandaki arıza nedeniyle ödenecek tamirat giderleri hangi boyutta olacaktır? Üretim kaybı. Arıza sonucu oluşacak duruş süresi ve duruşun maliyeti ne olacaktır? Bu kıstaslar ekipmanın önemini ortaya çıkaracak ve bakım listesindeki yerini ve bakım sıklığını belirliyecektir. Başarılı bir programın gerçekleştirlmesi için bazı temel parçaların bir araya getirmeleri gerekir. Bu parçalardan en önemlileri aşağıda verilmektedir:

15/448

1. Kalifiye ve işten sorumlu bir personel tayin edilmelidir. Koruyucu Elektrik Bakım programının işletilmesinden Teknik olarak Sorumlu olacak ve işi yönetecek, mesleki yeterliliği olan bir kişi seçilerek görevlendirilmelidir. Bu kişi büyük işletmelerde Elektrik bölümünden sorumlu elektrik mühendisi veya şefi olmalıdır. Bölüm başında bir müdür varsa onun altında çalışan birisinin sorumluluğu tercih edilmelidir. Bakım ekibinin içinden en yeteneklisi Test ve Kontrol Elemanı olarak ayrılmalıdır. Gerekirse bu işi yapacak eleman istihdam edilmelidir. 2. Programın kapsamı belirlenmelidir. Bir öncelik planı içinde, ekipman veya sistem bazında, yukarıda sıralanan kıstaslara göre araştırma, inceleme ve analiz yapılması gerekir. Ekipmanlar önem sırasına göre sıralanmalıdır. Bu listenin ne kadar geniş olduğuna bakılmaksızın, programın teknik sorumlusu, kapsamın genişliğini, başlama ve bitiş noktalarını liste üzerinde belirlemelidir. Trafolar, motorlar, kesiciler, şalt elemanları ve koruma sistemleri gözlenmeli ve geliştirme kapsamına alınmalıdır. Ekipmanın durumu ve işletme şartları göz önüne alınarak programa dahil edilme zamanı tespit edilmelidir. İncelemelerde, ekipmanın nominal değerleri içinde çalışıp çalışmadığı ve koruma ünitelerinin ayarları kontrol edilmelidir. Koruma üniteleri, sigortalar, devre kesiciler, termik koruyucular ve koruma röleleri gibi önemli elemanlardır. Bu gibi üniteler iş emniyetini, cihazın korunmasını ve ekonomik kayıpları önleyeceğinden düzgün çalışıp çalışmayacakları ön bir tespit yapılarak bilinmelidir. 3. Programa alınan ekipmanlarda periyodik ön kontrollar ve testler uygulanmalıdır. Ekipmanların daha önceki durumları kayıtlı olmadığından mevcut durumu gösteren bir kayıt düzenlenmeli ve varsa yapılacak acil bakım işleri belirlenmelidir. Her ekipmanın ayrı ayrı periyodik bakım süreleri tespit edilerek listeye işlenmelidir. Yapılacak ön kontrollar ve testler çok dikkatli yapılmalı ve mevcut şartlara uyulmalıdır. Test ve kontroller için gerekirse duruşlardan yararlanılabilir. Bazı durumlarda, bazı test işlemleri, işletme ve bakım elemanları arasındaki koordinasyonla gerçekleşir. 4. Kontrol ve test raporlarının analizleri sonucu düzeltici önlemler ve öneriler yapılmalıdır. Ön kontrol olarak yapılan, araştırma inceme ve analizler sonucu, düzeltici faaliyetler yapılması gerekebilir. Yapılacak olanlar planlanmalı, programlanmalı ve kayda alınmalıdır.

16/448

5. İşin icrası yapılmalıdır. Bakım, yenileme ve ayarlar zaten programın ana hedefleridir. Bu nedenle somut olarak tespit edilenler varsa gerçekleştirilmelidir. 6. Geniş kapsamlı kayıtlar tutulmalıdır. Kayıtlar doğru olmalı ve tüm hayati bilgileri kapsamalıdır. Anlamsız bilgiler kayıt tutma amacını engeller. Programı (KEB) destekleyen yan unsurlar aşağıdadır: 1. Tasarımdan gelen faktörler. Koruyucu Elektrik Bakımını destekleyen en önemli unsur tasarımdaki kalitedir. Kitabın ikinci kısmı bu konuda ipuçları vermektedir. Yedekli yapılar, kuplajlı bağlantılar, yardımcı besleme sistemleri, çekmeceli yapılar, ağır iş şartlarına uygun seçilmiş ürünler, bakım istemeyen ürünler bakım planlamasını kolaylaştırır ve minimum duruşla bakım işlerinin yapılmasını sağlar. Bunlar özellikle Şalt ve MCC yapılandırılmasında önemli özelliklerdir. Erken ekipman yönetimi sayesinde sistemde gelişme sağlanacaktır. Tasarım kriterlerin dikkate alınmalıdır. Standardizasyon eğitimi kolaylaştırır ve yedekleme maliyetini düşürür. Çevre şartlarındaki iyi özellikler bakım sıklığını azaltır. Ekipmanları gruplandırma özeni, yerleşimdeki rahatlık, erişimi hızlandırır, bakım süresini azaltır. Kullanılan montaj aksesuarlarının kalitesi erken dökülmeyi ve paslanmaları önler. Montaj kalitesi pek çok sorunu başlangıçta engeller. İyi bir topraklama tasarımı arıza ve iş güvenliğini olumlu yönde etkiler. işin Çok iyi hazırlanmış alımın fabrika standartları ileriye ve teknik kazanç şartnamelerle sağlayacaktır. 2. Eğitim a) İş güvenliği ile ilgili eğitim sağlanmalıdır Elektrik tehlikesine maruz kalacak tüm personel, istisnasız olarak elektriğin tehlikeleri ve elektrikten korunma konusunda eğitilmelidir. Elektrik tehlikesinden korunmayı sağlayacak prosedürleri öğrenmelidirler. Elektrik kazalarının sonucunda neler olduğu çok iyi bilmelidir. (Bölüm 20 ve Ek 1 e bakınız) Eğitim sınıfta olacağı gibi, iş başında da olabilir veya her iki yöntem birlikte uygulanabilir. Eğitimde aşırı teorik bilgiye kaçmadan temel bilgiler verilmelidir. Elektrik kazalarına uğramış kişilere yapılacak müdahale ve ilk yardımların uygun şekilde yapılabilmesi gereğine göre yapılması yönelik

17/448

öğretilmelidir. Çalışanlar ilk yardım, acil yardım ve kabul edilmiş hayata döndürme işlemleri hakkında sürekli bilgilendirilmelidirler. b) Teknik eğitim sağlanmalıdır. Çalışanların teknik eğitimlerinde aşağıdaki kapsam dikkate alınmalıdır:         Enerji altındaki parçalar üzerinde çalışırken kullanılan teknikler ve bu konuda beceri kazandırılması Enerji altındaki parçalar üzerindeki voltajın tespit edilmesi ve ölçülmesi ile ilgili teknikler ve bu konularda beceri kazandırılması Tehlikelerin büyüklüğünü ve boyutunu tespit edebilme yeteneği kazandırılması Görevi başarıyla tamamlamak için gerekli olan iş planlamasının öğretilmesi Bir cihazın yapısı ve çalışma prensibinin öğretilmesi Bir işe özgü yapılacak işlerin öğretilmesi Bir işi yaparken karşılaşılacak bütün risklerin öğretilmesi Bir işin yapılabilmesi için uygulanacak yöntemler, kullanılacak iş güvenliği malzemeleri, ölçü aletleri ve takımların öğretilmesi Her bakım elemanı için aldığı teknik eğitimle ilgili kayıtlar tutulmalıdır. Dış destek ihtiyacı, Bazı işlerin yapılmasında teknik dış destek alınabilir. Bunun kararı ekibin yapısı, büyüklüğü ve becerisi göz önüne alınarak verilir. Dar kadro ile götürülen iş yerlerinde ve iş kapsamının çok geniş olduğu büyük işletmelerde, her işi profesyonelce yapacak elemanların bulunması mümkün olmayabilir. Böyle durumlarda uzmanlaşmış firmalardan destek alınmalıdır. Kağıt fabrikalarının giderek her konuda daha karmaşık yapıya bürünmesi dış desteği zorunlu kılmaktadır. İş sırasında kullanılacak uygun özellikte alet, donanım ve koruyucu malzeme, programın (KEB) uygulanması için gereklidir. Bunlar hem bakımı kolaylaştırır, hem de emniyeti arttırırlar. Çok pahalı test ekipmanları özel eğitimli personel gerektirdiğinden temini için dış kaynaklardan kiralama yapılabilir.

18/448

BÖLÜM 4
PLANLANMA VE GELİŞTİRME

Giriş
Koruyucu Elektrik Bakımı, sanayi tipi elektrik tesis ve cihazlarının, arızaları sonucu ortaya çıkacak, can ve mal kayıplarını asgariye indirmek için hazırlanmış, sistematik bir programdır. Daha önceki konularda, bu hasarların ekonomik sonuçları ve programın hazırlanması için gerekli alt yapı özetlenmişti. Bu kısımda konular daha geniş ele alınacaktır. Programın detaylarını geliştirmek için aşağıdaki hazırlıklar tamamlanmalıdır.  Tesisteki tüm sistem ve ekipmanların bir listesi hazırlanmalıdır. Bu liste en kritik ve en önemli ekipmanlardan başlayarak sıralanmalıdır. (Sıralama ölçütleri 3. bölümde verilmiştir.)  Sistem ve ekipmanlar üzerinde, önem sırasına göre yapılacak işler listelenmelidir. Bu listeye göre, gereken iş güvenliği eğitimleri ve teknik eğitimler sağlanmalıdır. (Gerekiyorsa dışarıdan destek için arayışa geçilmelidir) Programın başarısı onu uygulayacak olan personelin kapasitesine bağlıdır. Aslında bu başarı programı yürütecek lider kişinin başarısıyla sınırlıdır. O nedenle programdan sorumlu olacak kişinin, yetkilendirilmesi gereklidir. Programı etkileyecek olan diğer departman ve şirket organlarıyla işbirliği yapması gerekir. Bu organlar en başta yönetim ve onun altındaki üretim, satın alma, muhasebe gibi temel departmanlardır. Bu programdan sorumlu kişiden beklenilen özellikler şunlar olmalıdır:   Teknik yetenek. Eğitim, öğrenim ve tecrübe olarak elektrik bakımını

götürebilecek yeterlilikte olmalıdır. Sevk ve idari yetenek. Uzun vadeli plan ve programları götürebilecek, sonuçlandırabilecek ve altındaki personeli yönetebilecek yapıda olmalıdır.

19/448

Program sorumlusu gerekirse, elektrik sistemi tasarımcısı, proje müellifi ve teslimatçı ile görüşerek tasarımdan kaynaklanan sorunların çözümü için yollar aramalıdır. Çalışma gurup/gurupları kurularak, fabrika, bölge veya alt parçalara ayrılabilir. Her grupta bulundurulması gereken doküman listesi aşağıdadır:          O bölge ile ilgili test ve kontrol prosedürlerinin tamamı Mevcut raporların ve hesapların birer kopyası Tek hat şemaları Devre şemaları Tüm ekipmanların etiket bilgileri Ürün katalogları Stoktaki yedek malzeme listesi Gerekli matbu formlar Dokümanların korunacağı dolaplar

Bunların yanında yeterli alet, edevat, takım, test cihazı, çalışmaları sağlayacak besleme kaynakları, bunları saklayacak ve koruyacak yerler bulunmalıdır. Sürekli çalışan iletmelerde, çalışma sırasındaki gözlem ve veriler, üretimin devamlılığı için hayati önem taşır. Çalışırken yapılacak kontroller, üretimin yapısıyla şekillenir. Gözlemler, bu işi yapacak olan kişinin becerisi ve çalışma şartlarıyla sınırlıdır. Test prosedürlerinin gerçekçi ve değişen şartlara göre revize edilmiş olması gerekir. Her elektrikli ekipman arızası, arızanın, mekanik veya elektrikle ilgili olduğuna bakılmaksızın, çalışma sırasında tutulmuş olan rapora göre incelenmelidir. Bu arızayı önceden tespit edebilecek başka bir kontrol yöntemi olup olmadığı araştırılmalıdır. Yapılmış bir düzeltici faaliyet olduğunda makine operatörü bilgilendirilmeli ve sonuç paylaşılmalıdır. Arızaların azalması çok kısa sürede gerçekleşmez. Çünkü sahaya hakimiyet zaman alacaktır. Bu nedenle kontrol ve kayıt tutulmasından asla vazgeçilmemelidir. İş emirlerindeki azalma oranı dikkatle izlenmelidir. Programa başlamadan önce birikmiş işler ve yeni programın getirdiği ön çalışma için harcanan mesai, önce iş yükünde artış getirebilir.

20/448

ELEKTRİK TESİSİNİN ETÜDÜ Elektrik tesisinin etüdünden kasıt, fabrika çapında elektrik sistemiyle ilgili tüm verileri toplamak ve bunları Koruyucu Elektrik Bakım (KEB) programının yararlanacağı hale getirmektir. Fabrikalarda bulunan ekipmanlar çok olacağından tesis, ya üretim alanlarına göre, ya da elektrik sisteminin parçalarına göre kısımlara ayrılmalıdır. En iyi yöntem her ikisini de kullanmaktır. Organizasyon yapmak için işin büyüklüğüne bakmak gerekir. Mevcut kadro ile etüt çalışması uzayacaksa, çalışma önemliden başlamak üzere, parçalar haline getirilmelidir. Her parçaya gene bir öncelik sırası verilmelidir. Fabrika çapındaki tüm dokümanlar bir araya getirilerek, tasnif edilmeli ve eksik görülen dokümanlar, kaynağından temin edilme yoluna gidilmelidir. Bazı şemalar son duruma göre yeniden çizdirilmelidir. Güncel ve doğru şemalarla çalışmak önemlidir. Şemalar, Koruyucu Elektrik Bakımının (KEB) başarısında önemli yer tutarlar. Genellikle kullanılan şemalar aşağıda sıralanmıştır.  Tek Hat Şemaları Bu şemalar elektrik sistemini ve kullanılan ekipmanları gösterir. Ekipmanların kapasiteleri belirtilmiştir. Voltaj ve akım değerleri, frekanslar, faz ve iletken sayıları, normal çalışma pozisyonları işlenmiştir. Kısa devre kesme kapasiteleri ve kesme güçleri belirtilmiştir. Bulunmayan diğer bilgiler ana şemalarda verilmiştir.  Kısa Devre hesapları ve röle koordinasyon çalışmaları Bu çalışma ve hesaplar projelendirme sırasında yapılmakla birlikte, zaman içindeki değişiklikler nedeniyle yenilenmek durumundadır. Fabrika dışındaki gelişmeler, hesaplanmış kısa devre akımının testler artmasına sırasında neden olacaktır. Fabrika Termik içindeki akım gelişmeler değerleri ve ise röle koordinasyon çalışmalarının gözden geçirilmesini gerekli kılar. Bu durum periyodik gözden geçirilmelidir. sigorta büyüklükleri, bu çalışmanın parçasıdır. Kısa devre hesapları kesicilerin, şalterlerin ve sigortaların seçiminde önemli rol oynar. Sigortalar ve termik ayarlarıyla ilgili bilgiler kayıt altında tutulmalıdır. Termik ayarları test edilmelidir. Testlerle ilgili eğitim aralıklarla verilmelidir

21/448



Kablo hat şemaları, kablo yolları, tava planları Her kablonun taşıdığı gerilim, kesit alanı ve damar sayısı, kablonun tipi ve etiket numarası, hangi güzergahı takip ettiği, bilinmelidir.



Yerleşim Şemaları Kotlarıyla birlikte, elektrikli ekipmanların yerini gösteren tüm şemalar, buna dahildir. Yerleşim şemalarında tüm trafolar, şalt tesisi, MCC ve kontrol panoları, ana hat ve fiderleri görülmelidir. Voltaj seviyesi ve nominal akım değerleri de işlenmelidir.



Devre şemaları Bu şemalar açık olarak devrenin yapısını gösterir. Buradan parçanın yerini belirlemek mümkün olmaz. Ancak bu şemalar arıza sırasında çok kullanışlıdır. Tüm açık ve kapalı kontaklar enerji yokken ki durumlarında görülürler.



Bağlantı ve montaj şemaları Bunlar da devre şemalarına benzer fakat parçaların yerleri gerçek yerlerinde gösterilmiştir. Elektro mekanik ve mekanik parçalar da gösterilmektedir. Klemens detayları, numaraları ve renk kodları işlenmiştir.



Üretici ürün Kılavuzları Bakım amaçlı hazırlanmış kılavuzlara her zaman ihtiyaç duyulur. Koruyucu Elektrik Bakımı (KEB) için kullanılacak kılavuzlarda bulunması istenen bilgiler şunlardır. -Montaj bilgileri -Söküp dağıtma ve yeniden toplama bilgileri -Bağlantı şemaları -Çalıştırma, devreye alma ve ayarlama bilgileri -Parça listesi, tavsiye edilen yedekler ve bakım bilgileri -Arıza arama rehberi



Sistem

şemaları

Bunlar

diğer

şemaları

tamamlayan

yardımcı

şemalardır.

Aydınlatma şemaları bunlara tipik örnektir. Aydınlatma sisteminin detaylarını gösterir. Bunlara ikinci örnek havalandırma ve fabrika ısıtma tesisatları ve yardımcı tesislerin şemalarıdır.  Topraklama şemaları Fabrika alanındaki topraklama detaylarını gösteren şemalardır. Topraklama barasının ve dallarının detaylarını, cihazların bağlantı yerlerini, topraklama ölçümünün yapılacağı klemenslerin yerini gösterir. Arızaların azaltılması ve iş güvenliği açısından önemlidir.   P & I Şemaları Proses akışını ve enstrümanların yerlerini gösteren şemalardır. Fonksiyon ve lojik şemalar Üretimin yürütülmesi için gerekli işlem basamaklarını ve bu işleri yapacak mantığı gösterir şemalardır. Klemens numaralarını bulunduracakları için önemlidir.

22/448

 

Şemaların Listesi Şemalara kolay erişim amacıyla gereklidir. Yardımcı Listeler Motor listeleri, Ekipman listeleri, Trafo listeleri, Enstrüman listeleri, termik ayar listeleri gibi günlük kullanılan ve hızlı erişimi sağlayan yardımcı listelerdir.

Plan, proje ve kablolardaki değişiklikler, ilgili şemalara ve listelere işlenmelidir. Bu sorumluluk, proje departmanının olmadığı işletmelerde, programı götüren yetkiliye aittir. Bu tür değişiklikler, işletmelerde çoğunlukla günlük olarak olmaktadır. Koruyucu Elektrik Bakımın (KEB) uygulandığı yerlerde takibi zorunluluktur. Dokümanların revizyonu güncellenmesi ve korunması gereklidir. Dokümantasyonu olmayan veya eksik olan kısımların KEB programına alınmaları mümkün değildir. Bu konuda ön araştırma ve çalışma yapılması gerekir.

Prosedürler
Enerji keserken, enerji verirken, termik açtığında, sigorta attığında, yangın anında veya diğer acil durumlarda yapılması gerekenleri sıralayan iş tanımlarıdır. Bu tanımlar işin emniyeti ve ekonomisi açısından düzenlenmeli ve uygulanmalıdır.

Test ve bakım aletleri ve yardımcı avadanlıklar
Tüm mesleklerde olduğu gibi elektrik bakım elemanlarının da kendilerine has alet ve cihazları bulunur. Bu cihazların kapsamı işletmenin büyüklüğüne, yapısına ve yapılacak işlerin periyoduna bağlıdır. Bazı cihazlar kiralanabilir veya ödünç alınabilir. Bunun kararını işletme verecektir. Aşağıda kullanılan bazı cihazlar verilmiştir.          AVO metreler Pense ampermetreler. Çeşitli boy ve akımda ac, dc, true RMS tip Portatif kayıt cihazları. (Akım,gerilim,frekans,harmonik,güç,güç faktörü) İzolasyon megerleri (ac ve dc) Topraklama megerleri İnfrared termometreler Devre takip cihazları Osiloskoplar Empedans ölçerler

23/448



Özel cihazlar

Elektrikle ilgili olanların yanında, yardımcı türde alet ve avadanlıklar da bulunmalıdır. Bunların bir listesi aşağıda verilmiştir.                    Yağlama avadanlıkları Çeşitli ölçüde anahtarlar Lastik ve metal çekiçler Çektirmeler Kumpaslar, sentiller, mikrometreler Takometreler, vibrasyon ölçücüler, gergi ve tansiyon ölçücüler Işık kaynakları ve aynalar Vakumlu süpürgeler ve üfleme fanları Zararsız temizlik sıvıları ve çözücüler Temizlik bezleri Merdivenler ve seyyar bakım platformları Eğe takımları Tornavida takımları Kablo çekim arabaları Kılavuz ve pafta takımları Mengeneler Testereler Kablo penseleri (mekanik veya hidrolik) Bıçaklar kablo soyucular ve falçatalar

İş güvenliği ve teknik emniyet malzemeleri
Elektrik işleri yapılırken kullanılacak zorunlu emniyet malzemeleri aşağıdadır.       Deri eldivenler İzole eldivenler İzoleli takımlar Plastik kasklar ve gözlükler İzole tabureler İzole, ucu penseli ıstakalar (ışıklı olabilir) ve topraklama iletkenleri

24/448

  

İzole çizmeler İzole halılar Seyyar kablolu lambalar ve çeşitli el fenerleri, akülü seyyar arabalar.

Seyyar lambaların 24 volt izole trafo ile beslenmeleri gerekir. KRİTİK EKİPMANLARIN TESPİTİ Kritik ekipman: Çalışma anında bozulduğunda, cana veya mala zarar verecek olan ekipmanlara kritik ekipman denir. Kritik olma durumu aşağıdaki kriterlere göre seçilir. 1. Üretimi kesintiye sokacak kesilmeler

Üretim sırasında elektrik, buhar, su, hava veya girdilerden birinin, ani kesilmesi halinde ciddi sorunlar yaşanabilir. Bakımı yapılmamış bazı elektrikli cihazlar ve ekipmanlar bu tür kesintilere yol açabilir. Bu kesiklikler, sebepleri ve sonuçlarıyla birlikte tespit edilmelidir. Burada durumun ciddiyetine karar verecek olan kişiler kararı, birlikte almalıdırlar. Küçük işletmelerde karar almak daha kolaydır. Fakat büyük işletmelerde ekip, yönetim tarafından tespit edilmelidir. Ekip bütün fabrikayı dolaşıp, kritik ekipmanları tespit etmeli ve bu ekipmanların kayıplar üzerindeki etkisi net olarak belirtilmelidir. 2. Emerjens ve yedek sistemler Doğası gereği kritik ekipman tanımına giren emerjens sistemler olabilir. Bu tür sistemlerde emerjens enerji, emerjens aydınlatma, yangın alarm sistemi, emerjens pompalar, yedek donanımlar ve haberleşme sistemleri bulunabilir. Bazı durumlarda ise sistemin sadece bir parçası kritik ekipman durumundadır. 3. Koruma üniteleri Diğer taraftan Kritik ekipman tanımı arızayı veya sorunu en kısa sürede izole eden, onu ortadan kaldıran elemanlar için de yapılır. Termik röleler, sigortalar,otomatik enversör şalterler, kesiciler gibi. 4. Acil durdurma sistemleri Acil durdurma sistemleri kritik ekipmanlardır, çünkü tehlike anında kullanılırlar ve çalışmamaları halinde zararlı olabilir. Emerjens durdurma butonları bu sınıftandır ve hata halinde işlemlerin gereksiz şekilde yarıda kesilmesine yol açarlar. Elektrik bakım personeli ile birlikte, işletme elemanları birlikte karar vererek kritik olan sistemleri belirleyeceklerdir.

25/448

5.

Alarm elemanları

Bunlar çok önemli sorunları ihbar edebilecekleri gibi, bilgi amaçlı olabilirler. En önemlileri seçilerek listelenmelidir. Kritik olanlarına karar verme işi, gene ekip tarafından yapılmalıdır. Bunların önemi çizimlere, kayıtlara, dokümanlara ve makinenin üzerine işlenmelidir. Bu alarmlar çok kompleks olmayabilir. Mesela bir kornanın çalışması çok önemli olabilir. Alarm listesine alınması gereken fakat sesli alarm vermeyen lambalar gibi sistemler de olabilir. Koruyucu bakım kapsamında bunların kontrolu hayati derecede önemlidir. SİSTEMLİ BİR PROGRAMIN OLUŞTURULMASI ve GELİŞTİRİLMESİ

a- Kontrol ve Testlerle gelişme yaratılması
Kontrol ve testlerin amacı:    Ekipmanın durumunu belirlemek Ekipman üzerinde yapılacak işleri tespit etmek Daha önce yapılan işlerin başarısını izlemektir.

Kontrol ve testler en iyi, düzenli bakım sayesinde gerçekleşir. Pek çok küçük sorun bu sayede kolayca düzeltilebilir. Test ve kontrollar sonucu, bir sistemin ayakta tutulması için gerekenler tedricen geliştirilerek, ilerleme sağlanır.

b- Ortam koşullarının düzeltilmesiyle gelişme yaratılması
Ekipmanın bulunduğu ortamın koşulları, o ekipmanın performansını ve yapılacak bakımın boyutunu belirler. İdeal bir ortamdaki, hava, temiz veya fitre edilmiş, zararlı gazlar içermeyen, aşırı rutubetli olmayan havadır. Sıcaklığı 15-30°C arasındadır. Rutubeti %40-%70 arasındadır. Bu şartlarda bakım ihtiyacı, çevre şartları açısından minimumdur. Çevre temizliği ve bakımı bu ortamın kalitesine yardımcı olur. Toz, motorların soğutma kapaklarından, trafoların soğutma peteklerinden ve

şalterlerin havalandırma deliklerinden içeriye doğru girerek havalandırmaya mani olur. Tozla kaplanan yüzeyde sıcaklık yükselir ve tehlikeli boyuta ulaşarak önce verimi düşürür, daha sonra izolasyon bozulmasıyla birlikte arızaya, arkadan da yangına yol

26/448

açabilir. Kağıt fabrikalarındaki ortamda ölü elyaf, nişasta tozu, asit buharı gibi kimyasal kökenli tozlar ve gazlar bulunur ve bunlar oldukça yanıcı hatta patlayıcıdır. Sıcaklıktaki anormal düşmeler ve yoğun nem, çiğleşmeye neden olur. Yoğuşma sonucu iletkenlik artacağından çalışma emniyeti azalır. Aşırı ısınma ile birlikte termik koruma yapan elemanların çalışma değerleri aşağı düşer. Gereksiz açmalar yaşanır. Korunacak eleman ile koruma elemanı ideal olarak aynı ortam sıcaklığında olmalıdır.

c- Yük şartlarının düzeltilmesi
Ekipmanlar tasarlanırken veya seçilirken çalışma koşullarının özellikleri ve yükün durumu dikkate alınmalıdır. Makine imalatçıları satın alma aşamasında (pompa, vana, karıştırıcı, fanlar gibi) verilen teknik özelliklere bazen bir düşük grup ürünle cevap vermek isterler. Pompa, fan ve karıştırıcılarda küçük motor seçildiği takdirde, kalkışta sorunlar yaşanacağı gibi uzun sürede daha çabuk hasarlar meydana gelir. Motorlar ayni güç ve hızda bile olsalar, farklı yapıda olabilirler. Motorun kalkış sıklığı hesaba katılmamış olabilir. Motorun düşük hızda uzun süre çalışması gerekebilir. Motorun iyi soğutma yapabilmesi için 1000 metrenin altında çalışması gerekir. Şalterlerin termik akım değerleri aynı olduğu halde, kısa devre kesme değerleri küçük seçilmiş olabilir. Ağır çalışma koşulları yerine, hafif koşullar için üretilmiş ürünler satın alınmış olabilir. Tüm bu faktörler ve benzerleri bakım açısından olumsuzluklar yaratacaktır. Ekipmanların çalışma koşulları açısından 5 farklı çalışma gurubu tespit edilmiştir. Bakım yaparken bu tanımlardan yaralanılacaktır. Bunlar sırasıyla aşağıdadır: 1. Sürekli çalışma: (Continuous Operation) Belirsiz uzun bir süre değişmeyen yükte çalışma (Pompalar, fanlar) 2. Kesikli çalışma:(Intermittent Operation) Değişken zamanlarla    Yüklü ve yüksüz çalışma şeklinde kesiklilik (kompresörler, pulperler ) Kakma ve durma anlamında kesiklilik ( kompresörler ve konveyörler) Yüklü, yüksüz ve durma şeklinde kesiklilik şeklindedir.(konveyörler, pulperler) konveyörler,

27/448

3. Periyodik çalışma: (Periodic) Bilinen aralıklarla durma ve kalkma (winder, bobin sevk) 4. Kısa süreli çalışma: (Short-time) Bilinen zamanda kısa süreli, sabit yükte çalışma (Iskarta bobin parçalama) 5. Değişken çalışma: Gerek yükte gerekse çalışma koşullarında belirli olmayan aralıklarla çalışma (bazı kimyasal dozajlama ekipmanları) Bu koşulların belirlenmesinde yardımcı olan elemanlar durdurma kaldırma numaratörleri, makina üzerindeki çalışma saatleri ve yükü belirleyen kaydedicili ampermetrelerdir. Emniyet ve sınır şalterleri ekipmanı koruyan elemanlardır. Bu elemanların düzgün çalıştıkları düzenli aralıklarla test edilmelidir.Gerekli oldukları an işlerini tam olarak yapmalıdırlar.

d- Kayıtlarla gelişmenin izlenmesi
Tüm elektrik sisteminin ve ekipmanlarının geçmişleriyle ilgili tarihçeleri bulunmalıdır. Bu kayıtlar düzgün şekilde tutulup çalışma ve bakım açısından gerçekçi olmalıdır. Kayıtlar aracılığıyla gelişmenin gidişatı izlenebilir ve ekonomik yedekleme imkanı doğar. Bu kayıtlarda şu bilgiler bulunmalıdır: 1. Elektrikli ekipmanın cinsi 2. Bağlı olduğu makinanın cinsi ve (akuple) bağlanma şekli. Redüktörle, kayışkasnak vs. 3. Etiket bilgileri 4. Montaj tarihi 5. Değiştirilebilir parça listesi 6. Bakım, test ve kontrol tarihleri

e- Bakım periyodunun tespit edilmesi
Kritik görülen ekipmanlar en sık kontrol ve bakımı yapılan elemanlardır. Diğerleri, önem derecelerine göre bakıma alınmalıdır.

28/448



Üretici bakım kılavuzları ekipmanların bakım sıklığı konusunda bilgi verirler. Bu bilgiler daha çok normal çalışma şartlarına göre tespit edilmiştir. Çevre şartlarına göre süreler ayarlanmalıdır. Çevre şartlarının etkisi kestirilemese bile bu bilgilerle işe başlamak doğru yaklaşımdır. Daha sonra gerekli düzenleme yapılmalıdır.



Çevre şartlarının mükemmel olduğu ortamlarda bakım süreleri % 30 geciktirilebilir. Çok kötü çevre şartlarında ise bu süre %50 ye kadar azaltılabilir.



Sürekli düzgün yüklerde çalışan ekipmanlar için normal bakım periyodu %10 ila %20 uzatılabilir. Düzensiz çalışanlarda ise periyot ekipmanları bakımı bu konuda örnektir. %10-40 kısaltılmalıdır. Kağıt makinesi ekipmanları (motor, şalt) bakımı ile kompresörler veya winder

Bakım periyotları ekipmanda arıza çıkması durumunda gözden geçirilmelidir. Arıza çıkması halinde periyot yarıya düşürülmelidir. Arıza nedeniyle duruşun maliyeti planlı duruş maliyetinden daima fazladır. Periyot ayarlamaları zaman içinde gözden geçirilerek gerçekçi hale getirilmelidir. Bu zaman uzun tutulmamalıdır. PROSEDÜRLER VE YÖNTEMLER Bir ekipmanın sağlıklı çalışması isteniyorsa sadece ünitenin kendisine değil, bağlı olduğu ekipmanlar gurubuna da ayni mantıkla yaklaşılması gerekir. Acil durdurma sistemleri, kilitlemeler ve alarmlar sistemin bütününe hitap ettikleri için, kontrol ve test prosedürleri bunlar için de geliştirilmelidir. Aşağıda uygulanacak yöntem ve prosedürler verilmektedir.

a- Prosedür formları
Kontrol test ve tamirat için Bakım Onarım Prosedürü adında bir form

hazırlanmalıdır. Bu form, sade, anlaşılabilir, uygulanabilir ve bilgi yüklü olmalıdır. Sahada alınmış notlar temize çekilmelidir. Bir kopya günlük dosyaya diğer kopya arşive alınmalıdır. Doldurulan formun amacı, elektrik bakım elemanlarının bunları kullanmasıdır. İş emri ekine bu form ilştirilmelidir. Dağıtımı gerekmez. Bu formda aşağıdaki bilgiler bulunmalıdır:

29/448

       

O ekipmanın bakımı için gerekli tüm alet, edevat İşin yapılması için gerekli tahmini adam-saat Ne kadar süre bakımda kalabilir. Bakım için yararlanılacak kaynaklar Daha önce üzerinde yapılmış işler Dikkat edilmesi gereken ilave konular. Sipariş edilmiş veya edilecek parça var mı, ekipman için özel bir şikayet var mı vs. İşi talep eden Etkilediği diğer ekipmanlar ve nedenleri

b- Planlama
Bakım periyodunun bilinmesi ve bakım onarım prosedürü formunun hazırlanması sonrası yapılacak iş planlamadır. Sürekli çalışan fabrikalarda planlamanın yapılması en önemli handikaplardan biridir. Genellikle uygulama, ekipmanın durdurulup bakıma alınması şeklindedir. Enerji altındaki pek çok ekipman ancak bu sayede bakıma alınabilir. Bu nedenle orta gerilim bölümleri ve şalt tesisleri gibi yerlerdeki bakım işleri ancak tesisin durmasıyla yapılabilir. Duruş süresini uzatan yer darlığı veya erişim zorluğu gibi tasarım hataları varsa zaman içinde ortaya çıkacağından giderilmeye çalışılmalıdır. Yedek parçanın varlığı bakım süresini kısaltır. Bunun yanında, monte edilmiş yedek donanım planlı bakım için yararlı sonuçlar verir. Makinenin çok büyük ve tek olduğu fabrikalarda ve özellikle dünyada yeni kurulan fabrikalarda genel temayül, maliyeti nedeniyle monte edilmiş yedek ekipman bulundurmamaktır. Bunun yanında amaç ölçülmedik nokta bırakmaksızın, her parçayı yakından izlemek ve mümkünse bakım periyodunu uzatmaktır. Planlı koruyucu mekanik bakım işleri ve elek keçe değişimleri ile elektrik koruyucu bakım işleri birleştirilerek gerekli programlama yapılır. Elektrikte, üretimde veya mekanikte bazı işlerin öne alınarak, komple bir ekipman bakımına dönüştürülmesi sağlanabilir. Bunun örneği, bir pres valsinin değiştirilmesi sırasında, pres keçesinin değişimi ve tahrik grubu elemanlarının komple bakımı ve ayarları gibi çok yönlü bir elden geçirme uygulamasıdır.

30/448

Planlamada basit takvim yanında bilgisayarlardan yararlanılabilir. Bu programlar bakım tarihini ihbar etmekle kalmazlar, bakım için gerekli adam saat ve yedek malzeme ihbarında bulunurlar. Gelecek için yedek siparişi yaparlar ve iş yapılmadığında uyarırlar. Planlamada önemli noktalardan biri de duruşun organizasyonudur. İşin organizasyonu için şunlar dikkate alınmalıdır:             Görevlendirilecek personel sayısının tespiti Görevlendirilecek vardiya sayısı Üretim ve mekanik bakımla koordinasyon Yönetimle koordinasyon İş alanında alet, edevat, yedekler ve her türlü donanımın hazır edilmesi Görev dağılımı Saatlere göre iş dağılımı Satınalma ve satış gibi departmanların katkıları ve koordinasyon İş emniyetiyle ilgili alınması gereken tedbirler Bakım personelinin iş dışı (molalar vs.) davranışlarının düzenlenmesi Bakım sonrası temizliği Ekipmanın testleri ve işletmeye teslimi

c- Kayıtların işlenmesi ve analizi
Yeterli düzeyde tutulmuş kayıt, programın gidişatına ışık tutacaktır. Kayıtların incelenmesi ile fiyat/fayda analizi yapılabilir. Her bir bakımın ve toplam duruşun maliyeti çıkartılabilir. Sonuçta programın yararı izlenebilir hale gelecektir. Bu incelemeler sonucu adam-saat tahminleri gerçekçi yapılır. Bitmemiş işler gündemde tutulur. Planlı duruş takvimi tespit edilebilir. Benzer problemlere benzer çözüm yöntemleri geliştirilebilir. Eksikler görülebilir ve eğitimler planlanabilir.

31/448

BÖLÜM 5

ELEKTRİKLİ EKİPMANLARIN BAKIMINA GİRİŞ

Hatırlatmalar a- Genel Bundan önce anlatılanlar, bakım planlaması ve organizasyonunu tanımlayan

bölümlerdi. Ekipmanların bakımı sırasında yapılması gereken, ekipmana özel işler ve çalışma yöntemleri verilmemişti. Bu detaylara girmeden önce, işin sağlığı açısından, uyulması gereken, genel kurallara bir göz atmak ve özetlemek yerinde olacaktır.  Ekipmanların testleri, kontrolları , tamirleri ve temizlikleri yapılmadan önce mutlaka enerjileri kesilmelidir. Enerji altında işlem yapılacaksa emniyet açısından gerekli önlemler alınmalı ve bu işi yapacak personel, özenle seçilmelidir. Verimli sonuç almanın temel kuralı, enerjinin kesilmesidir. Baraların sıkılması, kesicilerin bakımı enerji altında yapılamaz.  Bazı elektrikli ekipmanların kontrolu, enerjili iken yapılmak zorundadır. Trafolarda sıcaklık kontrolu, korona kontrolu, bara sıcaklık ölçümü (termografik ölçümler) gibi. Bu kontrollar temas gerektirmeyen uzaktan yapılabilecek işlerdir.   Sistemin yedekli yapıda kurulması, bakım için harcanacak duruşları azaltır. Kompresörler, klimalar, pompalar gibi ekipmanların, yedekli yapıda olmaları, planlı bakımı kolaylaştırır ve bu ekipmanlar için bakım amaçlı duruş süresini ortadan kaldırır.   Kaliteli ve geleceğe yönelik gelişme kapasitesi olan ekipman seçimi, bakım masraflarını azaltır. Aşırı yüklenmiş ve işe uygun yapıda olmayan ekipmanlar seçmek, ekipmanın ömrünü kısaltır ve bakım maliyetini arttırır.  Ortam şartlarının kötülüğü ve makine bakım maliyetini arttırır. çalışma düzenindeki anormal koşullar

32/448

    

Tasarım ve montaj sırasında yapılan hatalar, gelecekteki bakım maliyetlerini arttırır. Bu nedenle başlangıçta yapılacak çalışmalar çok önemlidir. Ürünün imalatçıda kabulü sırasında ve devreye alma aşamasında yapılacak testler ve kontrollar ileriye dönük yararlar sağlar. Bakımın planlı ve düzenli yapılmaması, ekipmanların kısa sürede elden çıkmasına neden olur. Ekipmanlar yaşlandıkça bakım sıklığı artar ve işletmeye handikap hale gelir. Düzenli bakım yenileme zamanını belirler. Tasarım sırasında yapılan yük analizleri ve kısa devre hesaplarının doğruluğu ve ileriye dönük toleransları bakım için olumlu katkılar yapar.

b- Yararlı destekler  Büyük işletmelerde bakım amacıyla bilgisayarlardan ve hazır programlardan yararlanılır. Bilgisayar günlük, haftalık ve aylık bakım işlerini, iş emri olarak döker. Küçük işletmelerde ise, bakım işleri basit listelerle yapılabilir. Hangi yolla yapılırsa yapılsın, temel amaç planlanan işlerin yerine getirilmesidir.  Bakımın ikinci plana atıldığı arıza giderme anlayışının hakim olduğu iş yerlerinde, bakıma harcanan zaman, para ve duruşlar gereksiz gibi görülür. Bu alanda yapılacak harcamaların genel bütçeyi zora sokacağı düşünülür. Fabrikalar bakım harcamalarını optimum düzeyde yapmalıdır. Ufak bazı yedekler pek çok alanda kurtarıcı olur.  Pek çok fabrika genel tatilleri bakım amacıyla kullanır. Diğer zamanlarda yapılamayan bakım işleri bu dönemlerde yapılabilir. Yaz ve kış ortasında verilen genel tatiller pek çok ülkede bakım için kullanılmaktadır. Bakım süresi boyunca kullanılacak yardımcı enerji kaynakları veya lokal çalışmalar işletmeye yardımcı olacaktır.  Test cihazları ve donanımları olan bakım taşeronları kullanılarak bakımın hızlı ve zamanında yapılması sağlanabilir. Özel ekipmanların servis elemanları uygun zamanlarda bakım için çağrılmalıdır.

33/448

c- Mal ve can güvenliği önlemleri  Gerek tasarım aşamasında, gerek işletme sırasında, bakımlarda can ve mal güvenliği birinci derecede önemlidir. (Bakınız Ek. 1 ve birinci kısım 20. Bölüm) En büyük hayati tehlike elektrik çarpmalarıdır. Daha sonra gelen tehlikeler elektrik ark yanıkları ve patlama sonucu yaralanmalardır. Topraklama yönetmeliklerinde alt sınır olarak verilen 50 voltta bile akımın vücuttan geçme süresi önemlidir.  Kesicilerin kısa devre anında, kısa devreyi ayırana kadar ortaya çıkan ısı küçümsenmemelidir. 400 voltta, 70 kA açma kapasiteli bir şalterin açma anında kontakları arasında meydana gelen ark geriliminin 80 volt civarında olduğu bilinmektedir. Bu durumda açma süresi bir periyot yani saniye cinsinden 0,02 saniyedir ve açığa çıkan enerji 112 kw saniyedir. Açma süresi 3 periyoda çıktığında açığa çıkan enerji 336 kw saniye olur.  Enerji altındaki elektrikli cihazların üzerinde çalışma yapılmamalıdır. Enerji altındaki ekipmanın çevresinde çalışırken emniyet kurallarına harfiyen uyulmalıdır. Emniyet malzemelerinin kontrolları periyodik olarak yapılmalıdır.   Açık olan şalterler kilitlenmelidir. Kilitleyenin adı, şalterin neden açık (off) olduğu etiketle şaltere yazılmalıdır. Koruma cihazlarının ve sigortaların tahribatsız koruma yapması için hassas olmaları ve titizlikle ayarlanmış ve seçilmiş olmaları gerekir. Bu ünitelerin sağlıklı çalışmalarının sorumluluğu Koruyucu Elektrik Bakım programı kapsamındadır. d- Temizlikler  Çevre şartlarının düzgün olmasına rağmen periyodik temizlik gereklidir. Temizliğin cinsi temizlenecek maddeye ve işletmenin, sistemin müsaadesine bağlıdır. Bazı durumlarda temizlik için özel müsaade gerekmez. Temizlik sırasında sökülen parçalar, kapaklar ve vidalar eksiksiz yerine takılmalıdır.   Temizlik için aralıklar uygun tutulduğu zaman genellikle basit, pamuklu temiz bir bez temizlik için yeterli olacaktır. Üstüpü gibi elyaf artığı bırakan tekstil artıkları ve kiri emmeyen bezler elektrikli ekipmanlarda kullanılmamalıdır. Nazik parçaların temizliğinde hasar bırakmama önemlidir. Bunun için tornavidaya bez sarmak gibi yöntemler kullanılmamalı, onun yerine, özel uç takılmış vakum süpürgeleri kullanılmalıdır. Basınçlı hava kullanmak da nazik kısımlar için tehlikeli olabilir. Basınçlı havanın tehlike yaratma inancı

34/448

varsa, kullanılacak hava kuru ve temiz olmalı, kalkan toz ve parçacıkların başka yerlere kaçması önlenmelidir. Dikkat: Basınçlı havanın personel güvenliği açısından tehlikeli olduğu unutulmamalıdır. Kalkan tozların yutulmaması gerekir. Temizleme havasının basıncı 2 barı geçmemelidir. Mümkünse temizlenecek ekipman açık havaya götürülmelidir.  Bazen temizlenecek kısım yağlı olabilir. Bu durumda temizlik için solvent kullanmak gerekir. Solventin türü alev almayan türde olmalı direk kullanılmamalı ve sadece bezi nemlendirecek kadar sürülmelidir. Solventlerin çözücü özelliği olması nedeniyle seçimleri iyi yapılmalı ve ekipmana zarar vermemelidir. İzolasyonu bozucu türde solventler kullanılmamalıdır. Kimyasal madde olmaları nedeniyle can güvenliğine de dikkat edilmelidir. e- Elektrikte kullanılan bazı kimyasal maddeler ve tehlikeleri   Asbest: Eski şalterlerde iç izolasyon maddesi olarak asbest kullanılmıştır. Yasaklanmasına rağmen eski güç şalterlerinde bulunabilir. PCB (Poli Karbonat Bifenil): de  anılırlar. yağ: Son yıllarda Yanmaz olmaları Eski nedeniyle trafo ve eski trafolarda ekipmanlarda yağlardır. kondansatörlerde ve kesicilerde kullanılan izolasyon yağıdır. Askarel gibi tabirlerle yasaklanmışlardır. kullanılan bulunabileceğinden dikkat edilmelidir. Madeni Trafolarda izolasyonu yüksek madeni Trafolardan sızan ve dökülen yağlar temizlenmelidir. Yağ değişimi yapılacaksa çıkan yağ varillere alınmalı ve başka amaçlar için kullanılmamalıdır.   Cıva ve fosfor: Flüoresans pil ve cıva buharlı ampullerin içinde bulunur. Atıklar titizlikle etrafa dağılmadan, toplanıp ayrı olarak çöplüğe gönderilmelidir. Radyoaktif maddeler: QCS gibi ölçüm sistemlerinde (ABB, HONEYWELL) sinyal kaynağı olarak kullanılmaktadır.   Kuşun: Pil, akü gibi ürünlerde kullanılırlar. Zehirleyici etkileri vardır. Sülfürik asit: Akülerde su ile karışık bulunurlar. Son derecede tehlikeli yanıcı ve yakıcı bir gaz çıkartır. Vücutta ciddi yanıklar oluşur. kullanılan radyoaktif maddeler işleri bittiğinde Atom Enerjisi Kurumuna gönderilmelidir. Bazı seviye transmitterlerinde de (E&H) kaynak olarak

35/448



Kablo izolasyon maddeleri: PVC kılıfları nedeniyle yandıklarında karbon dioksit ve monoksit gazları, is, su buharı ve halojen (Klor) gazlar yayarlar. Bunlar sadece insan sağlığı için değil aynı zamanda ekipmanlar için de zararlıdırlar. Halojen gazlar, sıcak ortamda su buharı ile hidroklorik (HCl) aside dönüşerek, ekipmanlarda geri dönülmesi imkansız tahribat yaparlar.

Hangi kimyasal madde olursa olsun, gerek yeni iken, gerekse kullanıldıktan sonra itina ile korunmalı ve birbirlerine karıştırılmamalıdır. Bunların taşınması ve korunması için özel prosedürlerin geliştirilmesi gerekir. Artıkları geri alan kuruluşlar ve ilgili kanunlar araştırılarak yok edilmeleri için çeşitli yöntemler geliştirilmelidir. f- Elektrik meslek bilgisi dışında bilgi ihtiyacı ve geliştirici faaliyetler Aşağıdaki konularda basit eğitimler düzenlenmelidir.                 Hidrolik Pnömatik Yağlama bilgileri Rulmanlar Cıvata tip ve ölçüleri Alet ve takım kullanma İlk yardım Yangın söndürme Formların düzenlenmesi Davranış geliştirme Kimyasal maddelerle çalışma Temizlik Takım çalışması, yardımlaşma ve senkronizasyon Sevk araçlarının kullanılması (Vinç, ceraskal, transportör vs.) Prosedürler Diğer departmanlarla ilişkiler

36/448

BÖLÜM 6
ŞALT TESİSLERİNİN BAKIMI (OG ve AG)

Şalt tesisleri deyince akla trafolar, gerilim regülatörleri, devre kesiciler, ayırıcılar, ölçme ve koruma cihazları, kompanzasyon ve filtre gurupları, iletkenler, baralar ve izolatörler gelir. Bunlar kullanıcının elektriği temin ettiği dış dünya ile kullanıcıya has tasarlanan MCC ler arasındaki elemanlardır. Genel tesisler oldukları için bakımları her yere has ortak özellikler gösterirler. Ürün bazında bakım için ise kendi kılavuzları kullanılmalıdır. Bakım sıklıkları, tesisin tüm şartlarına bağlı olarak değişir. Açıkta olan harici trafo gibi kısımları bulunduğundan, temizlik sıklığı çevre şartlarına göre değişir. Deniz kenarı gibi tuzlu veya karbon gibi iletken tozlarla, yoğun işletme ortamlarında bakım sıklığı 6 haftaya kadar inebilir. Durumu belirleyecek olan, şartların yarattığı sonuçlar ve insanların kirlilikle ilgili kanaatleridir.

1-

İzolatörler ve buşingler

İzolatörler, porselenden veya dökme reçineden yapılırlar. Yüksek gerilim iletkenlerinin gerilimsiz kısımla temasını keserler. Zemine monte edilenlerine mesnet izolatörleri denir. Bazıları bölmeden bölmeye geçerken kullanılırlar. Bunlara geçit izolatörü denir. Trafo uçlarının çıkışında kullanılanlarına buşing adı verilir. İzolatörlerde ve buşinglerde yüzey temizliği önemlidir. Kirli yüzeyler temiz bezlerle temizlenmelidir. Tespit edilecek yüzey çatlakları veya kabuk atması varsa, izolatör değiştirilmelidir. Değiştirme işi için bakım kılavuzlarına uyulmalıdır. Tesise enerji verildikten sonra, karanlıkta yapılacak gözlem, korona kaçaklarını gösterir. Korona, buhar veya gaz gibi havanın içindeki maddelerin yarattığı elektrik deşarjlarıdır. Havanın iletken hale gelmesiyle ve/veya izolatör yüzeyindeki kirin etkisiyle oluşan bir tür deşarjdır. İzolatör yüzeyinde boşalma izi görülür. Karanlıkta ışıma yaratır. Ayrıca boşalma sesi hışırtı halinde duyulur. Koronanın ilerlemiş hali havadaki delinmeler nedeniyle ark boşalmalarına döner. Havadaki oksijenin iyonize

37/448

olması nedeniyle ozon meydana gelir. Ozonun kokusu ayrıca koronanın başka bir göstergesidir. Korona, yüzeylerde yavaş işleyen bir aşınma yaratır.

2-

İletkenler ve baralar

Genellikle bağlantı noktalarının kontrolu önem taşır. Enerji kesildikten sonra bu tür noktalar kontrol edilmeli ve sıkılmalıdır. İzolatör üzerindeki somunların sıkılmasında, özellikle edilmeli trafo üzerindeki buşinglerin kontrolunda, buşingin kırılmamasına dikkat ve önlem alınmalıdır. Enerji altında iken, ısınma tespiti, enfrared edilmelidir. Menevişlenme denilen mor renge dönme veya renk değişiklikleri tespit termometrelerle yapılabilir. Farklı malzemeden yapılmış iletkenlerin birbirleriyle bağlantı noktaları, galvanik akımların akmasına ve bu (pil etkisi) nedenle zaman içinde aşınmaya yol açar. Böyle bağlantılardan kaçınılmalıdır. Bazen alüminyum ile bakırın bağlanması zorunlu olabilir. Böyle durumlarda bağlantı noktası kontrolu daha da önem kazanır. (Bakınız Ek. 4)

3-

Ayırıcılar

Ayırıcılar, yüksüz durumlarda ve özellikle bakım amacıyla devrenin kesilmesinde yardımcı olurlar. Gözle görülebilen bir devre ayırma yöntemidir. Açık tip ve diğer ucunda enerji taşıdıklarından yaklaşılması tehlikelidir. Enerji taşımadıkları durumlarda bağlantı noktalarının ve izolatörlerinin bakımları yapılmalıdır. Bir kol aracılığıyla açma ve kapama yaparlar ve kontaklarının tam açık veya tam kapalı olduklarından emin olunmalıdır. Özellikle enerji verirken, kontakların tam temas halinde olmaları gerekir. Enerji ile açma kapama yaptırılan ayırıcılar için, çalıştırma mekanizmaları önemlidir. Kontrol devresinde olacak sorunlar yüzünden açma işlemi yapılamaz ise, çalışma mekanizması ayrılarak kontrol devresinin çalışması sağlanmalı ve bakım yapılmalıdır. Her üreticinin kendi bakım yöntemi uygulanmalı ve aşağıdaki noktalara dikkat edilmelidir:   Sınır şalteri ayarlanmalıdır. Açma bobini kontrol edilmeli, gerilimi ölçülmeli, rölesine ait kontaklara bakılmalıdır.

38/448



Çalışmayı etkileyen başka noktalar var ise kontrol edilmelidir.

Ayırıcının enerjisi kesilip bakılamıyorsa, birkaç kez manuel açma kapama işlemi yapılmalı ve kapatmanın tam olup olmadığı gözlenmelidir. Daha sonra açma ve kapama işlemi, enerji bobini ile tekrarlanmalıdır. Açma ve kapama kontaklarının durumu ve oturma yüzeyleri kontrol edilmeli, yanma tespit edilen kontaklar değiştirilmelidir. Isınma izi ve oksidasyon varsa, sıfır numara zımpara ile yüzey temizliği yapılmalıdır. Ark boynuzlarında kararma tespiti yapılmalı, tahribat varsa, ark boynuzları değiştirilmelidir. İzolatörler, izolatör bahsindeki kontrola tabi tutulmalıdır. Kumanda kolunun

topraklama bağlantısı ve varsa başka emniyet kilitlemeleri kontrol edilmelidir. Sistem bir kısa devre olayı yaşamışsa, en kısa zamanda ayırıcı üzerinde tahribat olup olmadığı kontrol edilmelidir. Böyle durumlarda, aşırı akım kısmen oturmuş kontaklar üzerinde hasar bırakır. Bu hasarın olup olmadığından emin olunmalıdır. Kontaklarda hasar veya kaynama varsa kontak değişikliği kaçınılmaz olacaktır. Şalt topraklaması ve diğer yardımcı donanımlar Şalt istasyonundaki tüm topraklama noktaları, şase bağlantıları, cihaz topraklama noktaları gözden geçirilmelidir. Bu noktalarda paslanma ve sıkılık kontrolu yapılmalıdır. Topraklama testi yapılması zorunlu tutulan ekipman varsa bu testler yapılmalıdır. Bu gibi tesislerde bazen koruma amaçlı kafes bölmeler bulunur. Bu bölmelerin insan veya hayvan geçişine imkan vermemesi için kontrol edilmeleri gerekir. Kapı veya bölme kilitleri gözle kontrol edilip, anahtarlarının kilidi açıp açmadıkları fiziksel olarak kontrol edilmelidir. İnsan emniyeti açısından kaçma kapısı gibi geçişlerin kolay açılır olması gerekir. Bölmeler içinde gereksiz olan eşyalar bulundurulmamalıdır. Şalt alanlarında tamirat ve bakımlarda kullanılacak iş ve güvenlik malzemelerinin bulundurulması gerekir. Bu malzemelerin varlığı ve her an kullanıma hazır durumda

39/448

olmaları kontrol edilmelidir. Aydınlatma emerjens ışıkları, soğutucu fanlar, ikaz ışıkları ve yardımcı göstergelerin düzgün çalıştıklarından emin olunmalıdır.

Şalt grupları
Şalt grupları en başta enerjiyi kesme, ayırma, kontrol etme, ölçme, koruma ve ayarlama donanımlarına sahip olan, bunları içinde barındıracak yapıda iskelet ve gövdeye ve iletken baralara sahip dahili ve harici sistemlerdir. Daha başka aksesuarlarla donatılmış olabilirler. Şalt grubu genellikle metal bir gövde içine monte edilmiştir. Bu tiplere Metal-Enclosed adı verilir. Tüm çevresi ve üst kısmı metal sac ile çevrilmiştir. İç kısma erişim kapılardan veya kapaklardan yapılır. Metal-Clad tipleri hariç, baralar genellikle çıplak döşenmiştir. Metal-Clad hücrelerde ise bara kaplaması bulunur ve dokunmaya karşı koruma amacını gütmez. Çünkü sistem enerji altında iken, baraya dokunmak için, zaten müsaade verilmemiştir. Alçak gerilim şalt grupları 400V-690V gerilimle beslenirler. Genellikle 1000 V ve altı olarak düşünülür. Yüksek gerilim grupları ise 1000V tan sonrası olarak alınır. Şalt grupları modüler yapıda veya sabit tipte yapılırlar. Alçak gerilim dışında, her bir hücre içinde, bir devre kesici bulunur. Metal gövdeli (Metal-Enclosed) şalt grupları, enerjilerini trafodan bara veya kablo aracılığıyla alırlar. Duruma göre harici veya dahili tipte yapılırlar.

Bakım sıklığı
Tüm sistemler için geliştirilmiş, tek tip bir bakım süresi uygulanamaz. Bunun yerine, her kullanım ortamı ve kullanım şartları için uygulanacak bir program uygun olacaktır. Hiçbir şartın olmadığı durumlarda, ilk üç yıl için, en az yılda bir kez bakım uygulaması yapılmalıdır. Bu durum tecrübe ile azaltılıp arttırılabilir. Yeterli bakım sıklığı verisi oluşana kadar, imalatçı firmalardan gelen verilere ve önerilere göre bakım sıklığı uygulanmalıdır. Başlangıçta sık bir bakım programı uygulayarak süreyi zaman içinde ayarlamak daha uygun olacaktır.

40/448

Aşağıdaki faktörler bakım periyodunun tespitinde etkili olan hususlardır. (a) (b) (c) (d) (e) (f) Programlı duruşların sıklığı Acil duruşların sayısı Anormal çalışma sürelerinin tekrarlama periyotları Sistem arızalarındaki sıklıklar Sıcaklık, soğukluk, toz, rüzgar, yağmur, kar, sis, duman, kül, tuz, rutubet, anormal ısı değişimleri, yıldırım gibi atmosferik şartların zorlaması İlişik ekipmanların bakım planlamaları ve bakım ihtiyaçları

Sistemin tamamında enerji kesmek mümkün olmadığı durumlarda, kısmi bakım yapılmalıdır. Ana bara enerjili iken, bazı devrelerin sistem dışı bırakılarak bakımlarının yapılması mümkün olabilir. Tüm sistemin enerjisinin kesilmesinin mümkün olmadığı durumlarda yapılacak bazı gözlemler, zorunlu duruş yapılması için karar verilmesi açısından yararlı olacaktır. DİKKAT: Erişilmesi ve gözlenmesi mümkün olmayan noktalar olduğu ve bu noktalarda bir olayın gelişmekte olabileceği unutulmamalıdır. Pano ve Hücre gövdeleri Pano ve hücrelerin gövdeleri, enerji altındaki kısımların kapatılmasına ve dış etkilere karşı iç donanımın korunmasına yarar. İyi bir bakım programı bu parçaların görevlerinin devamını sağlamalıdır. Güvenlik Tüm kapılar ve ulaşım kapakları uzun yıllar boyunca iç donanımın güvenliğini sağlamaya devam etmelidir. Kilitler, menteşeler ve sürgüler yağlanarak görevlerini yapmalıdırlar. Sızdırmalar Dış tesislerde bulunan şalt gruplarında, tavan ve bina duvarlarının sızdırma yapıp yapmadıkları kontrol edilmeli, sızdırma yapan yerler, o an için bilinemese bile, geride

41/448

bırakacakları, pas ve küf gibi izler takip edilerek tespit edilmelidir. Zeminden gelebilecek su sızıntıları önlenmelidir. Şaplama derz dolgusu ve diğer tekniklerle sızdırmalar önlenmelidir. Nem ve rutubet Nem ve rutubet sonucu, hücre ve pano içlerinde su damlacıkları oluşabilir. Hava

sıcaklığının düşmesiyle birlikte havadaki nem, çiğ halinde yoğunlaşacaktır. Şalt gruplarının bulunduğu odalarda, hava çiğleşmesine müsaade edilmemeli ve iç sıcaklıklar sabit tutulmaya çalışılmalıdır. Oda içine girip çıkan konduit ve tava boşlukları sızdırmaz hale getirilmeli ve su göllenmesine müsaade edilmemelidir. Yoğuşmaya neden olan şartlar geçici olabilir ve gözleme anında mevcut olmayabilir. Bu durumda aşağıda anlatılan şekilde tüm yüzeylerde yoğuşma izi aranmalıdır. (a) (b) (c) (d) Tozlu zemin üzerinde damla izlerinin tespit edilmesi Sızıntının sebep olduğu tozlu zemindeki akış yolları Düz yüzey üzerinde göllenme alanına ait kalan izler. Metal yüzeylerde paslanma izleri

Yoğuşma sonrası su birikimini önlemenin en iyi yolu, havalandırma ve ısıtma sistemlerinin çalışmalarının sürekli ve doğru olmasıdır. % 75 yükün üzerinde çalışan şalt tesislerinde, enerjisiz kumanda bölmeleri hariç, yoğunlaşma doğal olarak gerçekleşemez. Isıtıcı devresi bulunan hücrelerle, bara bulunan bölmelerde ısınma etkisi olup olmadığı incelenmeli ve ısı üretiminin devamlılığı kontrol edilmelidir. Termostat kontrollu ısıtıcılarda termostatın çalışma kontrolu yapılmalıdır. Termostat set değerlerinin ayarı, yoğunlaşmayı önleyecek düzeyde olmalıdır. Vantilatörler yeterli havalandırmayı sağlayacak şekilde çalışmalı, önleri hava akımını rahatça sağlayacak açıklıkta olmalı ve elektriksel ve mekaniksel sorunları olmamalıdır. Tesisin tüm aydınlatma armatürleri kullanılabilmelidir. Yedek parçalar ve kaldırma araçları çalışır vaziyette bulunmalıdır. Kolayca erişilebilecek vaziyette el altında bulunmalıdır.

42/448

İzolasyon ömrü
İyi bir bakım koşulu yaratıldığında, metal hücreli şalt gruplarındaki yalıtım malzemelerinin malzemesinde olacaktır. Kir ile birleşen rutubet izolasyon için bozucu etkilerin başında gelir. Tamamen kuru olan kir, zararsız olabilir. Fakat bir miktar rutubetle birleştiğinde, elektrik kaçak akımına ve akım atlamalarına yol açar. Bakım yönünden izolasyonun durumunu bilmek önem taşımaktadır. Özellikle çevre ve iklim şartları kötü bölgelerde bulunan eski tesislerde, bozulmaların miktarı oldukça büyük olabilir. Temizliğe başlamadan önce izolasyon malzemelerinin durumu kontrol edilmelidir. İzolatörler üzerinde oluşacak karbon izleri, toz ve kir birikintilerini gizleyebilir. ömrü 20-30 yıl olmaktadır. Bu süre içinde izolasyon bozucu etkilerin katkısıyla, voltaj yalıtım değerlerinde düşmeler

Elektriksel gerilmeler
Aşağıdaki sıralanan yerlerde elektriksel gerilmeler olabilir. Bu gibi yerlere özel ihtimam gösterilmelidir. (a) (b) (c) (d) (e) (f) İki izolatörün bağlanma noktaları Bir izolatör ve şase arasındaki bağlantı noktası Üst üste bindirilmiş bağlantı noktaları Faz-faz arası veya faz-nötr arası izolatör yüzeyleri Geçmeli bağlantı noktalarının iç yüzeyleri İzolatörlerin keskin çevreleri

Elektriksel gerilmeler tarafından yapılan hasarlar, izolatörün yüzeyinde mutlaka korona izi veya atlama izi olarak görülecektir.

43/448

Korona
Eğer korona başlarsa, baranın izolatöre veya izolatörün izolatöre temas ettiği ince aralık içersinde başlar. Cıvata başları ve keskin köşeler korona için zemin oluşturur. Korona düşük gerilimlerde görülmez. Korona başlamış organik yalıtım malzemeleri yüzeyinde, beyaz bir toz tabakası oluşur. Bu tabaka solventlerle temizlenebilir. Koronanın uzun süre devam etmesi yüzeyde erozyona neden olur. Yüzeyde erozyon yoksa, solventle temizlik işlemi bakım için yeterlidir. Bazı yüzeylerde korona öyle etkili olur ki yüzey adeta yanmış izlenimi verir. Aşırı olmayan korona izleri yüzey tamiratı ile giderilir. Tamir için üretici firma talimatlarına uyulmalıdır.

Atlama
Bu terim, yalıtım yüzeyinden, elektriksel gerilme sonucu elektrik boşalmasını anlatır. Bu durum bazen de izolatörlerin içinde meydana gelir. Bu durumda yalıtım malzemesi patlayarak kullanılamaz duruma gelir.

Isıl tahribat
Uzun süre tasarım değerinin üzerinde ısınan yalıtım malzemelerinde görülür ve malzeme gelir. Isınmanın lokal olduğu durumlarda, sıcak noktalar meydana gelse de, sonuçta ortam sıcaklığı ortalama değerin altında kaldığından tahribat belirgin olmayabilir. Bu durum genellikle gevşek bağlantı noktalarında yani cıvataların bulunduğu bölgelerde meydana gelir. Bu bölgelerin tespiti için aşağıda belirtilen ipuçlarından yararlanılır: (a) (b) Sıcak noktanın olduğu yerde renk değişimi, Bu noktalardaki vernik kalkmaları, vernik çatlakları, ömrünü ciddi şekilde azaltır. Bu olaya maruz kalan izolasyon malzemelerinde, mekanik mukavemetler düşerek malzeme bozulmaları meydana

44/448

(c) (d) (e) (f)

Kablo ve izolasyon sargılarında kırılgan yapı oluşması, Tabaka atmaları, Karbonlaşma sonucu siyahlık, Erime veya şekilde bozulmalar.

Fiziksel olarak tahrip olmuş izolasyon malzemeleri yenilenmelidir. Renk bozulmaları makul ölçüde ise müsaade edilebilir. Bu tür malzemelerde bakım için temel prensip TEMİZ ve KURU olmalarıdır.

4-

Devre kesiciler

Bu guruba genellikle kesiciler ve yük ayırıcıları girer. (a) Kuru tip yük ayırıcıları

Kuru tip yük ayırıcıları daha çok orta ve alçak gerilim şalt tesislerinde bulunur. Herhangi bir bakım işi yapılmadan önce üretici firma kılavuzları okunmalıdır. Çekmeceli bir yapıda ise yerinden çıkarılarak bakım için daha önceden hazırlanan tezgahın üzerine alınmalıdır. Yay kurmalı bir çalıştırma mekanizması varsa bakımdan önce, kurgunun yerinde boşaltılmış olması gerekir. Sabit tip yük ayırıcılarında bakım, kendi hücresi içinde yapılmalıdır. Bu nedenle gereken emniyet önlemleri alınmalı ve sistem enerjisi kesilmelidir. Kontrol devrelerinin enerjisi de kesilmelidir. Yay kurguları boşaltılmış olmalıdır. İzolasyon: Fazlar arası ark seperatörleri alınarak diğer izolatörlerle birlikte

temizlenmelidir. Temizlik için elektrik süpürgesi veya elyaf kalıntısı bırakmayan bezler kullanılmalıdır. Çıkartılamayan kirler üretici firmanın önereceği türde solventlerle temizlenmelidir. Korona izi, atlama veya ısıl hasar izleri yukarıda anlatıldığı gibi kontrol edilmelidir. Bakımın temel kuralı olarak temiz ve kuru ortam sağlanmalıdır. Kontaklar: Kuru devre kesicilerdeki en önemli husus kontakların doğru basmasıdır. Bunlarda genellikle faz başına iki takım kontak tipi bulunur. Ana kontaklar ve ark kontakları. Bazıları 3. bir ara kontak takımını bulundurur. Bu kontaklar ana kontaklardan sonra ve ark kontaklarından önce açılır. Yani açılma sırası önce ana

45/448

kontaklar sonra ara kontaklar ve daha sonra ark kontakları şeklindedir. Bu kontak kapandığında tüm akım ana kontaklar üzerinden geçer. Yüksek değerli akımlar ve kısa devre akımları açılma kapanma sırasında bunların da üzerinden geçer. Eğer bu kontakların temas dirençleri yüksek olursa aşırı ısınma meydana gelir. Kontak yüzeyinde çukurlar oluşur ve yay mekanizması sertliğini kaybeder. Bunun sonucu ark kontaklarına daha çok akım hücum ederek aşırı ısınma ve yanma yaratır. Ark kontakları en son açılırlar. Devrenin yüklü olarak açılıp kapanması anında geçici olarak akım taşımalarına rağmen bu akım kesicinin kesme kapasitesine eşittir. Kısa devre halinde kapanma sırasında ise kısa devre akım taşıma kapasitelerinin üzerinde bir akıma maruz kalırlar Kapalı olduklarında temasın çok iyi olması gerekir. Aksi takdirde ana kontaklarda büyük tahribat meydana gelir. Kesme-kesememe sorunu yaşanır. Manyetik üflemeli kesicilerde arkın uzaklaştırılması çok kısa sürede olur. Ark, manyetik yönlendirme ile ark boynuzlarına gönderilir. meydana gelen yanma nedeniyle yenileme yapılmalıdır. Her tür ayırıcı kontaklarının bakımında aşağıdaki kurallara uyulmalıdır. (a) (b) Ana Kontaklar temiz, düzgün ve iyi basacak şekilde ayarlanmış olmalıdır. Basma basıncı üretici tavsiyesine uygun şekilde normal güçte olmalıdır. ve parlak olmalıdır. Gümüş kontaklardaki renk Ark kontaklarında zamanla

kontak yüzeyleri temiz

değişmeleri

yüzey bozulmaları olmadığı takdirde zararsızdır. Gümüş temizleme

sıvıları ve alkol ile renk değişiklikleri temizlenebilir. Kontak yüzeyinde baskı, kapanma ve açma nedeniyle oluşmuş bazı izler bulunabilir. Çok az küçük yanma ve ark izlerine müsaade edilebilir. Sert keçe ile bu izler temizlenmelidir. Yanma ve çevre aksamda renk değişiklikleri görüldüğü takdirde kontaklar ve baskı takımları değiştirilmelidir. Değiştirme üretici tavsiyesi doğrultusunda yapılmalıdır. Yük ayırıcısı daha sonra manuel olarak açılıp kapatılmalıdır. Bu kontrolda kontakların süpürme temasları, baskı güçleri izlenmeli, senkron açma kapama yaptıkları gözlenmelidir. Tam açık pozisyonda iken kontakların sabit ve hareketli parçaları arasındaki mesafeler ölçülmeli, eşit oldukları gözlenmelidir.

46/448

Lamine bakır tabakalarından oluşan eski tip kontak takımlarındaki bozulmalarda, yerine yeni tip kontak takımları takılmalıdır. Çünkü eski tip kontak takımlarının tamiratı, birbirlerine kaynadıkları zaman mümkün değildir. Ancak basit hasarlarda eğeleme ile tamirat mümkün olabilir. Eski ayırıcılarda bulunan karbon kontaklarda bakım çok az gerekir. Bunlarda baskı miktarı gözlenmeli ve çok kullanım sonucu aşırı aşınmalara müsaade edilmemelidir. Çekmeceli tiplerde hareketli ve sabit kontaklarda temizlik ve kontrol işlemleri yapılmalıdır. Aşırı ısınma, ayarsız baskı, kırık veya zayıf yay parçaları kontrol edilmelidir. Kontak spreyleri ile kontak sürtünmeleri azaltılmalıdır.

Ark kesiciler
Orta gerilim yük ayırıcılarındaki ark kesicilerin, arka maruz kalan kısımları, inorganik maddelerden, seramikten yapılırlar. Bu tür malzemeler arkın yüzeyde dağılıp soğumasına yardımcı olurlar. Ayırma anında izolasyon parçaları tüm gerilimle karşı karşıyadır. Bu gerilime dayanabilmesi izolasyona yapılan bakıma bağlıdır. Kesicinin ve tüm parçalarının kuru tutulması başlıca amaç olmalıdır. Seramik malzemeler rutubeti emerler. Kontaklar incelenirken ark kesiciler de kontrol edilmelidir. Artık kalmış ark kalıntıları, kirler veya başka artıklar temiz bir bez veya ince temiz kumla temizlenmelidir. Tel fırça veya benzeri malzemeler seramik üzerinde iletken izler bırakırlar. Ark kesicilerin kontrolu yapılırken aşağıdaki noktalara dikkat edilmelidir. (a) Kırık veya çatlak seramik parçalar. Küçük atık veya çatlaklar önemli değildir. Büyük kırık ve çatlaklar ark kesicisinin performansını etkiler. Birden fazla küçük atık nokta veya küçük çatlak varsa veya çatlak-kırık büyükse seramik blok değiştirilmelidir. (b) Seramikteki erozyon. Seramik güçlü bir arka maruz kalmışsa seramik yüzeyde erime izi oluşur. Bu iz parlak, porselenimsi, beyaz bir yapıdadır. Arkın büyüklüğüne ve tekrarına bağlı olarak seramik yüzeyinde aşınma meydana gelir. Bu durumda seramik blok değiştirilmelidir.

47/448

(c)

Ark kesicisinde kirlilik. Ark yönlendiricinin toz veya başka kirliliklerle kirlenmesi durumunda, kirlilik, yağlı olmayan toz bezi veya vakumla temizlenmelidir. kalıntıları Çalışma sonucu ark nedeniyle seramik üzerinde ark Sert kalıntılar olduklarından iletken olmayan bulunabilir.

aşındırıcılarla temizlikleri yapılmalıdır. Alüminyum oksit kökenli zımpara türü aşındırıcılar uygun türlerdir. Seramik ark kalkanları kirli görünmelerine rağmen yeterli koruma görevlerini yapabilirler. Aşağıdaki test yöntemi ark kalkanının temiz olup olmadığını gösterir. Ark yönlendiriciler ön ve arka ark boynuzları arasında bir dakika süreyle 50 hz. gerilime dayanmalıdır. Bazı üreticiler yüzey dielektrik testi önermektedir. Ark kesicinin arkı, kesici içine üfleyen kısmı kontrol edilmelidir. Bunun için uygulanacak test bir tuvalet kağıdı parçasını kesicinin hava tahliye kısmına yakın koymaktır. Kağıtta gözle görülebilen bir hareket işlevin yerine getirildiğini gösterir. Alçak gerilimdeki ark yönlendiricilerinin çalışma prensibi daha basittir. Ark

yönlendiriciler doğrudan ana kontaklar üzerine monte edilir. Bunun üzerinde de kapak bulunur. Parçalı plakalardan oluşur. Ark kesme işlemi plakalar üzerinde erozyon yaratır. Erozyon kapağın iç tarafında da kendini gösterir. Periyodik kontrollarda ark yönlendiriciler kontrol edilmelidir. Parçalı plakalardaki erozyon büyük boyutta ise ve temizlikle giderilemiyorsa ark yönlendiriciler değiştirilmelidir. Basit renk değişiklikleri ve ark artıkları zımparalarla temizlenmelidir. Değiştirme işi sonuçta görevin kritik olma, risk yüklenme seviyesi ile de ilgilidir.

Çalıştırma mekanizması
Çalıştırma mekanizmasının genellikle ana amacı kesici kontaklarının açılıp kapanmasını yay

sağlamaktır. Bu

enerjili bir

solenoid

veya elektromıknatıs ve

mekanizmaları aracılığıyla olur. Trip açmaları ile bu mekanizma ilişkili değildir. Kapalı bir sistem trip sinyali sonrası açar. Çalıştırma mekanizması gevşek, bozuk, eksik parçalar yönünden kontrol edilmelidir. Uzun sürede aşındıklarından aşınma miktarı çalışmayı engellemeyecek yönde kontrol edilmelidirler. Aşırı aşınmalar kontak açma kapama sürelerini etkiler. Açma ve

48/448

kapama sürelerindeki farklar gereksiz triplere neden olur. Aşınma büyükse parçalar yenilenmelidir. Kapama süresi ve trip hareketi çok hızlı olmalıdır. Geç açma, veya tribe geç tepki verme ayarları düzeltilmelidir. Mekanizma iyi korunmalı ve iyi hareket etmelidir.

Yardımcı donanımlar
Kapama motoru veya solenoidi, şönt trip, alarm sistemi çalışmaları kontrol edilmelidir. Yalıtım ve bağlantılar gözden geçirilmelidir. Açık-kapalı göstergeleri, yay kurgu göstergesi, çalışma düzenleri gözlenmeli, kilit sistemleri yağlanmalıdır. Çekmeceli tiplerde kızaklar ve oturma kontrolu yapılmalıdır. Koruma devreleri test pozisyonunda iken test edilmeli, elle koruma kontakları basılarak koruma devresinin çalışması kontrol edilmelidir. Alçak gerilimde bulunan trip cihazları elektro mekanik türde olup havalı veya sıvılı tür zaman gecikmelidir. Çok düşük gerilimli aşırı akım üreten test cihazları ile testleri yapılmalıdır. Bu testlerde üreticinin akım-zaman açma eğrileri baz alınmalıdır. Bu eğriler düz çizgiler halindedir. Ancak test cihazı ile noktasal olarak eğri kontrol edilir. (Short time) akımı trip testi yapılırken test cihazının asimetrik veya senkron olmayan akım üretme ihtimaline karşı, testlerin simetrik akımla yapılmaları konusuna dikkat edilmelidir. Bu nedenle üretici tavsiyelerine uyulmalıdır. Kesici statik bir trip elemanına sahipse zaman eğrilerinin doğruluğu konusunda üretici firma tavsiyelerine dikkat edilmelidir. (Elektromanyetik tip trip elemanlarının tavsiye değiştirilerek daha hassas olmaları nedeniyle statik elemanlar konulması edilmektedir.)

(b)

Vakum kesiciler ve SF6 kesiciler

Vakumlu ve SF6 kesiciler orta gerilim şalt tesislerinde bulunurlar ve kuru tip kesicilerle aralarındaki temel fark ana kontaklarda ve ayırma sistemindedir. Bu sistemlerde her iki eleman hücre içinde bulunduğundan, bunlar üzerinde bakım

49/448

işlemlerinin yapılması mümkün değildir. Sadece kontak aşınma göstergesi ile aşınma miktarı izlenir. İmalatçı tarafından verilen aşınma değerleri doğrultusunda kontrolları ve değişimi yapılır. Testlerde, vakum ve gaz kontrolu, kontaklar açık iken hücreye gerilim uygulamakla yapılır. Bu test üretici firma talimatları doğrultusunda yapılmalıdır. Dikkat: Açık bir kontak üzerine uygulanacak gerilim sonucu x-ray yayılımı söz konusudur. Yayılım miktarı müsaade edilen maksimum yayılma sınırlarının altında, çok küçük değerde olmaktadır. Kontaklarda ayarsızlık veya test geriliminin verilen değerden yüksek çıkması ihtimali göz önüne alınarak, yüksek gerilim Diğer bakım ve testler, kuru tip kesicilerde anlatıldığı şekilde yapılmalıdır. testi için personel çelik bir bariyerin arkasında olmalı ve emniyet açısından yaklaşmamalıdır.

(c)

Yağlı ve az yağlı kesiciler

Bu tür kesiciler eski sistemlerde bulunmaktadır. Yeni sistemlerde daha çok vakum ve SF6 kesiciler bulunmaktadır. Kuru tip kesicilerle aynı görevi yapmakla birlikte, görünüş ve mekanik yapı olarak farklı kesicilerdir. Yalıtım malzemesi olarak hava yerine yağ bulunmaktadır.

Yalıtım
Buşingleri ayrıca bir yalıtım içine alınmıştır. Harici tip kesicilerde porselen buşing bulunur. Dahili tip buşinglerde ise hem porselen hem de reçine esaslı ürünler görülür. Buşinglerin bakımında tahribat ve temizlik kontrolu ön plandadır. Tahribat olduğunda buşingler değiştirilmelidir. Kirli buşingler ise yüzeyleri temizlenerek bakım yapılırlar. Yağın amacı arkın söndürülmesidir. Ark söndürme esnasında bir kısım yağ bozuşmaya uğrar ve kirlilik yağ tarafından emilir. Bu nedenle yağ bakımı, en önemli kalemi oluşturur. Yağ kalitesindeki düşüş en önemli parametredir. Yağın içinde rutubet, karbon artıkları ve kıvamlı birikinti oluşur. Aşırı nem yoğunlaşarak yağ tabanına iner, yağ renginin beyazlaşmasına ve kıvam kazanması neden olur. Karbon siyah renkli olduğundan, yağ renginin esmerleşmesine yol açar.

50/448

Yağ miktarı yağın bakımı açısından belirleyicidir. Çünkü tam yağlı kesicilerde yağın dielektrik özelliği test edilir. Test için yağ örneği alma, trafolarda olduğu gibi yapılır. Test sonucuna göre yağın içindeki nem vakumlu makinelerle alınır. Az yağlı kesicilerde bu işlemlere gerek yoktur. Belli periyotlarda yağ değişimi yapılır. Yağ değişiminde üretici firma önerisi dikkate alınmalıdır. Kullanılacak yağın test değerlerinin uygun olmasına dikkat edilmelidir. Yağ değişimi sırasında yağın nem almaması önemlidir. Yağ pompa ile konulacaksa temizlik ve neme dikkat edilmelidir.

Kontaklar
Ana kontaklara bakım sırasında erişmek mümkün değildir. Kontaklar kapalı iken kontak direnci ölçülmelidir. Kontak teması kesilene kadar, kontak mekanizmasının hareket miktarı ölçülmelidir. Yağın boşaltılarak test işleminin yapılması, olağan bakım sıklığına göre daha az olmakla birlikte, olağan bir uygulamadır. Bakım ve test sıklığı kesicinin görevi sırasındaki şartlarla yakından ilgilidir. İşlem sıklığı ve akım yükü bakım aralığını belirler. Her ne zaman yük altıda açma gerçekleşmişse bakım yapma gerekir. Kontak basıncı, ve kontak ayarları gözden geçirilmelidir. Tüm cıvatalar, bağlantı noktaları ve yaylar kontrol edilmelidir.

Ark söndürme mekanizması
Ark kalıntılarına karşı temizlik kontrolu yapılmalıdır. Temizlik için üretici tavsiyelerine uyulmalıdır.

Çalıştırma mekanizması
Kuru kesicilerdeki ilgili bakım ve test işlemleri uygulanmalıdır.

Kesici yardımcı donanımları
Kuru kesicilerde anlatılan işlemler uygulanır. Diğer yardımcı elemanlar yağ seviye göstergesi, vanalar, contalar, nefeslik, filtreler kontrol edilmelidir. Yağ seviyesi düşükse, kesici derhal enerjisi kesilerek bakıma alınır.

51/448

Ayırıcı tür kesiciler
Kesicilerde bulunan kuru tipte ayırıcılar, akımı veren veya kesen elemanlardır. Sabit montajlı tipleri veya çekmeceli yapıları olabilir. Elle veya elektrikle tahrikli cinsleri bulunur. Sabit tiplerde erişim kapısıyla kilitlemeli çalışarak, kapalı ayırıcıya erişmeyi engellerler. Bakım özellikleri bakımından, ayırıcı kontaklar, hariç kuru tip yük ayırıcılarına benzerler. Yapılarındaki basitlik nedeniyle bakımları sırasında gözle izlenip yerinde temizlikleri yapılabilir. Kapalı tipte olmaları halinde, yerlerinden çıkarılarak, üretici firma talimatları doğrultusunda bakımları yapılmalıdır. Dielektrik testlerine gerek görülmez ve hava üfleme elemanları yoktur.

5-Diğer şalt yardımcı elemanları
Sigortalar Sigortalar 13. bölümde ele alınacaktır. Parafudurlar Parafudurlar yüzey temizliği ve tahribat yönünden kontrol edilirler. Gövdeleri porselen veya reçineden yapılır. Yüzey akmaları varsa ve temizlikle giderilemiyorsa değiştirilmelidirler. Basit ve pratik bir performans test yöntemleri yoktur. Bunun yanında bazı testler

uygulanır. 50 hz gerilimle dayanım, deşarj, enerji tüketimi, izolasyon dirençleri, sızdırma akımı testleri yapılabilir. Bu testlerde üretici talimatlarına uyulmalıdır. Kondansatörler Kondansatörlerle çalışmadan önce deşarj dirençleri veya deşarj elemanları ile boşalmaları sağlanmalıdır. Yalıtılmış bir kısa devre köprüsü deşarjı sağlamada kullanılmalıdır. Bu yapılmadan önce devre şeması ve koruyucu elemanlar iyi bilinmelidir.

52/448

Dikkat : Kondansatör üzerinde deşarj dirençleri bulunsa bile, kalan artık şarjın, kondansatör uçlarına temas eden bir insanı yaralayabileceği unutulmamalıdır! Kondansatör gövdesi, buşingler veya bağlantı noktalarındaki kirlilik veya paslanma temizlenmelidir. Her kondansatör gövdesi kaçak ve renk değişikliği için kontrol edilmelidir. Kaçak yağ görülen kondansatör değiştirilmelidir. Güç kondansatörlerinin bazıları iç sigortaya sahiptir. Kondansatör kısa devresi veya gerilim yükselmesi nedeniyle sigortalardan atanlar olabilir. Atan sigortalar yönünden kondansatörler kontrol edilmelidir ve üreticinin tavsiye edeceği sigorta tipi kullanılmalıdır. Sigorta değiştirilirken kondansatörler tamamen boşalmadan elle temastan kaçınılmalıdır. Kondansatörler fazları dengeli olarak paylaşmalıdır. Kondansatörler çalışırken ortaya çıkan sıcak havayı uzaklaştırmak için yeterli hava sirkülasyonu sağlanmalıdır. Hava sirkülasyonunu önleyecek her türlü engel ortadan kaldırılmalı ve kondansatörler korunmalıdır. Stasiyoner aküler ve akü şarj cihazları Stasiyoner aküler kritik devrelerde, enerji santralarında, şalt sistemlerinde, ve kontrol devrelerinde enerji kaynağı olarak kullanılırlar. Enerjinin olmadığı durumlarda enerji yedeklemesi yaparlar. Bu uygulamalarda sağlıklı enerji temini ön plandadır. Bu nedenlerle bakımlarının düzenli ve kaliteli yapılması gerekir. Bakımın niteliği, akünün cinsine, uygulamanın tipine ve çevre şartlarına bağlıdır. Kurşun ve asitli aküler iki tiptir. Açık ve tam kapalı tipleri bulunur. Bazı akülerse nikel-kadmiyum (Ni-Cad) tiptir. Tam kapalı tiplerin bakımı yapılamadığından burada anlatılmayacaktır. Akü şarj cihazları akü gerilimini belli bir düzende tuttuğundan akü bakım programını ciddi biçimde etkiler. Aküler üretici firma bilgileri doğrultusunda şarj edilmelidirler. Bakım programı periyodik kontrol ve testleri kapsar. Göz kontrolunda asitli su seviyesi ve kamaraların tortularına bakılır. Genellikle sorunların çoğu göz kontrolu ile

53/448

tespit edilebilir. Testler akü performansını ve sağlam akü ile zamanla ortaya çıkacak farkları gösterir. Akü imalatçıları bu konuda yeterli bakım önerilerini yaparlar. Stasiyoner tipte bir akünün zararları konusunda personele uyarıcı bilgi verilmelidir. Bir akü asit buharı değil fakat hidrojen ve oksijen karışımı bir gaz üreterek çevreye yayar. Bu gaz karışımı son derece patlayıcı bir ortam yaratır. Patlaması halinde gözlerde ciddi hasarlar yaratarak körlüğe neden olabilir. Üretilen gerilim elektrik çarpılmalarına yol açar. Aşağıdaki emniyet kuralları asgari olarak verilmiştir. Daha ötede tedbirler kullanım ortamına göre gözden geçirilmelidir. Bakım personeli işi başarıyla bitirebilecek eğitimi almış olmalıdır. Bu eğitim, bakım personelinin koruyucu malzeme kullanmasını, asitli akü sıvısının nasıl kullanılacağını, uygun takım kullanılmasını ve imalatçı talimat ve önerilerinin anlaşılmasını sağlamalıdır. Akülerin bulunduğu odanın ayrı ve çok iyi havalandırılmış olması gerekir. Uygun emniyet malzemelerinin, (eldiven, gözlük, iş elbisesi gibi) giyilmesi gerekir. Akü odası yakınında göz yıkama duşu ve silme bezi gibi malzemenin bulundurulması gerekir. Tutuşmaya neden olacak kıvılcım, alev, sıcaklık kaynaklarının ortamdan uzak tutulması gerekir. Hidrojen birikintileri gibi tehlikelere karşı havalandırma sağlanmalıdır. Kısa devreye neden olacak izolesiz takımlar kullanılmamalı ve akülerin üzerine kısa devre yapacak takım bırakılmamalıdır. Asitli su imali için tam yüzü örtecek koruma maskeleri kullanılmalıdır. Asit ve su karıştırılırken tehlikelidir. Akü bulunan bölgelere izinsiz giriş serbestliği olmamalıdır. Bu bölge koruma altına alınmış olmalıdır. Akü kabının çatlak olmamasına dikkat edilmelidir. Akü göz kapakları temiz ve eksiksiz olarak takılı olmalıdır. Kirli kapaklar temiz suyla yıkanıp kurutulmalıdır. daima suyun içine asit konmalıdır. Asidin içine su koymak

54/448

Akü üzerinde çarpma sonucu veya başka etkilerle meydana gelmiş çarpıklıklar, eziklikler, bükülmeler olmamalıdır. değiştirilmelidir. Şarj ünitesi çalışması düzgün olmalıdır. Bağlantı kabloları ve ara köprü bağlantıları uygun olmalıdır. Kirlilik, gevşeme, yeşillenme, renk değişimi, aşınma gibi izler dikkate alınarak temizlenmelidir. Akü rafları passız, sağlam, temiz ve kuru olmalıdır. Kurşunlu akülerde karbonat eritilmiş su ile asitli su kalıntıları temizlenmelidir. Ni-Cad akülerde temizlik için borik asitli su kullanılmalıdır. Akü sıvı seviyesi kontrol edilmelidir. Sıvı rengi bulanık olmamalıdır. Hücrelerin içinde, tabanda birikinti olmamalı ve gaz kabarcıkları minimum düzeyde olmalıdır. İlave edilen saf su miktarı kaydedilmelidir. Aşırı su kaybı aşırı şarj anlamına gelir. Kurşunantimuan plakalı akülerde aşırı su kaybı ayni zamanda yaşlanmanın bir göstergesidir. Başka yöntem önerilmediği sürece, her zaman su ilavesi, saf su ile yapılmalıdır. Dikkat: Akü içine hiçbir zaman takviye amacıyla asit ilave edilmemelidir. Akü civarındaki hava sirkülasyonu ve elektrikli cihazların çalışma şartları sürekli kontrol edilmelidir. Elektrik arızası gibi, alev kaynağı yaratacak ihtimaller başta olmak üzere, yangına neden olacak sebepler bertaraf edilmelidir. Isı kaynaklarına yakın olma, akü içi hücreler arası sıcaklık farklılığı yaratacağından akü arızalarına sebep olur. Ortam sıcaklığı termometre ile ölçülmelidir. Ortam sıcaklığı için en uygun değer 25 Cº dir. Ni-Cad aküler 25-45 Cº arasında sorunsuz çalışırlar. Yüksek ortam sıcaklığı akü ömrünü kısaltır. Kurşun plakalı akülerde her 9Cº sıcaklık artışı akü ömrünü % 50 azaltır. Ni-Cad akülerde ise % 20 azaltır. Düşük ortam sıcaklığı akü içindeki kimyasal reaksiyonu yavaşlatacağından, akü kapasitesini olumsuz etkiler. 9Cº düşük sıcaklıkta yani 16 Cº de akü kapasitesi % 10 düşer. Akü için önemli olan ortam sıcaklığı, havalandırma, deprem tedbirleri, dc akım korumaları, yedek saf su miktarı, topraklama bağlantısı, kablo bağlantıları, ve diğer koruyucu devre bağlantıları kontrol edilmelidir. Renk bozulmaları olmamalı ve hasarlı aküler

55/448

Klemens bağlantıları, akü kutup başları, köprü bağlantıları, asitli ortam ve pil etkisiyle korozyona uğrayan noktalar temizlenerek kontrolları yapılmalıdır. Akü kutup başları ve köprülerde, akü imalatçısı önerisine uygun olarak bakım yapılmalıdır. Akü yüzeyi elektrik sızdırmasını önlemek amacıyla karbonatlı su ile temizlenmelidir. Ni-Cad akü yüzeylerindeki kirlilik asit borikli (eczanelerden temin edilebilir.) su ile temizlenmelidir. Dikkat: Deterjan ve sabun temizlik için kullanılmamalıdır. Aküler arası köprü bağlantıları yıllık olarak kontrol edilmeli ve tork anahtarıyla sıkılmalıdır. Alarm röleleri, kornalar, ışıklı ikaz lambaları çalışmaları kontrol edilmelidir. Akü odası emerjens aydınlatması çalışır durumda olmalıdır. Havalandırma düzeni çalışır olmalıdır. Aşırı gaz çıkışı aşırı şarj anlamına gelir. Vibrasyon akü ömrünü azaltır. Akü sıvısı gerçek oranlarda yapılmışsa -29Cº de donar. Donma kristalleşmesi görüldüğünde akü tamir edilemez boyutta hasara uğrar. Sıfıra kadar boşalan ve hemen doldurulmayan akülerde, sıvı içindeki asit serbest kalacağından (+) ve (-) akü plakalarının kısa devre olmasına neden olur. Akü tahrip olur. Bu durumda akü sıvısının üzerinde beyaz bir halka görülür. Aşırı şarj olayı sonucu negatif plakalar süngerleşir ve tabanda çökelme görülür. Taban çökelmesi arttığında birikim sonucu (+) ve (–) plakalar arasında kısa devre meydana gelir. Ortalama aküler % 50 boşalmaya toleranslıdır. Yılda yaşanacak iki kez tam boşalma olayı akü ömrünü azaltır. Bu nedenle periyodik şarj kontrolu yapılmalıdır.

Akü ölçüm ve test metotları
Testler yapıldıktan sonra alınan kayıtlar akü ömrü hakkında fikir verir. Belli bir sıcaklıkta her akünün bir gözünden alınacak sıvı yoğunluğu ve hücre gerilim ölçümü kaydedilmelidir. Kurşun-kalsiyum plakalı akülerde hücre gerilimi 2,2-2,3 V, kurşunantimuan akülerde 2,17-2,21 V , Ni-Cad akülerde 1,42 V olarak okunmalıdır.

56/448

Kurşun ve asitli akülerde sıvı yoğunluklar ölçülerek kaydedilmelidir. Bu işlem her üç ayda bir her akünün her gözü için yapılır. Ölçüm sırasında ortam sıcaklığı geçmiş ölçüme göre farklı ise sıcaklık düzeltme faktörü kullanılmalıdır. Sıvı yoğunluğu bomemetre ile kontrol edilmeli ve imalatçı tarafında verilen aralıkta olmalıdır. Su veya asitli sıvı ilavesi yapıldıktan sonra yeni değer almak için 72 saat beklenmelidir. Ni-Cad akülerde sıvı yoğunluğuna bakılmaz. İlk iki yıl içinde mutlaka şönt test aleti ile akım üretme kapasitesi testi yapılmalıdır. Daha sonra her 2 yılda bir test tekrarlanmalıdır. Akü, imalatçı tarafından verilen ömrünü % 85 tamamladıktan sonra testler yıllık bazda yapılmalıdır. Kapasitesinin % 20 altına düşen akü değiştirilmelidir. Her üç ayda bir akülerin % 25 inin bağlantıları kontrol edilmelidir. Akü hücreleri ve bağlantı noktaları infra-red termometre ile uzaktan ölçülmelidir. Bu ölçüm aşırı ısınan bir hücrenin veya bağlantı noktasının habercisidir. Test sonuçları gelecek açısından önemlidir. Bu testlerin yanında alınacak notlar ve gözlem sonuçları gelecekte yararlı olacaktır. Ölçü trafoları Ölçü trafoları genellikle kuru tip ve döküm reçine ile kapatılmışlardır. Bağlantı uçları dışarıdadır. Bakımları için baz alınacak öneriler şalt izolatörleri için verilen önerilerle aynıdır. Temel felsefe kuru ve temiz tutulmaları üzerinedir. Yağlı tip ölçü trafolarında bakım için, yağlı trafolar konusuna bakılmalıdır.

Alarmlar ve göstergeler
Alarmlar, kesicinin açtığını, trafo yağ sıcaklığını, Bucholz rölesinden gelen gaz basıncını ve sistemle ilgili diğer çalışma şartlarını bildiren sinyallerdir. Düzgün çalıştıkları periyodik olarak kontrol edilmelidir.

57/448

Göstergeler ise kesicinin konumu gibi durum bildiren cihazlardır. Bakım sırasında çalışmaları kontrol edilmelidir. Topraksız sistemlerin toprak göstergeleri düzgün çalışmaları bakımından günlük veya haftalık izlenmelidir. Alarm sisteminde olduğu gibi tüm göstergeli noktalarda gösterge değerleri gerçek değerle uyumlu olup olmadıkları görülmelidir.

Koruma röleleri, sayaçlar, ve cihazlar
İkaz: Koruma rölelerine ait akım trafolarının sekonder sargıları açık devre olarak bırakılmamalıdır. Devreden akım çekilmesi halinde açık kalan bir trafo sekonderinde ölümcül yüksek gerilimler meydana gelir. Bunu önlemek için çalışan sistemlerde trafo sekonderinin uçları önce kısa devre yapılarak cihaz bağlantı uçları açılır. Bazı cihazlar bu durumu önlemek amacıyla kısa devre anahtarına sahiptir. Testler bittikten sonra, trafo uçları cihaza bağlanarak kısa devre köprüsü alınır. Koruma röleleri ve buna bağlı cihazlar can ve mal güvenliği açısından birinci sırada öneme haiz olduklarından bakım amacıyla kritik ekipmanlar listesinin başında yer alırlar. Anormal bir durum karşısında çalışmaları beklendiğinden bakımları geniş kapsamlı ve detaylı olmalıdır. Sayaçların, sürtünmesiz göstergelerin, koruma rölelerinin hareketli parçaları, kontrolu serbestçe

çalışabilmelidir.

Bağlantılarda

gevşeklik

yapılmalıdır.

Kontaklarda meme oluşması ve aşınmalar kontrol edilmelidir. Solenoid bobinleri ve röle bobinleri aşırı ısınma nedeniyle bozulacaklarından, gözle ısıl bozulma kontrolu yapılmalıdır. Çatlak plastik veya cam koruma parçaları değiştirilmelidir.

Emniyet ve kilitleme cihazları
Emniyet ve kilitleme cihazları hiçbir zaman by-pass yapılmamalı, düzgün ve düzenli çalışmaları sağlanmalıdır. Fonksiyon bakımından bu cihazların düzgün çalışmaları için aşağıdaki tedbirler alınmalıdır. a) Bu cihazların ayar ve çalışma mekanizmaları şu şekilde kontrol edilmelidir.

58/448

  

Çekmeceli sistemlerde, çekmece kilitleri sistem devrede iken çekmecenin sökülüp takılmasını önlemek amacıyla bulunur. Emniyet kapakları otomatik olarak kapanarak enerjili noktaları emniyete alır. Motorla çalışan mekanizmalarda, limit-sviçler hareketin emniyet sınırları içinde kalmasına yarar.

b) Ana kilitleme mantığı doğru sıralama ile çalışmalı ve doğru eylemi yapmalıdır. Bunun için gerekli ayarlar ve yağlamalar yapılmalıdır. Yılda bir kez veya emerjens durumlarında kullanılan işlemlerle, karmaşık işlemler bir not haline getirilerek operasyon noktasına asılmalıdır. c) Yedek anahtarlar süpervizorün nezaretinde bir yerde saklanmalıdır. d) Emniyet amacıyla kullanılan topraklama ve deşarj bağlantı iletkeni ve buna bağlı ayırma-kapama anahtarı nemsiz ve tozsuz bir ortamda saklanmalıdır.

Ekipman topraklama devreleri
Ekipman topraklama devreleri sürekli akım geçişine elverişli monte edilmelerine rağmen akım göstergeleri bulunmaz. Bu nedenle gerekli olduğunda, akımı iletme özelliğine sahip olup olmadıkları tespit edilemez. Periyodik kontrol esnasında bu özelliklerinin devam etmesi şartı göz önüne alınır. Ekipman topraklamasının yeterliliği, bağlantı noktalarının sıkılarak, göz kontrolu yapılması ve ulaşılamayan bağlantı noktaları olacağı göz önüne alınarak empedans testiyle yapılır. Topraklama klemens noktaları ve köprülerin oksitlenme ve gevşemeleri kontrol edilmelidir. Kırılmış, zayıflamış köprü ve iletken parçaları değiştirilmelidir. Topraklama amacıyla kullanılan metal aksam varsa, iletme işinin devamlı olup olmadığı görülmeli ve bağlantılar ayni şekilde kontrol edilmelidir.

59/448

Toprak kaçağı dedektörleri
İşletme topraklamasının olmadığı veya nötr direnci bulunan alçak gerilim sistemlerde toprak kaçak dedektörleri bulunur. Dedektör faz-toprak arasına bağlı lambalardan ibaret olabilir. Toprak kaçağı olan fazda lamba diğer fazlara göre sönük yanacaktır. Daha gelişmiş dedektörlerde hem ses hem de gösterge ile toprak kaçağı izlenir. Toprak kaçağı tespit edildiğinde yeri bulunarak gerekli düzeltici önlem yapılmalıdır. Aksi takdirde başka bir toprak kaçağı fazlar arası kısa devreye neden olur. Toprak kaçağı giderilene kadar ilgili kısım devre dışı edilmelidir. Bu nedenle toprak kaçağının olduğu yeri tespit eden cihazlar kullanılarak en kısa zamanda sorun giderilmelidir. Toprak kaçak dedektörlerinin bakım ve kontrolu ilgili devre elemanları olan lamba, korna gibi elemanların fonksiyon testleri ile yapılır. Kablolama gevşek veya kötü iletim için kontrol edilmelidir. Özetle şalt elemanları kuru, temiz, sürtünme ve pasa karşı yağlanmış olarak tutulmalıdır.

60/448

BÖLÜM 7
GÜÇ VE DAĞITIM TRAFOLARI

Trafolar gerilim değerlerini değiştiren ve genellikle düşüren ekipmanlardır. Demir bir nüve üzerine sarılmış iki veya daha fazla sargı demetinden oluşurlar. Endüstriyel tesislerde, trafolar genellikle gerilimin yüksek değerden aşağıya düşürülmesinde kullanılırlar. Kullanılmaları zorunlu ve bunun yanında güvenilirlikleri oldukça yüksek cihazlardır. Aşırı yüklenmedikleri sürece, ömürleri son derece uzundur. Fakat arızalandıklarında ortaya çıkacak sorun, yedek gibi bir çözüm bulunmadıkça, aylarca süren bir zaman içinde çözülebilir. Bu durum trafolarda yapılacak koruyucu bakımının önemini ortaya koymaktadır. Kağıt fabrikalarında mutlaka birden fazla trafo bulunur. Trafolardaki bakım işleri işletme için birinci sınıf önceliklidir. Güç trafoları 500 kva üzerindeki ve güçleri çok yüksek değerlere kadar çıkabilen, gerilim kademeleri oldukça değişen ve enerjinin bir yerden bir yere iletilmesini sağlayan trafolara verilen genel addır. Genellikle üretim santrallarında ve indirim merkezlerinde kurulur. 3200 kva ve altındaki güçlerde, çıkış gerilimleri direk olarak kullanılan ve genellikle 400 volt olan trafolara ise dağıtım trafoları adı verilir. Bu isimlendirme trafoların teknik prensipleriyle değil, kullanımına yönelik bir ayırımdır. Bir kağıt fabrikasında dağıtım trafoları bulunur. Her iki trafo gurubu düzenli ve ihtimamlı bir bakımla uzun süre hizmet verirler. Bakım süreleri ve bakım sıklıkları, trafoların büyüklüklerine göre değişir. Kritik yükleri besleyen trafoların önemleri, diğer trafolardan fazladır. Komple enerji kesintisine neden olabilecek küçük trafolar olabilir. Bakım konusunda, bakımın seviyesi ve süresi yapılacak işin niteliği ile belirlenir. Trafolar, yapı olarak yağlı trafolar ve kuru trafolar olarak iki grup altında incelenir. Her birinin detaylarda farklı çeşitli bakım prosedürleri bulunur. Genellikle bakım

61/448

amaçlı yapılan testler, olarak yapılır. YAĞLI TRAFOLAR

izolasyon direnç testi, güç faktörü testi, sargı dönüşüm

oranları testli ve uyartım akımı testleridir. Yağlı trafolarda ise, yağ izolasyon testi ek

Yağlı trafolarda, hem nüve, hem de bobinler yağ içinde bulunurlar. Yağın iki amacı bulunur. Birinci amacı gerilime karşı izole bir ortam yaratmaktır. İkinci amacı trafodan yayılan sıcaklık için radyatör içinde soğutma görevi yapan bir ortam yaratmaktır. Yağ olarak madeni yağlar kullanılır. Bunun yanında silikon esaslı farklı yağlar da kullanılmaktadır. Kullanılan yağ cinsi her ne ise, diğer cins yağlarla karıştırılmamalı ve yağ konusunda trafo imalatçı firma önerilerine uyulmalıdır. Dikkat: Askarel veya Poly Chlorine Biphenil (PCB) kimyasal, zehirli bir maddedir. Bu madde bazı trafolarda bulunabileceğinden dikkatli olunmalı ve imalatçı firma önerileri uygulanmalıdır. Yağlı trafoların yağ bölmeleri, yapı itibariyle farklılıklar gösterebilir. Aşağıda bazı yapı tipleri verilmektedir. 1. Atmosfere açık tipler 2. Atmosferle trafo üzerindeki nefeslik üzerinden temasta olan tipler 3. Atmosfere trafoya ait genleşme tankı üzerindeki nefeslikten temasta olan tipler. Bunlar çoğunluktadır. 4. Sızdırmaz kapalı tipler 5. Yağın gazla yardımcı tankta temas ettiği tipler 6. Azot gibi basınçlı soy gazlarla temasta olan tipler Genellikle kullanılan türü 3 numarada belirtilen atmosfere genleşme tankı üzerindeki nefeslikten temasta olan tiplerdir. Soğutma anlamında gövde yapıları ise aşağıdaki tiplerden olabilir. 1. Kendi kendine gövde petekleri veya kanalları aracılığıyla soğuyan tipler (ON/AN)

62/448

2. Cebri olarak gövdeye fan aracılığıyla hava üflemesiyle soğuyan tipler(ON/AF) 3. Hem gövdesi, hem de yağı cebri soğutmalı tipler (OF/AF) 4. Su soğutma sistemli tipler Fabrikalarda ON/AN tip trafolar kullanılmakta ve bunlar yaygın olarak

bulunabilmektedir.

Olağan kontrollar
Trafolar düzenli aralıklarla kontrol edilirler. Kontrol sıklığı için trafonun önemi,

çalışma ortamı koşulları ve yüklenme miktarı baz alınır. Bu kontrollarda şunlara bakılır:         Primer ve sekonder faz akımları Primer ve sekonder faz gerilimleri Yağ seviyesi Yağ sıcaklığı Sargı sıcaklığı Çevre sıcaklığı Yağ kaçakları Genel şartlar

Maksimum ve minimum güç tüketimi için yukarıdaki değerler kaydedilir. Bu tür kayıtların saklanması ve ölçüm sonrası eski kayıtlarla mukayese edilmesi gerekir.

Akım ve gerilim okumaları
Yüklü iken okunan akım değerleri, trafo kontrolunda önemli bir yer tutar. Etiket

değerinin üzerine çıkan akım değerleri görüldüğünde, trafo sıcaklığı sınırı aşmışsa yük düşülmesi gerekir. Aşırı gerilim yükselmeleri ve düşük gerilimler trafo ve ona bağlı olan yük açısından zararlı olabilir. Bu durumu yaratan sebepler bulunarak gerilim normale getirilmeli ve sorun çözülmelidir.

63/448

Sıcaklık okumaları
Çevre sıcaklığı aşılmaksızın, trafonun etiketinde yazılan yüke kadar yüklenebilmesi ve burada sürekli çalışabilmesi gerekir. Trafonun üzerindeki plakada bununla ilgili akım, sıcaklık ve süre açısından rakamlar bulunur. (30 Cº çevre sıcaklığında, 65 Cº(K) sargı sıcaklığı artışı için 24 saat çalışabilir gibi.) Trafo üzerinde genellikle yağ sıcaklığını gösteren termometre bulunur. Termometre okunarak sıcaklıklar kaydedilmelidir. Bazı termometrelerde kırmızı bir ibre, erişilen maksimum noktaya doğru hareket eder. Her okuma sonrası bu ibre resetlenerek aşağı çekilmelidir. Böylece daha sonraki okuma için erişilecek yeni maksimum değeri görme imkanı sağlanır. Göstergeden tespit edilen aşırı sıcaklık, aşırı yük veya soğutma sorununa işaret eder. Aşırı ısınma durumunun sürmesi, yağ ömrünün ve izolasyon ömrünün azalmasına neden olur. Arıza riski artar. Bu durumu engellemek için kontaklı termometre kullanılmalı ve termometre kontakları ve devresi kontrollarda test edilmelidir. Yağ seviye göstergesi, nefeslik ve Bucholz rölesi Sıvı seviyesi düzenli kontrolların bir parçasıdır ve özellikle trafonun en soğuk olduğu düşük yük değerlerinde izlenmelidir. Çünkü soğuyan yağ seviyesi düşer. Yağ seviye göstergesinde yağ seviyesi minimumun altına inmişse yağ ilavesi yapılmalıdır. Trafo çalışma kalitesini gösteren bir başka ünite Bucholz rölesidir. Bu rölenin çalışması, trafo içinde nem veya izolasyon bozulmasından dolayı gaz çıkışının başlaması anlamına gelir. Röle içindeki gaz boşaltılarak ilk fırsatta yağ izolasyon kontrolu yapılmalıdır. Nefesliğin içi, silikajel denilen rutubet emici bir madde ile doludur ve camdan yapılmış bir kaptır. Trafo ısındığında yağ genleşerek seviye kazanır. Trafo içindeki serbest hava, nefeslikten dışarı çıkarak tahliye olur. Trafo soğuduğunda, yağ hacmi azalır ve dışarıdan rutubetli hava trafoya doğru dolar. Bu esnada nefeslikten geçerken silikajele rutubetini bırakır. Kuru ve kullanışlı silikajel mavi renklidir. Rutubet alma kabiliyetini rengi bozulunca kaybeder. Renk bozulması olduğunda silikajel 100 derecelik bir sıcaklıkta, mesela bir fırın içinde kurutularak rejenere edilir.

64/448

Kurutulduğunda, yani rejenere işlemi sonrasında rengi mavileşmiyorsa, nem alma özelliğini kaybettiğinden dolayı değiştirilmelidir. Nefeslik hava girişi serbest olmalıdır. Silikajel rengi mavi olmalıdır. Silikajeli serbest havanın rutubetinden korumak için nefesliğin altında bulunan camlı küçük yağ bölmesi, seviye çizgisine kadar yağla dolu olmalıdır. Silikajele yağ bulaşmamalıdır.

Özel kontrol ve bakımlar
Dikkat: Gözle yapılacak kontrol işlemlerinde, trafonun topraklama bağlantısının güvenilir olduğundan emin oluncaya kadar, trafoya temas can güvenliği açısında tehlikeli olarak kabul edilir. Bu işlem ötesinde yapılacak işler için, trafo enerjisi kesilmelidir. Enerji kesimi sonrası beklenmedik enerjilendirme olabileceği varsayımı ile, trafo, mal ve can güvenliği açısından, kilitler ve uyarıcı ikaz levhaları ile emniyete alınmalıdır. Enerjinin kesik olduğu mutlaka test edilmelidir. Trafo test sonrasında topraklanmalıdır. (Bakınız bölüm 20) Tüm bağlantı noktaları aşırı ısınma ve oksidasyon açısından kontrol edilmelidir. İzolatörler ve buşing yüzeylerinde atlama ve çatlak izleri aranmalı, conta kaçak kontrolu yapılmalıdır. İzolasyon yüzeyleri kire karşı temizlenmeli ve hasarlı izolatörler değiştirilmelidir. Yağ kaçakları giderilmelidir. Tüm tank yüzeyi, soğutma radyatörleri, kademe değiştirici, yağ kaçakları, kir, oksidasyon açısından kontrol edilmelidir. Gerekli görüldüğünde trafo boya ve tamiratlar için bakıma alınmalıdır. Trafo taban sacı çürüme açısından kontrol edilmelidir. Topraklama elektrodu direnç testi yapılmalıdır. (Bakınız: Bölüm 18) Soğutma fanları ve varsa sirkülasyon pompaları ve koruma amaçlı tüm koruma röleleri, fonksiyon açısından kontrol edilmeli ve imalatçı önerileri doğrultusunda test edilmelidir. mutlaka

65/448

Yağın bozulmaması için gerekli özen gösterilmelidir. Trafonun yağı ile ilgili bakım anında, hava rutubeti yüksekse ve bakım zorunlu ise yağın rutubet almaması için her tür tedbir alınmalıdır. İlave yağ konması halinde, ilave yağın izolasyon testi yapılmış olmalıdır. İlave edilecek yağın sıcaklığı ile tanktaki yağ sıcaklığı ayni olmalıdır. İlave edilecek yağın çok olması halinde yağ ilavesinin mümkün olduğu kadar hava kabarcığı çıkarmamasına dikkat edilmeli ve enerji vermeden önce, 12 saat havanın atılması için beklenmelidir.

Yağ bakımı ve yağ analizi
İzolasyon yağı üzerinde yapılacak testler      Delinme testi Asit tespiti Renk ölçümü İzolasyon yağı güç faktörü testi Göz kontroludur

Bu testler için 18. bölüme bakınız. Yağ örneği, zorunlu olmadıkça, trafo enerjisi kesildikten sonra alınmalıdır. Yağ örneği, ancak trafo altındaki vanadan alınabilir. Altta yağ alma vanası yerine kör tapa olabilir. Bu tapa sökülerek yerine uydun bir vana takılmalıdır. Trafo satın alınırken imalatçıdan vana takılı olması istenmelidir. Alınacak örnek, testleri tamamlayacak miktarda olmalıdır. Bu konuda testi yapacak kuruluş ile görüşülmelidir.

Yağ kalitesinin düzeltilmesi ve yağ yenilemesi
Testler sonucu yağ örneğinde, olumsuz bir test değeri görülürse, yağın, tesviyesi, düzeltilmesi ya da yenilenmesi söz konusu olur. Yağ tesviyesinde yağ içindeki nem ve katı parçacıklar alınır. Bu işlemler filtreleme ve vakum altında su buharlaştırılması ile olur. Yağın düzeltilmesi ise asidik ve çökeltili maddelerin ortamdan alınması işlemidir. Bu işlemde zararlı maddeyi emici kimyasallar veya

66/448

alüminyum-silikat türü toprağımsı maddeler kullanılır. Tüm bu işlemler sonunda yağ değerleri düzelmişse yağ kullanılmaya devam edilir. Aksi takdirde yağın tamamı boşaltılarak, trafoya yeni yağ doldurulur.

Diğer testler
Yağ testleri dışında, izolasyon dayanım değerleriyle ilgili, diğer trafo elemanları da test edilmelidir. Bu testler izolasyon direnci testi ve dielektrik emme testidir. Güç faktörü testi, izolasyon şarlarındaki gidişatı belirler ve gelecek için kayda alınmalıdır. Bunlar tahribatsız test yöntemleridir ve izolasyona zarar vermezler. (Bakınız 18. Bölüm)

Tur sayıları oran testi ve Kutup testi
Primer ve sekonder sargı turlarının testinde, bir primer sargıdaki tur sayısının, ayni faza karşı gelen sekonder sargıdaki tur sayısıyla mukayesesi yapılır. Bu test sadece bakım için gerekli bir test değil, ayni zamanda trafo kabul testleri arasındadır. Kutup testi ise trafo kutuplarının vektörel dizilişini belirler. Sadece kabul testi olarak yapılır. Tur sayıları oranı için test aleti bulunamadığında kaliteli bir voltmetre (Tam skalada 0,25 doğruluk) ile primer ve sekonder gerilimler ölçülerek oran bulunabilir. Tur sayıları oran testinde, trafonun yüksüz kademelerinin her biri ölçülmelidir. Yükte kademe değiştirici varsa, değiştiricinin her kademe değeri için test yapılmalıdır. Eğer hem yükte değiştirici, hem de yüksüz değiştirici varsa yüksüz değiştiricinin her kademesi için, yüklü değiştiricinin tüm kademeleri teker teker ölçülmelidir. Bu testler, bir trafonun sargılarında olabilecek spir kısa devrelerini veya bağlantı sorunlarını haber verirler. KURU TRAFOLAR Kuru trafolar ya atmosfer altında ya da gaz içinde çalışırlar. Kuru trafolar genellikle vernik emdirilmiş ve dökme reçine ile örtülmüş trafolardır. Gazlı türler, genellikle azot gazı içinde hapsolunmuştur. İzolasyon sınıfları 80 Cº, 115 Cº, 150 Cº olarak imal

67/448

edilirler. Yağlı trafolara yapılan olağan kontrollar, yağla ilgili kısımlar hariç, bunlarda da geçerlidir. Ayni şekilde akım ve gerilim okumaları, sıcaklık kayıtları benzerdir. Tüm değerler imalatçı firma değerleriyle mukayese edilmelidir. Kuru tip trafoların cebri soğutulanlarında bulunan soğutma yüzeyleri temiz ve kanallar açık olmalıdır. Kuru tip dahili trafolar genellikle oda içinde olduklarında, oda sıcaklığı sürekli olarak kaydedilmelidir. Havalandırma koşulları trafo için önemli olduğundan sürekli olarak izlenmelidir. Fan soğutmalı bir odada hava hareket hızı dakikada 122 metreyi geçmemelidir. Aşırı sıcaklık termostatı ve alarm devresi kontrol edilmelidir. Dış şasede kir ve korozyona izin verilmemelidir. Oda su sızıntılarından korunmalıdır. Trafo sesindeki değişme, gevşek sargı turu, bağlantı veya kötü tesisat gibi bir problemin habercisidir.

Tamir ve bakımlar
Dikkat: Gözle yapılacak kontrol işlemlerinde, trafonun topraklama bağlantısının güvenilir olduğundan emin oluncaya kadar, trafoya temas kesilmelidir. Enerji kesimi sonrası beklenmedik enerjilendirme olabileceği varsayımı ile, trafo, mal ve can güvenliği açısından, kilitler ve uyarıcı ikaz levhaları ile emniyete alınmalıdır. Enerjinin kesik olduğu mutlaka test edilmelidir. Trafo test sonrasında topraklanmalıdır. (Bakınız konu 20) Trafo koruma kapakları açılırken dikkatli davranılmalıdır. Trafoda yapılacak gözlemler aşağıdadır. (a) (b) (c) (d) Sargılar, izolatörler üzerindeki kir birikimi Aşırı ısınmanın yol açtığı renk değişiklikleri Atlama ve karbon izleri Kırık veya çatlak izolatörler mutlaka can güvenliği açısında tehlikeli olarak kabul edilir. Bu işlem ötesinde yapılacak işler için, trafo enerjisi

68/448

(e) (f)

Gevşek izolatörler, kelepçeler veya bobin seperatörleri Çürümüş veya gevşek elektriksel bağlantılar,

Buna ilaveten topraklama bağlantısının gevşek veya oksitlenme kontrolu yapılmalıdır. Topraklama direnci ölçümü yapılmalıdır. (Bakınız: konu 18) Kirlenme ve toz elektrik süpürgesi ile temizlenmelidir. Temiz ve kuru bir hava ile düşük basınçta temizlik yapılmalıdır. Varsa havalandırma delikleri temizlenmelidir. Temizlik için izolasyona zararı olmayan temizlik sıvıları kullanılabilir. En iyi koruma trafonun ortam sıcaklığında yüksek bir sıcaklıkta durmasıdır. Bu durumda trafo ortamdaki rutubetten etkilenmez. Trafonun enerjili beklemesi daha uygun olur. Eğer trafo uzun süre enerjisiz bekletilecekse, devreye almadan önce özel olarak ısıtılarak, kurutma işlemine tabi tutulur. Kurutma işlemi için imalatçı önerilerine uyulmalıdır. Tam sızdırmaz, kuru trafoların açılıp kapatılmaları için özel prosedür uygulanır. Bu işlerin profesyonel ekiplerce yapılması uygun olur. İzolasyon testi için yağlı tip trafolarda uygulanan yöntemler geçerlidir.

69/448

BÖLÜM 8

KUVVET KABLOLARI

Kablo tesisatının güvenilir kalması açısından, koruyucu bakım işlemleri yapılması doğrudur. Göz kontrolu ve izolasyon testleri bakımın temelini teşkil eder. Fakat her şeyden önemlisi, ne yapılırsa yapılsın kötü montaj ve montaj sırasında verilen izolasyon ezilmesi gibi zararlar koruyucu bakımla kapatılamaz.

Göz kontrolu
Göz kontrolu, adından da anlaşılacağı üzere gözle yapılan kontroldur. Kabloya temas gerekiyorsa ve kablo hareket ettirilecekse mutlaka enerji kesilmelidir. Kablo kanal ve galerilerinde, kabloların keskin köşelere dayanıp, baskı görmesi, gerilmesi, ekranının kopması, bağlarının kopması, taşıyıcılarının çürümesi, kılıfının deforme olması, yangın durudurucu geçiş dolgularının yıkılması gibi durumlar araştırılmalı ve fiziksel hasar görmemeleri sağlanmalıdır. Topraklama iletkenlerinin açık devre olmamaları gerekir. Paslanma ve gevşemeler kontrol edilmelidir. Kablo başlıkları, pabuçları ve uçları kontrol edilmelidir. Kabloların sürtünen ve dayanan alt kısımlarının hasarlı olmamasına dikkat edilmelidir. Kablo galerilerinde dökülen sıva ve tavan betonları olmamalıdır. Zaman zaman galeri içinin yıkanabilmesi için su gideri yapılmalıdır. Galeriye girmeden önce yıkama yapılabilir. Zehirli veya boğucu gaz birikimi olabileceği düşünülerek, galeri içine girmeden önce şartlardan emin olunmalıdır. Galeriye girecek ekip, en az iki kişi olmalı ve bir kişi nöbetçi olarak dışarıda kalmalıdır. Bağlantı noktalarında bulunan klemens ve izolatör gibi parçalar, temizlik yönünden kontrol edilmeli ve gevşeme ve çatlak kontrolu yapılmalıdır.

70/448

Kablo etiketleri okunabilir şekilde kalmalı ve hasarlı etiketler yenilenmelidir. Tüm kablo kontrol işlemlerinin bakım aralığı bir yıl veya daha üzerinde olmakla birlikte, bakım kayıtları tutularak geleceğe ışık tutulmalı ve mukayese imkanı yaratılmalıdır. Kablo testleri kılıf izolasyon direnci ve dc yüksek gerilim testi olarak uygulanır. Çalışma sırasında termal ısı ölçümleri kablo yüklenmesi hakkında bilgi verir.

Hava hatlarının bakımı
Havai hatlar, iletken askı parçalarının kontrolu, vibrasyon sonucu oluşan mekanik hasarların kontrolu, Supportların sağlamlık kontrolu yönünden bakıma alınırlar. Nihayet direkleri üzerindeki iletkenlerin, kırılma ihtimali bulunur. Bağlantı klemensleri kontrol edilmelidir.

71/448

BÖLÜM 9
MCC’LER
Motor kontrol merkezleri (MCC), motor yol vericilerinin bulunduğu panolardır. Bu tip panoların, sadece kendileri değil, motorlara yol verme tipleri ve şalt sistemleri de farklılıklar gösterir. Fakat bakım için yapılacak önerilerin genel yapısı değişmez.

Gövde bakımları
Temiz, kuru ve korozyona karşı önlemlerin alındığı odalardaki panoların gövdelerinde genellikle bakım gerekmez. Bununla birlikte pano içinde bulunan alet ve parçaların bakım ve servise alınmaları gerekir. Sınırlı kirlenmenin olduğu yerlerde periyodik bakım ihtiyacı doğar. Atmosferin kirlilik miktarı bakım sıklığını belirler. Toz birikintileri periyodik bakım sırasında elektrik süpürgesi ile temizlenir. Çürümeye maruz kalmış gövdelerin temizlenmesi, onarımı veya yenilenmesi gerekir. MCC kabin kapıları açılırken dikkatli olunmalıdır. Kabin üzerinde bulunan toz, aletler, pislikler ve başka tür malzemeler pano içine düşmemeleri açısından alınmalıdır. Kabinin açıldıktan sonra iç kısım toz, kirlilik, rutubet veya başka tür kirlilikler açısından kontrol edilmelidir. Görülen bu kirlilikler temizlenmelidir. İçeride görülecek kirlilikler pano gövdesinin durumunu veya çevre şartlarının kötüleştiğini gösterir. Havalandırma kanalı delikleri engelleme olmaması için kontrol edilir. Sıcaklık kontrolu varsa çalışması kontrol edilmelidir. Klima türü cihazların çalışmaları, ilk devreye alındıklarındaki durum ile karşılaştırılır. Bu sistemle ilgili sıcaklık değeri, hava basınç ve kalite değeri, eşanjörler, fanlar, pompalar, filtreler ve besleme üniteleri kontrol edilmelidir. Kompresörlü bir soğutma

72/448

sistemi pozitif basınç yaratmak üzere tasarlanır. Kontrol sırasında yapılacak basit bir filtre, damper, hava sirkülasyonu kontrolu çalışma koşullarını normal halde tutar. Temizlik 5 . konuda anlatılan önlemler altında yapılmalıdır.

Baralar ve izolatörler
Herhangi bir gevşekliğin sonucu ısınma veya arızadır. Topraklama iletkenindeki gevşeklik, emniyet yönünden sorun yaratır. Aşırı ısınma gözle görülecek iz bıraksa da çoğu kez tamiri mümkün olmayan sonuçlar yaratır. Isınan bir bara, bara sisteminin ve buna bağlı olan kablo, akım trafoları, koruma

röleleri gibi donanımın tahrip olması sonucunu yaratır. Alüminyum bara ve parçaların zımpara ile temizlenmeleri doğru değildir. Bara ve bağlı iletkenlerin tüm bağlantı noktalarının sıkılıkları periyodik kontrollarda bakılmalıdır. Sıkma torku, her cıvata büyüklüğüne, cıvata ve rondela cinsine ve bara cinsine bağlı olarak değişir. Tork değerleri pek çok kaynaktan, imalatçıdan ve kılavuzlardan bulunabilir. Sıkılan bir cıvatanın sonsuza kadar sıkı kalacağı ve gevşemeyeceği asla düşünülmemelidir. Enfrared termometreler veya termal kameralarla bu gevşemeler kontrol edilmelidir. (Bakınız, Bölüm 18 ve Ek. 4). Not: Gevşemelerin temelinde titreşim ve ısınma/soğumalar yatar. Bu nedenle titreşim düzeyi yüksek ve ısınma soğuma periyodu sık yerlerde gevşemeler artacağından, böyle şartlarda periyodik bakım sıklığı arttırılmalı ve torklamaya daha fazla özen gösterilmelidir. Kağıt fabrikalarında özellikle hamur hazırlama gibi bölgelerde sık durup kalkma ve aşırı titreşim gevşemeleri arttırır. (Bakınız Ek. 3) Bara izolatörleri kirlilik yönünden kontrol edilmelidir. Yüzeyleri kırık olmamalı ve elektriksel akma izleri bulunmamalıdır. Arızalı parçalar değiştirilmeli ve gevşek izolatörler varsa sıkılmalıdır.

73/448

Güç ve kumanda kabloları
Kablo izolasyonlarında deformasyon ve ısıl izler aranmalıdır. Arızalı iletkenler değiştirilmeli veya tamir edilmelidir. Değiştirme işi aslına uygun yapılmalı ve montaj özellikleri bozulmamalıdır. Çalıştırma sırasında yapılmış geçici düzeltici bağlantılar kalıcı hale getirilmelidir.

Kontaklı ayırıcılar ve kuvvet bağlantıları
Çekmeceli yapılarda, baradan elektrik alınması kontaklı ayırıcılarla olur. Kontak yerlerindeki kontrolların yapılması için, kaynak tarafındaki enerji kesilmeli ve kazayı engelleyecek önlemler olarak, asma kilitle kilitleme yapılmalı, çalışma yapıldığını gösteren levha asılmalıdır. Devreye bağlı olan alternatif durumundaki kaynak veya kondansatörler devre dışı edilmelidir. Çekmece üzerinde bulunan sviç türü anahtarlar, masa üzerinde test edilmelidir. Göstergesinde açık görünen bir kontak mekanizmasının kontakları tam olarak ayırmayabileceği ihtimali olduğundan iş emniyetine dikkat edilmelidir. 5. konuda işlenen emniyet önlemleri dikkate alınmalı ve mutlaka emniyet iki kez alınmalıdır. Temizlik açısından rutin bakım işlemi yapılmalı ve kirlilikler temizlenmelidir. (5. bölüm) Kontaklı ayırma parçalarının gevşemesi durumunda aşırı ısı yayılması olacaktır. Bu durumda komple hasarlar oluşur. İmalatçı firma önerileri uygulanarak torklama yapılmalı ve gevşek bağlantılar sıkılmalıdır. Karbonlaşan parçalar yenilenmelidir. Aşırı ısınarak eriyen, yapışan veya çapaklanan kontaklarda tamirat belli ölçülerden sonra yerini değiştirmeye bırakmalıdır.

Mekanizmalar
Çalışmayı sağlayan mekanizmalarda elle çalışma kontrolları yapılmalıdır.

Fabrikalardan yağlanarak çıkan ürünlerin bir süre sonra yağlı kısımları kurur. Yağlama, imalatçı firma önerileri doğrultusunda yapılmalıdır.

74/448

Sigortalar
Sigortaların ve ilgili kaidelerinin bakımı 13. konuda anlatılmaktadır.

Kontaktörler
Kontaktörler çalışan parçalar olduklarında en çok aşınan kısımlardır. Kontaktörlerin kontak parçaları ve ark hücreleri bakım yapılacak kısımlardır. Kontaklar ve ark hücreleri aşırı ısı nedeniyle yanabilir, eriyebilir veya kontaklarda deformasyon olabilir. Kontak yüzeylerinde meydana gelecek tabii aşınmalar ve yukarıda anlatılan türde gelişen olaylarda mümkünse kontak yenileme işlemi yapılmalıdır. Bu işlem için imalatçı bakım kılavuzlarında belirtilen hususlara dikkat edilmelidir. Kontak yay parçaları ısınma ile basma özelliğini kaybedebilir. Kontakların yenilenmesinde düzensiz baskı oluşmaması için tüm kontaklar ve parçaları birlikte değiştirilmelidir. yapılmamalıdır. yapılmamalıdır. Kontak Ark zımparalama işlemi imalatçı derin tarafından yanıklar önerilmedikçe veya söndürme hücrelerinde oluşmuşsa

parçalanma söz konusu ise yenilenmelidir. İzole parçalarda zımparalama işlemi

Bobinler
Gürültülü çalışan bir kontaktör veya rölede nüve oturma problemi veya kırık bir nüve kısa devre halkası bulunabilir. Bobin yanmadan önce gerekli düzeltme işi yapılmalıdır. Aşırı ısınma sonucu yanan bobinler yenilenmelidir. Bobinden akan izolasyon reçinesi ve kalıntılar temizlenmelidir.

Termik röleler
Aşırı akım röleleri motor koruma devrelerinde hayati öneme sahip elemanlardır. En çok kullanılan aşırı akım röle türü, motorun çektiği akım miktarını ısıya çeviren termik rölelerdir. Isı miktarı istenilen değeri aştığında termik röle kontağı kontrol devresini açar. Bunun sonucu kuvvet devresi açılarak motor enerjisiz kalır. En çok kullanılan termik röle tipi bimetal olanlardır. (ikinci kısım 13. bölüm)

75/448

Termik röleler reset edilerek tekrar devreyi tamamlarlar. Reset işlemi öncesi aşırı akıma neden olan etki bulunarak bertaraf edilmelidir. Termik tür rölelerde ortam sıcaklığı ayar üzerinde etkili olduğundan termik röle ayar değerleri sağlıklı yapılmalı ve termik ayarları değiştirilecekse, tüm veriler değerlendirildikten sonra değiştirilmelidir. Aşırı akım termik röle ayarında motorun etiket değerlerinden yararlanılmalıdır. Tüm motorlar için düzenlenecek ortak tabloda motor etiket akımları ve termik ayar aralıkları gösterilmeli ve bakım dosyasında bulundurulmalıdır. Böyle bir bilginin motor yol verme panosu içinde saklı olması daha uygun olur. Ancak bunun yangına sebep olmayacak düzende pano kapağına yapışık olması gerekir. Rölelerin periyodik bakımları sırasında gevşek uç bakımından kontrolları yapılmalıdır. Aşırı akım karbon izi bırakacağından röle üzerinde iz aranmalıdır. Aşırı akım röle bimetali üzerinde de metal deformasyonu yaratacağından röle ayar değeri değişebilir. Aşrı akım rölelerinin üretici tarafından verilen akım zaman eğrilerine uygun olup olmadıkları test sonucu ortaya çıkar. Bu test için uygun düzenek hazırlanmalıdır. Üretici firma spesifikasyonuna uymayan oluşan röleler değiştirilmelidir. ve üzerinde aşırı akım sonucu değişiklik

Kontrol devresi elemanları ve yardımcı aksesuarlar
Bunlar genellikle butonlar, sinyal lambaları, seçici anahtarlar, zaman röleleri ve yardımcı rölelerdir. Rutin bakım işleri aşağıda sıralanmıştır. (a) (b) (c) (d) (e) Gevşek bağlantıların kontrol edilmesi Mekanik düzenlerinin ve kontak mekanizmalarının kontrol edilmesi Kontakların kontrol edilmesi Aşırı ısınmalardan kalan izlerin araştırılması Yanmayan lambaların çalışır hale getirilmesi

Yardımcı kontaklar
Kontaktörler ve rölelerin yardımcı kontakları kilitleme devrelerinde kullanılır. Bu kontakların bakım için aşağıdaki işlemler yapılmalıdır.

76/448

(a) (b) (c)

Bağlantılardaki gevşemeler kontrol edilmelidir. Mekanik düzenlerinin ve kontak mekanizmalarının kontrol edilmesi Kontakların kontrol edilmesi

Mekanik kilitlemeler
Mekanik kilitlemelerin iki amacı bulunur. Emniyeti sağlarlar ve bir işle

görevlendirilmişlerdir. Emniyet kilitlemeleri makine operatörünün kazalara karşı güvenliğinin sağlanmasıdır. İşle görevlendirilen kilitlemelerde sağ-sol dönüşlü motor kontaktörlerinde kontaktörün olduğu gibi bir kontaktör Aşırı mekanik olarak açılmadan veya diğer kapanmasını önlerler. deformasyon gösteren eskiyen

kontaktörler yenilenmelidir. Kilitleme özelliklerinden bazıları aşağıdadır. (a) (b) (c) (d) Kapı üzerinden ana devreye hükmeden kilitleme: Kapı kapatılmadıkça ana devre “ON” pozisyonuna getirilemez. Asma kilitle tahrik edilen tür kilitleme: Asma kilit takılarak sistemin devre dışı olması sağlanır. Kapı açılması istendiğinde, ayırma pozisyonerinin “ON” durumunda olması koşulunu arayan kilitleme Çekmeceli yol vericilerde çekmecenin yerine oturmasını sağlayan kilitleme. Bu kilitleme açılarak çekmece dışarı alınır. Genellikle bakım istemez.

77/448

BÖLÜM 10
ELEKTRONİK CİHAZLAR

Elektronik cihazların özel bakımları cihazın cinsine göre değişiklikler gösterebilir. Özel bakım prosedürleri direk olarak imalatçı firmadan istenebilir veya cihazla birlikte sunulan kılavuzlarından sağlanabilir. Bazı durumlarda, imalatçının bakım servisi aracılığıyla özel eğitimli personel bakımı üstlenir. Elektronik cihazlarda bakımın amacı aşağıdaki hususları önlemeye yöneliktir. (a) (b) (c) (d) Cihazı ısı, toz, nem ve diğer kirliliklere karşı korumak, Cihazdan yararlanma süresini uzatmak ve arıza süresini azaltmak, Cihazın ömrünü uzatmak, Ortaya çıkabilecek sorunları önceden görmek ve önlemek,

Bu cihazlarda bakım işini aşırıya götürmemek gerekir. Cihazdan beklenen görev, işini aksatmadan, kullanıldığı amaca hizmet etmesidir. Bakımı yapılmamış cihazlardan güvenli çalışma beklenemez. Cihazın bakımından sorumlu kişi/kişilerin işin gerekliliğine inanmaları ve bakımın cihaz için önemini kavramış ve yerine getirmiş olmalarıdır.

Özel önlemler
Koruyucu bakım öncesi özel iş emniyeti tedbirleri alınmalıdır. Servise alınırken enerjinin kesilmiş olmasın çok önemlidir. Cihaz içindeki enerji birikimi için, imalatçının önerilerine uyulmalıdır. Enerji birikimi, hem insana, hem de cihaza zarar verebilir. Kondansatörler direnç üzerinden boşaltıldıktan sonra direk kısa devre edilerek, boş oldukları görülmelidir. Bazı cihazlarda toprak ile izolasyon olduğundan, toprak iletkeni üzerinden, kondansatörlerin boşaltılması mümkün olmaz. Bazı cihazlarda da enerji

78/448

kesildikten

sonra

sıcak

kısımlar

olabileceğinden

yanıklara

yol

açmamak

için

soğutulmaları gerekir. Nadiren de olsa, bazı cihazlar, enerjili iken arıza aramaya müsaittir. Bu durumda test için kullanılan ölçü aletlerinin, izolasyon değeri cihaza uygun, sağlam proplarla yapılması gerekir. Cihazın topraklaması izole ise, şase teması sonucu oluşacak tehlikeye karşı korunmalıdır. Tüm tedbirlerin ötesinde, elektronik cihazların statik elektrik boşalmasına karşı korumasız olduğu düşünülmelidir. Koruyucu bakım işlemleri Koruyucu bakım işlemleri aşağıda sıralanmıştır. (a) (b) (c) (d) (e) Göz kontrolu Temizlik Ayar işlemleri Test işlemleri Bakım işlemleri

(a)

Göz kontrolu:

Göz kontrolu bakım programındaki en önemli unsurdur. Cihaz çalışma performansı, küçük sorunlarda ortaya çıkmayabilir. Fakat normalden sapmalar varsa, az da olsa tespit edilmelidir. Sorunlar büyümeden alınacak küçük önlemler, büyük sorunların ortaya çıkmasını engeller. Göz kontrolunda cihaz üzerinde bir dizi gözlem yapılmalıdır. Bunlar renklerindeki değişim, yer değiştirmeler, cihaz içinin temizliği vs dir. Göz kontrolunda temel alınacak kontrol başlıkları aşağıda verilmiştir.   Gözle tespit edilebilen ısı kaynaklı renk değişimleri Kabloların aç kapa hareketiyle veya ısı etkisiyle uzaması sonucu yer değiştirmeleri aşınmaları  Kirlilikte görülen birikme noktaları, paslanma başlangıcı ve bu hareketlerin sonucu meydana gelen sürtünme

79/448



Sıkılıklardaki azalmalar çekerek yapılacak gevşeme kontrolları

(b)

Temizlik

Cihazın içinin ve dışının temizliği, düzgün çalışması açısından önemlidir. Tozlanma, kaçak akımların artmasına, daha sonra arızaya yol açacak, yüzey akımları oluşmasına neden olur. Bu tür tozlar, elektrikli süpürge ile veya duruş sırasındaki bakımlarda temizlenmelidir. Cihaza ait filtreler varsa temizlenmeli, tıkanan veya yırtılanları değiştirilmelidir. Baskılı devre temizliklerinde, solvent kullanılmamalıdır.

(c)

Ayarlar performansa yönelik olarak, normal çalışma koşullarındaki değerleri

Ayarlar,

yakalamak için yapılmalıdır. Özel ayarlamalar, cihazın kılavuzunda verilmekte ve her cihaz için değişmektedir. Cihazlardaki ayarlamalar belli aralıklarla programa alınmalı ve ayarlama süreleri için prosesin veya çalışma koşullarının durumu göz önüne alınmalıdır.

(d)

Testler

Cihaz imalatçılarının önerilerine göre yapılmalıdır.

(e)

Bakım

Cihazların tamirat bakımları, imalatçı önerileri doğrultusunda yapılır. Profesyonel servis elemanlarının veya şirketlerin kullanılması bir yöntemdir. Cihaz tamiratında hasarın giderilmesi esastır. Cihaz için olumsuzluk teşkil edecek her türlü yaklaşım sakıncalıdır. Gözle görülecek kablo gerilmeleri, bağlantı sorunları giderilmelidir. (Bakınız birinci kısım 21. Bölüm)

80/448

BÖLÜM 11
KOMPAK ŞALTERLER

Kompak şalterler üretici firma tarafından son derece yoğun test ve kalibrasyon işlemlerine tabi tutulurlar. Bu testler belli standartlara göre düzenlenir. Dolayısıyla mühürü açılmamış bir şalterin, bu standartları sağlaması beklenir. Açılmış bir mühür, bu güvencenin kalktığı anlamına gelir. Dolayısıyla bakım amacıyla yapılacak işler, son derecede sınırlı kalmaktadır. Kompak şalterler, üzerlerinden, ayarlı akım değerini aşan akım geçtiğinde devreyi keserler. Kötü bağlantı gibi durumlarda ortaya çıkan ısı, şalterin içinde açma mekanizmasına kadar yansır. Bu durumda şalterin orijinal özellikleri değişir. Pano içinde kullanılacak Kompak kesicilerin akım taşıma kapasiteleri % 100 olmasına rağmen % 80 akım çekilirken, bu durumun saatler sürmemesi gerekir. Yani şalter tam yükün %80i üzerine çıkılmamalıdır. Bir Kompak şalter, hem kısa devre akımlarını, hem de, aşırı yük akımlarını kesecek özelliktedir. Kısa devre akım zamana göre ters işler yani ne kadar akım fazla ise açma süresi o kadar kısa sürer. Aşırı yük akımlarında ise şalter, aşırı akıma mümkün olduğunca tolerans göstererek motor koruma termikleri gibi çalışır. Ciddi akımlar meydana geldiğinde şalter sadece altındaki elemanı değil, tüm donanımı koruyacak kadar hızlı açma yapar. Yüksek hata akımlarında şalter manyetik açma yapar, yük akımlarında ise termik açma özelliği devrededir. Normal Kompak şalterlerde toprak kaçak akım tespit özelliği yoktur. Bu nedenle küçük toprak kaçak akımları oluştuğunda termik özellik nedeniyle devredeki hatayı tespit edemez. Bu tür hatalar büyük hasarlar yaratır. Gerekli görülmesi halinde özel toprak kaçak rölesi kullanılması gerekir. (Birinci kısım, 12. Bölüm) Hata açtırma kısmı bakımında Kompak şalterler 3 sınıfa ayrılır. 1. Trip ünitesi değiştirilemeyen şalterler

81/448

2. Trip ünitesi değiştirilebilen şalterler 3. Elektronik trip üniteli şalterler. Genellikle 1. sıradaki şalter uygulaması yaygındır.

Bakımın şekli
Bakımın niteliği mekanik ve elektrik diye iki kısma ayrılır. Mekanik bakım,    Panosundaki montajdan gelen şartlara, Bağlantıların kalitesine Manuel operasyonlar gibi ortam şartlarına bağlıdır.

Elektrik bakımı testlerden ibarettir. Testler 18. konuda işlenmiştir.

Göz kontrolu ve temizlik
Kompak şalterlerin temiz tutulması, şalterden yayılacak ısının yayılmasına yardımcı olur. Temiz bir gövde, ayni zamanda fazlar arası ve faz toprak arası oluşacak atlamaları önler. Kısa devre anında, gövde mekaniksel olarak kısa devre akımının yarattığı mekanik kuvvetlere dayanmalıdır. Bu nedenle göz kontrolu sırasında, gövdede çatlak olup olmadığı gözlenmelidir. Şalter gövdesinde meydana gelen ısınmanın yarattığı etki, hatalı açma ve

muhtemelen ardından bir arıza demektir. Gevşek bağlantılar aşırı ısınmada en ön plandadır. Periyodik bakım sırasında gövde üzerinde aşırı akım etkisi ve gevşeklik kontrol edilmelidir. Gevşek uçlar şalter imalatçısının önerisi doğrultusunda tork anahtarı ile sıkılmalıdır.

Şalterin mekanik yapısı
Şalter iki temel kısımdan oluşur. Birinci kısımda kontaklar bulunur. Bu kısım devrenin fiziksel olarak ayrıldığı yerdir. Ayırma mekanizması da bu kısımdadır. İkinci kısım trip ünitesidir. Bu kısımda da algılama ve trip mekanizması yer alır.

82/448

Hareketli kısımların, periyodik olarak açma, kapama yaptıkları kontrol edilmelidir. Uzun süre çalışmayan diğer elemanlar gibi, şalter mekanizmaları da sorun çıkarabilir. Şalterin elle çalışma kontrolu, kontakları temizler. Fakat trip mekanizmasına yardımcı olmaz. Bazı şalterlerde elle trip özelliği bulunur. Bu tip şalterlerde trip kontrolu bu yolla yapılabilir.

83/448

BÖLÜM 12
TOPRAK KAÇAK KORUMA CİHAZLARI
Toprak kaçak koruma cihazları, insan hayatını ve sistemi koruduklarından, var olan iki ayrı tipin iyice öğrenilmesi ve aradaki farkların bilinmesi gerekir.

Toprak kaçak akım devre kesicisi
Bu cihazlar bir insanın temas sonucu, canlı uç ile toprak iletkeni arsında kalarak ölmesinin önüne geçmek için yapılmışlardır. Toprağa daha önce bilinen bir akım değerine eşit veya daha fazla akım geçmesi halinde, devreyi keserler. Bu akım, mili amper seviyelerindedir. Vücut tarafından hissedilen taban değer 0,5 miliamperdir. Bunun eksik tarafı faz-faz arası kısa devre halindeki teması algılamamasıdır. Tipik olarak evlerde kullanımı yaygındır.

Toprak kaçağı koruma rölesi
Bu röle canlı uçla toprak arasında meydana gelen bir kısa devrede sistemdeki tahribatı önlemek veya azaltmak için kullanılır. Bu koruma tipinde de daha önceden tespit edilen akım değeri veya daha üstündeki akımlar için devre kesme işlemi olur. Fakat burada sözü edilen akımlar oldukça yüksek değerdeki akımlardır. İnsan yaşamını elektrik çarpılmasından kurtarma özelliği yoktur. Dengeli akım çekilen yerlerde örneğin motorlarda kullanılır. Toprak kaçak akım devre kesicilerinin bakımları açısından fabrikasyon mühürlü olmaları nedeniyle son derece kısıtlı işlem söz konusudur. Kendi ünitesi üzerinde test butonu bulunan cihazlar için test işlemi verilen frekansta yapılır. Yapılan test işleminin sonuçları tarihi ile birlikte kaydedilmelidir. Ayrıca özel test cihazları bulunmaktadır. Bunun için önerilen kabul görmüş test cihazları kullanılmalıdır. Farklı test cihazları hayati öneme haiz işler için

84/448

kullanılmamalıdır.

Test işlemi sırasında koruma cihazının açması test cihazının

açmadığını göstermesi uç karışıklıklarının ve açık toprak bağlantısının belirtisidir. Toprak kaçağı akım devre kesicilerinin birden fazla çeşidi bulunur. 1. Anahtarlı devre kesici tip 2. Priz tip 3. Seyyar tip 4. Sabit tip 1. Anahtarlı tipler hem kısa devre akım korumasına ve termik korumasına sahip hem de toprak kaçak akım korumasına sahip ve çok yaygın kullanılan tiplerdir. Kompak şalterlerde belirtilen bakım kuralları bunlar için de geçerlidir. 2. Priz tipte olanları kısa devre ve yük akımlarına karşı koruma yapmazlar. Yapıları itibariyle sabit montajlıdırlar. 16 konudaki prizler kısmında bakımla ilgili bilgiler bulunmaktadır. 3. 4. Seyyar tipler gene prizlerden enerji alınırken kullanılan bir tür seyyar fiş priz kombinasyonudurlar. 16 ve 17. konularda bakımla ilgili bilgiler bulunmaktadır. Sabit tipler pano içinde veya direk üzerinde kullanılmak üzere tasarlanmış özel tiplerdir. Bakımlarındaki en önemli husus bağlantı sıkılığı ve temizliktir. Tamiratları için imalatçı önerilerine uyulmalıdır. Torak kaçak akım röleleri topraklı sistemlerde kullanılırlar. Sensör, röle ve açma ünitesi denilen üç kısımdan oluşurlar. Montajlarından önce kabul testi yaptırılması önerilir. Toprak kaçak akımının algılanması, ya toprak iletkeni üzerine monte edilen akım algılayıcısı ile, ya da fazlar üzerindeki akım algılayıcıları aracılığı ile olur. Akım algılayıcıları genellikle akım trafolarıdır. Röle uzakta monte edilerek trafolardan çıkan bağlantılar röleye getirilir. Açma ünitesine ait mekanizma kesici ile entegre durumdadır. Bu mekanizmanın bakımı 11. bölümde anlatılmıştı. Akım trafolarının bakımları ise, 6. bölümde aktarılmıştı. Akım trafolarında bağlantı sıkılığı ve temizlik önemlidir. Tamiratlar imalatçı firmalarca yapılmalıdır.

85/448

Diğer bağlantılarda meydana gelecek kusurlar, 5. bölümde anlatılan tedbirler alınarak giderilmelidir. Eğer sistem panosunda test özelliği varsa, düzenli bakım programı ile testler yapılmalıdır. Eğer test imkanı yoksa imalatçı firmadan test için gerekli bilgi alınmalıdır.

86/448

BÖLÜM 13
SİGORTALAR

1000 V ve altındaki sigortalar
Sigortaların çıkarılması ve takılması sırasında enerjinin kesik olması şarttır. Fakat enerjinin kesilmesi mümkün değilse, bu durumda gerekli önlemler alınmalıdır. Sigorta metal kısımlarının ve sigorta gövdesinin yaylarının renkleri, ısıdan dolayı değişeceğinden, gözle kontrol edilmelidir. Isınmanın erken tespiti, en iyi şekilde, sigorta üzerinden akım çekilirken, enfrared termometre ile yapılır. Isınma varsa gerekli düzeltme işi yapılmalıdır. Sigorta kaidesinin, enerjisi kesilerek tüm cıvataları tork anahtarıyla sıkılmalıdır. Tutucu yayları gevşek olmamalıdır. Gevşek yaylı altlıklar, değiştirilmelidir. Oksitlenmiş tutucu ve sigorta bıçakları temizlenmelidir. Bu kısımlar, gümüş kaplı olduklarından temizleme işlemi zımpara ile yapılmamalıdır. Kontak yüzeyleri, antioksidan tip temizlik sıvılarıyla ve bezle temizlenmelidir. Renk değişikliği yerini deformasyona bırakmışsa ve hasar bırakmışsa sigorta ve/veya altlığı yenilenmelidir. Pek çok çeşit kuvvet sigortası tipi mevcuttur. Özellikle açma eğrisi, açma hızı akım değeri ve gövde büyüklüğü bakımından farklar bulunur. Değiştirilirken, sigortanın eskisiyle aynı özellikte olması gerekir. Sorun yaşamamak için, özellikle nadir bulunan sigortaların, mutlaka yeterli miktarda yedeklenmeleri gerekir. En yaygın sigorta türü bıçaklı NH 00, NH 0, NH1, NH2, NH3… boy ve üzeri sigortalardır. Sigorta altlıkları da ayni boyu kabul eder. Bu nedenle akım taşıma kapasiteleri aynı olsa bile, farklı büyüklüklerdeki sigortalar birbirlerinin yerine kullanılmamalıdır. Sigortaların seçiminde 5 ayrı kriter vardır. 1. Kısa devre kesme akımı kapasitesi 2. Gerilim

87/448

3. Akım değeri 4. Açma zamanı 5. Akım sınırlama özelliği

Kısa devre kesme akımı kapasitesi
Sigorta, oluşacak kısa devre akımından daha yüksek bir akıma dayanabilmelidir. Bu değer iyi seçilmemişse, kısa devre anında oluşan akım, sigortanın dayanma akımının üstünde olacağından, sigorta gövdesi ve kaidesi parçalanır. Sigortadan 100 000 A ve üzerinde bir dayanım beklenir. Ana şalt panosu kısa devre dayanım değeri 70-80 ka olacağından bu tür yerlerde 3 ka veya 6 ka lık otomatik sigorta kullanımı sakıncalıdır. Onun yerine porselen sigortalar kullanılmalıdır.

Gerilim
Sigortanın üzerinde yazan gerilim en azından işletme gerilimine eşit ve genellikle daha büyük olmalıdır.

Akım
Sigorta akımı ondan beklenen korumayı sağlayacak değerde olmalıdır. Çünkü bu akım seviyesi, altında bulunan tüm kontaktör, termik, kablo, yük ve tesisatı koruyacak düzeyde olmalıdır. Devre tasarımı yapılırken akım tespiti yapıldığından, yeni bir durum ortaya çıkmadıkça, akım değişikliğine gidilmemelidir.

Zaman gecikmesi
Sigortalar imal edilirken, ya motor devreleri gibi kalkış akımlarının ve kondansatörler gibi, çullanma akımlarının olduğu devrelerde kullanılmak üzere tasarlanırlar, yada normal olarak zaman gerektirmeyecek şekilde tasarlanırlar. Her iki durumda da açma akımları aynı, ama açma süreleri farklıdır. Sigorta seçiminde imalatçı tarafından verilen açma karakteristikleri dikkate alınır. Gecikmeli bir sigorta, normal sigorta yerine kullanılabilir. Fakat normal sigorta, gecikmeli bir devrede hemen atacağından kullanılmamalıdır.

88/448

Akım sınırlamalı sigortalar
Sigortalar, genellikle alçak gerilim kuvvet tesislerinde, akım sınırlandırmalı olarak kullanılmazlar. Fakat orta gerilim veya elektronik devre gibi, bazı durumlarda akımın sınırlandırılması gerekir. Bu sayede Sigorta anma akımı, akım sınırlamasız sigortalara göre çok daha düşük tespit edilir. Akımın sınırlanmasının hem gecikme üzerine, hem de tahribat üzerine olumlu etkisi olur. Sigorta, kalite onayını veren TSE gibi bir kuruluşun onay belgesine sahip olmalıdır. Bu onay sigortanın laboratuarda hem a.c. hem de d.c. akım altında test edildiğinin onayıdır. Sigorta seçiminde, duruma en uygun sigortanın seçilmesi esastır.

Özel sigortalar
Elektronik kuvvet devrelerinde, doğrultucular, hız kontrol üniteleri gibi devrelerde özel amaçlı sigortalar kullanılırlar. Yüksek açma hızlı veya yarı iletken esaslı sigortalar bu sınıftandır. Bu sigortaların toleransları olmadığından, kullanım yerinin ihtiyacına göre aynı tip sigorta kullanılmalıdır.

1000 Voltun üzerindeki sigortalar
Bu sigortalarda gövde büyüklüğü nedeniyle sigorta gövdesi de, sigortanın ana bölümlerinden biridir. Bu sigortalar akım sınırlamalı ve akım sınırlamasız, kumlu veya yağlı olarak üretilirler. Akım sınırlama özelliği, orta gerilimde daha düşük akım seçme işine yarar. Bakım sıklığı kullanıcının ihtiyaç hissettiği sıklığa göre yapılır. Sigortanın sökülmesi ve takılması için mutlaka enerji kesilmelidir. Sigorta çevresinde enerji olmamalıdır. Sigorta yalıtım malzemesinde kırık çatlak olmamalıdır. Gövde üzerinde toz birikintisi, atlama izi, anormal görünecek şeyler olmamalıdır. Bu tür kirlilik temizlenerek giderilmelidir. Metal kısımlarda karıncalanma, yanma, deformasyon olmamalıdır. Varsa yenisi ile değiştirilmelidir. Sigorta gövdesi üzerinde, benzer izler aranmalı ve temizlenmelidir. Temizliği yapılamayanlar yenilenmelidir. Cıvata, somun, rondela ve pim gibi aksesuar parçalar kontrol edilmeli ve sağlam ve sıkı olduklar gözlenmelidir. Atmış sigorta tüpleri, özellikle orta gerilim sigortaları için, imalatçı tarafından yenilenebilir.

89/448

Bazı sigorta tüplerinde, atma sırasında ortaya çıkan gazları deşarj edecek eksoz bulunur. Eksozun dışarıdan içeriye hava geçirmemesi için sızdırmazlığının kontrol edilmesi gerekir. Kaçak tespit edildiğinde, sigorta değiştirilmelidir.

90/448

BÖLÜM 14
MOTORLAR
Motorların bakımları, motorların çeşitliliği kadar farklılıklar göstermez. Uyulması gereken tavsiyeler, genel nitelikte olup, gerek büyüklük, gerekse özellikler olarak, fazla detayları kapsamaz. İşletmedeki motorların tam bir listesinin olması, bu motorların üstlendikleri görevler ve geçmiş zamana ait hikayeleri, bakım planlamasında temel unsurlardır. Kontrol sıklığının tespitinde, motorun çalıştığı ortam koşulları, devrede kaldığı saat toplamı, çalışma şekli önemlidir. Periyodik kontrol ve uygun bakım, motorun çalışmasını sürekli kılar. Bazı durumlarda sökülerek, komple bakıma alınması ve tamir edilmesi gerekir.

Emniyet tedbirleri
Aşağıdaki emniyet önlemleri alınmalıdır. a) Bir makina, üzerinde bakım yapılabilmesi için, mekanik ve elektriksel olarak, pasif, yani enerjisiz hale getirilmeli ve bilinçsizce enerji verilmesine karşı koruma altına alınmalıdır. b) Solventlerle temizlik yapılırken, eldiven, gözlük, önlük ve maske gibi, koruyucu personel giysileri giyilmelidir. c) Solventlerin yapılan işe uygun olmaları gerekir. d) Temizlik solventlerini kullanılırken, yangın, patlama veya zehirlenme tehlikesine karşı, yeterli hava sirkülasyonu sağlanmalıdır. e) Yüksek gerilim test aparatlarını ve cihazlarını bağlarken ve çalıştırırken izole lastik eldiven giyilmelidir. f) Testler yapıldıktan sonra bobinler üzerinde depolanan statik elektrik boşaltılmalıdır. Test uçları daha sonra çıkarılmalıdır.

91/448

Stator ve rotor sargıları
Sargının ömrü, onu uzun süre orijinal halinde tutarak uzatılır. İzolasyon arızaları ömrü sonlandırır. Aşağıdaki hususlara dikkat edilerek ve kontrollar sırasında düzeltici önlemler alınarak arızaların meydana gelmesi önlenir. Sargıların üzerinde her zaman için, birikmiş kirlilik ve toz görülmesi mümkündür. Bazı toz cinslerinin iletken olduğu, sargılarda kısa devreye yol açacağı, bunlar olmasa bile, ısı iletimini bozacağı unutulmamalıdır. Rutubet veya yağ birikintileri görüldüğünde not edilmeli ve sargılar solventle temizlenmelidir. Solventle temizlik sonrası, sargı izolasyon direncinin düşeceği düşünülerek yapılmalıdır. Sargıların oluklar içinde hareket etmemesi istendiğinden, sıkılık kontrolu yapılmalı ve sargı uçlarının durumu kontrol edilmelidir. sargı oynaması arasındaki boşlukların vernikle Çalışma sırasında vibrasyona dayalı bir motorun fırınlanmasıdır. Böylece motor için tehdit edici bir durumdur. Bunun çözümü sargılar doldurularak, sargılar kurutulmalıdır. İzolasyon ölçümü kurutma sonrasında

kuruyup sıkışan vernik, sargıların hareketsiz kalmasını sağlar. İzolasyon yüzeyleri, çatlak, dökülme, atma gibi belirtiler gösteriyorsa, yenilenmelidir. Bu durumda sargılar oluk içinde sıkı oturuyorsa bir veya iki kat havada kuruyan cins vernik atılarak izolasyon tamiri yapılır. Olukların dışında kalan bobin kısımlarındaki sağlamlık kontrol edilmeli, gevşeklik aranmalı, cam elyafı şerit ve iplerle bağlı kenar sargılar izlenmelidir. Sincap kafes motorlarda, rotor çubuklarının ve rotor kısa devre yerlerinde, üzerinde ısı etkisiyle oluşmuş renk bozulmaları aranmalı, rotor çubuğundaki düzensizlik ve rotor kafesi eklerindeki çatlağın rotor direncini arttıracağı unutulmamalıdır. Direnç artışları motorun kalkış süresinde uzama ve momentte azalma şeklinde ortaya çıkar. Rotor üzerinde yapılacak taşlama, kaynak, çubuk tamiratı ve yenileme işlerinin kalifiye personel tarafından yapılması doğrudur. (Kaynak ve tamirat bilgisi yanında motor bilgisi de gereklidir.)

92/448

Fırçalar, bilezikler ve komütatörler (kolektörler)
Motor veya jeneratör (mümkünse) çalışırken izlenmelidir. Çalışırken duyulan sesler, çıkan kıvılcım, temizlikle ilgili tespitler not edilerek, tamirat için gerekli ön kontrollar yapılmalıdır. Fırçalar. Fırçaların sorunsuz çalışmasındaki en önemli unsur, fırçanın kolektöre uygun seçimidir. Fırçaların yuvalarına uygun ölçüde ve serbest oturması gerekir. Fırça sonuna kadar aşınmışsa, yenilenmelidir. Fırça bağlantıları gevşeklik yönünden kontrol edilmeli, gevşeyenler sıkılmalıdır. Fırça yüzeyi ve kolektör yüzeyi patin tabakası incelenmeli kırık, ısıl yanma gibi tespitler yapılarak gerekli değiştirme yapılmalıdır. Fırça yay basınçları aşınma ve ısıl etki sonucu değişeceğinden kontrol edilmelidir. Yay güçleri ölçülmeli, yay baskıları imalatçı firma talimatlarına uygun olarak ayarlanmalıdır. Fırça köprü bağlantıları kontrol edilerek fırça ve fırça tutucusuna sıkıca bağlı olduğu gözlenmelidir. Makinenin çalışmasında değişme seziliyorsa aşağıdaki kontrollar yapılmalıdır. a) Fırça basma açıları kontrol edilmelidir. b) Fırçaların komple montaj takımının yer düzlemi ile açısı kontrol edilmelidir. c) Kolektör üzerindeki dizilimleri kontrol edilmelidir. d) Fırça tutucuların dizilişleri kontrol edilmelidir. e) Fırça tutucuları kolektöre olan uzaklıkları kontrol edilmelidir. f) Fırçanın tip uygunluğu kontrol edilmelidir. Bilezikler. Bilezik çevresinin dairesel ve motor mili ile aynı merkezli olması, düzgün çalışma için gerekli şartlardandır. Rotor mili ile bilezik arasındaki izolasyon direnci ölçülmeli ve kırık buşing aranmalıdır.

93/448

Bilezik, fırça ve solventle temizlenmelidir. Bilezik üzerinde derin izler araştırılmalıdır. İzler derin veya dairesellik kaybolmuşsa Bilezik tornalanmalıdır.

Komütatörler (kolektörler)
Komütasyon bozukluğu, akımın doğru aktarılamamasından veya hatalı çalışma koşullarından kaynaklanır. Komütatör çevresi dairesel ve motor mili ile aynı merkezli olmalı ve dairesellik ölçülmelidir. Hızlı makinelerde 1/1000 mm doğrulukta yaratmayabilir. Komütatör yüzeyi, çizikler, yarıklar ve pürüzler açısından kontrol edilmelidir. Hafif bozulmalar el taşlaması ile düzeltilmelidir. Daha fazla bozulmalarda tornaya bağlanmalıdır. Seperatör mikaları gözlenmelidir. Komütatör bakırına göre aşınma miktarları daha az olduğunda çıkıntılar meydana gelir. Mikalar aşındırılarak aynı seviyeye getirilmelidir. Üzerinde işlem yapılmış bir komütatör çok iyi temizlenmelidir. Bakır karbon veya toz kalıntıları alınmalıdır. kadranlı bir komparator ölçüm için yeterlidir. Aynı toleranslar yavaş makinelerde sorun

Rulmanlar ve yağlama
Tüm elektrikli ekipmanların rulmanlarına, ekipman ömrünü uzatma açısından periyodik ve uygun bakım teknikleriyle bakılmalıdır. Bakım periyodu çalışma koşullarıyla belirlenir. Eski tip açık yataklı rulmanlarda her yıl eski rulman yağı tahliye edilmek suretiyle temizlenerek yenisi konulmaktaydı. Yeni tip kapalı (Z veya ZZ rulmanlar) rulmanlarda ise yılda bir kez veya imalatçı önerileri doğrultusunda verilen periyotlarla ve miktarda yağ basılır. Rulman boşlukları sentille ölçülerek kontrol edilmelidir. Boşluğun artması rulman akımlarının artmasına ve rotorun statora sürterek sac paketi bozmasına yol açar. Büyük makinelerde boşluk ölçümü için rulman 90º aralıklarla döndürülerek tüm

94/448

çevrede, 4 nokta için ölçüm alınır. Alınan değerler bakım kayıtlarına işlenerek genel gidişat izlenir. Büyük makinelerde rulman üzerinden akımlar geçer ve bu akımların zararlı etkileri olur. Zararlı etkiler, izole rulmanlarla ortadan kaldırılır. Rulman akımlarının yok edilmesi şaft ve rulmanın bozulmasını önler. Bakım sırasında izolasyonun devam edip etmediği kontrol edilmelidir. Rulman kontrolu için, ses ve ısı kontrolu yapılır. Atölye kontrolunda ise yataklar açılarak, rulmanın ve yağın kontrolu yapılır. Eski yağ temizlenerek yeni yağ konulur. Makine imalatçısı tarafından önerilen yağ tipi belirtilmişse, aynı yağdan belirlenen miktarda yenileme yapılır. Yağlama kuralları ve yağ tipi sıkı kurallarla belirlenmiştir.

Temizleme ve kurutma
Bölüm 5 de ekipman temizliği ile ilgili temel bilgiler verilmişti. Temizlik için kullanılacak yöntemde aşağıdaki kurallara uyulmalıdır. Toz ve yağ tarafından çamurlaşarak tıkanmaya yol açan kirliliklerde, 1,5-2 barı geçmeyen su ile temizlik yapılmalıdır. Temizlik sonrası kalan su ve rutubet, izolasyonu bozmaması için ortamdan uzaklaştırılmalıdır. Silikonun izolasyon olarak kullanıldığı sargılarda imalatçı önerilerine uyulmalıdır. Temizlik ve su uzaklaştırma işlemi sonucu izolasyon düşüklüğü görülürse kurutma işlemi uygulanmalıdır. Kurutma işlerinde harici ve dahili olarak iki yöntem kullanılır. En iyi yöntem emniyetli olduğu için, harici kurutma yöntemidir. Kurutma, düşük

basınçlı, buhar serpantinleriyle veya sıcak hava üflemesiyle yapılabilir. Sıcak hava üflemesi daha zor ve pahalı bir yöntemdir. İzolasyonu bozmadan uygulanacak çubuk ısıtıcı veya infrared lambalar kullanılabilir. Dahili kurutma yönteminde sargıdan akım geçirilir. Kurutma için eğitimli ve dikkatli personel gerekir.

95/448

Senkron motorlarda armatür sargılarını kısa devre yaparak ve alan tahrik akımını, nominal değerin altında rotoru döndürecek kadar uygulanabilir. Göz kontrolu sonucunda makinenin atölyeye alınması uygun bulunduğunda, temizlik, kurutma, izolasyon tamiri, yağ değişimi mutlaka yapılmalıdır. Sargı yenilenmesine bu durumdaki testler sonucu karar verilmelidir. vererek kurutma yöntemi

Testler
Testler için 18. bölüme bakınız

Kayıtlar
Kayıtlar tüm koruyucu bakım çalışmalarında olduğu gibi sağlıklı ve güncel olmalıdır. (Motorlarla ilgili diğer bilgiler, İkinci kısım 13. Bölümde bulunmaktadır.)

96/448

BÖLÜM 15
AYDINLATMA
Aydınlatma tesisatı tasarımı ve bu konuda önerilen tavsiyelerle, planlı bakım

programının yakın ilişkisi bulunmaktadır. (Bakınız İkinci kısım 12. Bölüm) Planlı bakım, kurulu bulunan aydınlatma sisteminin ilk tasarımdaki kapasitede aydınlatma yapmasını sağlamak amacını güder. Kirlilik ve yaşlanma aydınlatma verimini en çok etkileyen iki unsurdur. Armatürlerin lambaları, reflektörleri, kapak camları düzenli olarak temizlenmelidir. Temizleme periyodu kirlilik miktarına ve armatür tipine bağlıdır. Aydınlatma seviye ölçümü yapılmalı ve seviyede % 15 veya % 20 düşme olduğunda, aydınlatma armatür temizliği yapılmalıdır. Temizlik, belli bir grup için, ampul değişimi ile birlikte hedeflenerek yapılırsa ekonomik olabilir. Çok kirli ortamlarda, ara temizlik yapılabilir. Tek tek yapılan bakımlarda armatür temizliği yapılmalı, fakat grup temizliği bilahare yapılmalıdır. Yıkama yöntemi silmeye göre daha etkilidir. Temizlik için armatür imalatçısı talimatlarına uyulmalıdır. Güçlü temizleyicilerden kaçınılmalıdır. Ampul ömrü uzadıkça verimi düşer. Ampullerin tipine göre ömürleri değişir. Bu nedenle değişim süresi de değişmektedir. Ampul değişiminde, ya tek ampul değişimi, yada grup değişimi yöntem olarak kullanılır. Tek değişim ampulün ömrüyle ilgilidir. Grup değişimi, ampul verimi % 7080 değerine düştüğünde veya aydınlatma seviyesi istenen değerin altına indiğinde yapılır. Armatür temizliği ile grup değişimi birlikte ekonomik olmaktadır. Bu esnada bağlantılar, armatür kapakları, askı takımları kontrol edilmelidir. Ampul ve balast değişiminde marka ve tip ihtiyaçları veya imalatçı önerileri dikkate alınmalıdır.

97/448

Lamba, ışık rengi, gücü, ve gerilimi yeni takılacak ampul ile aynı olmalıdır. Enerji tasarrufu amacıyla yapılan değişimlerde aydınlatma şiddeti, ışık kalitesi gibi tasarım bilgileri unutulmamalıdır. Enerji tasarrufu armatür ve ampul tipinin değiştirilmesi ile sağlanabilir. Bu konuda armatür üreticilerinin önerileri dinlenmelidir.

Gerilim
Ampul ve balast ömrü ve aydınlatma seviyesi verilen gerilim değerinde geçerlidir.

Akkor Flamanlı lambalarda gerilimin % 5 yükselmesi ışık şiddetini % 18 arttırmakla birlikte, ampul ömrünü % 50 azaltır. Gerilimdeki % 5 düşme ise ışık şiddetini % 18 azaltırken, ampul ömrünü % 195 arttırır. Flüoresan lambalarda balast akımları sınırlamaya, gerilimi düşürmeye yarar. Gerilimin yükselmesi balast ve ampul ömrünü azaltır. Sık açma kapama lamba ömrünü azaltır. Cıva buharlı bazı balastlarda, çıkış gerilimi için kademeli uçlar bırakılmıştır. Balast ve ampul ömrü gerilim arttıkça düşer. Düşük gerilimde ise lamba sönmeleri yaşanır.

Lambalar ve balastlar
Flüoresan lambaların sık yakılması lamba ömrünü azaltır ve balast arızalarına yol açar. Lamba yanıp sönmeye başlayınca değiştirilmelidir. Bu sorunu çözmez ise balast yenilenmelidir. Flüoresans armatürlerde sigorta akımları balasta uygun seçilmelidir.

Metal Halide lambalar
Bu lambalarda iki cam tüp iç içedir. İç tüp kuartz camdan mamuldür. Bu tüpte sıcaklığı 1100º C yi bulan ark meydana gelir. Bakım sırasında el izi bırakılmamalıdır. İç basınçları oldukça yüksektir. Sıcaklık ve basınç nedeniyle el izi bırakılması ve yanlış

98/448

kullanım sonucu çatlamalar meydana gelebilir. Devamlı yanan bölgelerde haftada bir kez ampul söndürülmez ise çatlama olayları artar. Armatür tipi kullanım bölgesine göre değişir. Sökülen ampullerin atılmasında özel çevre kurallarının olup olmadığı araştırılmalıdır.

99/448

BÖLÜM 16
FİŞLER, PRİZLER, KONNEKTÖRLER, SEYYAR BAĞLANTI ELEMANLARI
Alçak gerilim işlerinde kullanılan fiş, priz, ara kabloları ve muhtelif bağlantı elemanları bu gruba girmektedir. 200 A ve 400 voltun altındaki elemanlardır. Farklı değerlerdeki bağlantı elemanlarının bulunmasına rağmen uygun değerde olmayan bağlantı elemanlarının kullanılması tehlikeli ve mal güvenliğini tehdit edicidir. Mutlaka uygun değer ve özellikteki malzeme kullanılmalıdır. Bu malzemeler cihazların bağlanmasında ve sökülmesinde esneklik sağlarlar. Sökme ve takma sırasında yük altında olmamalarına dikkat edilmelidir. Gerekli yük kesiciler sistemde bulunmalı ve kullanılmalıdır. Kaynak kablosu pensleri gibi maşalı bağlantı elemanlarının yaylarının sıkılığı ve kablo dış kılıfının sağlam olduğu görülmelidir. Kablo pens ve soketlerindeki kablo bağlantılarının izole halde, koruma altında olmaları gerekir. Uçlardaki aşırı ısınma, bağlantı noktasındaki gevşemeyi, cihaz arızasını veya aşırı akım çekildiğini gösterir. Klemens bağlantılarının periyodik kontrolu gerekir. Bağlantılar sıkı olmalıdır. Lehim ile bağlantılar ısınmaya yol açar. Fişlerin ve prizlerin üzerinde görülecek çatlak, kırık, eksik parça bulunması halinde yenileme yapılmalıdır. Çalışma şartları göz önüne alınarak kullanılacak malzemenin tipi belirlenmelidir. Tozlu, asidik, rutubetli ortamlar için ayrı özelliklerde bağlantı elemanları kullanılmalıdır. Fişlerin prize tam oturması gerekmektedir. Sürekli hizmet beklenen noktalarda kilitli tiplerin kullanılması gerekir. Bağlantı için uçların karıştırılmaması nötr ve toprak bağlantılarının iyi belirlenmesi gerekir. Prizlerin metal aksamı topraklanmalıdır.

100/448

Trifaze Güç Prizleri
Prizlerde kullanım sonucu aşınmalar varsa, kırık, çatlak veya kutuplar temasa açık hale gelmişse, priz değiştirilmelidir. Priz kontakları fişi iyi kavramalı ve onu tutmalıdır. Sık sık, fişin prizden çıkması gibi bir problem yaşanıyorsa, priz değiştirilmelidir. Fişin çıkmaması için, kilitli tip bir fiş-priz yapısı seçilmelidir. Fiş ve prizlerde bağlantı için uygun olan yöntem ve doğru kutuplandırmanın yapılması gerekir. Ekipmanın toprağı ile bağlantı uygun olmalıdır. Topraksız prizler topraklı prizlerle değiştirilirken, toprak iletkeni ilave edilerek toprağa bağlanmalıdır. Priz gövdesinde aşırı ısınma tespit edilirse, gevşek uç aranmalı ve gevşeme giderilmelidir. Aşırı ısınma nedeniyle yüzeyde bozulma veya ark izi bulunduğunda priz yenilenmelidir. Fiş ve priz arasında kullanılacak her tür adaptör parçanın özellikleri fiş ve prize, sadece ölçü olarak değil, hem kutup sayısı olarak, hem de akım taşıma kapasitesi olarak uymalıdır.

Trifaze Güç fişleri
Prizlerde olduğu gibi gövdedeki aşırı ısınma fişin içindeki bağlantı gevşemesini, aşırı yüklenmeyi veya zorlu çevre faktörünü gösterir. İzolasyon ve kontaklardaki renk değişiklikleri gözlenmelidir. Renk değişikliği durumunda tüm parçalar kontrol edilmelidir. Kablo iletken damarları teker teker incelenmelidir. Kablo uçlarının bağlantı noktasına lehimle bağlanması ısınmaya yol açar. Bunun yerine sıkıca vida bağlantısı yapılmalıdır. Fiş üzerinde meydana gelmiş kırık, çatlak, ayak bükülmesi, renk bozukluğu ve eksik parça bulunması halinde yenilenmelidir. Yedek parça temini mümkünse yenileme parçaların değişimi ile yapılmalıdır. Fiş ayakları prize iyi oturmalıdır. Paslanmış ve deforme olmuş fiş ayakları

kullanılmamalıdır. Bağlantıların kutuplandırma açısından kontrolu yapılmalıdır. Toprak ve nötr karışıklıklarının elektronik cihazlara zarar vereceği unutulmamalıdır.

101/448

Fiş ve priz birlikte ısınma yapıyorsa aradaki temasın gevşek olduğu, cihaz arızası veya yükün fazla olduğu düşünülmelidir. Ark izleri bulunan kırık ve çatlak f,işler kullanılmamalıdır.

Trifaze Şalter ve anahtarlar
Bu üniteler alternatif akım için aydınlatma veya motor gibi farklı endüktif yüklerde çalışabileceğinden seçilirken kapasitesine dikkat edilmelidir. Hem alternatif akım hem de doğru akımda çalışacak şalterler ve anahtarlar seçilmemelidir. Flüoresans lambalarda ve motorlarda kalkış akımları yüzünden şalter anma akım değeri düşük kalabilir. Alternatif akımda kullanılan şalterler seçilerek en fazla aydınlatma için % 100, motorlar için % 80 yükleme yapılmalıdır. Eğer anahtar veya şalter kırıksa veya mekanizması iyi çalışmıyorsa değiştirilmelidir. Bu sorunun tekrarlaması durumunda şalterin ya yeri ya da tipi değiştirilmelidir. Anahtar zemine çok sıkı sabitlenmelidir. Gövdedeki aşırı ısınma uç gevşemesine işaret ettiğinden gerekli bakım veya yenileme yapılmalıdır.

Trifaze priz ve anahtar kasaları
Tüm anahtar ve prizler ortam şartları göz önüne alınarak duvara kasa veya kutu ile sıva üstü ve sıva altı olarak monte edilirler. Sıva altı tesisatta anahtar kapağı kontrol edilerek gerekli yenileme ve bakım işleri yapılmalıdır. Sıva üstü tesisat için duvarda sağlam bir montaj gerekir. Kasanın duvarda sabitlenmesi yanında kapak vidalarının ve konduit bağlantılarının sıkılığı önemlidir.İletkenlerin kasa içinde ve konduitle olan temasları düzgün olmalıdır. Kasalar korunaklı yerlere monte edilmeli, gerekli yerlerde koruma amacıyla muhafaza kutusu yapılmalıdır.

Çok kutuplu makine fiş ve prizleri
400 amper ve 400 volta kadar yapılabilen bu türler ağır ortam koşulları için özel olarak imal edilirler. Farklı akım, gerilim ve frekanstaki bağlantıları tek bir gövde

102/448

içinde ve emniyetli şekilde birbirine atlama yapmaksızın bağlamak amacıyla yapılırlar. Bu bağlantıların birbirlerine karıştırılmamaları önemlidir. Bağlantıların karışmamasının iki yolu vardır. Birinci yol kontakların büyüklüğü ve akım taşıma kapasitelerine göre yerleştirilmeleri, ikinci yol da fiş ve priz gövdelerinde bırakılacak ve birbirlerine uyum sağlayacak özel girinti ve çıkıntılardır. Bağlantılar için hazırlanacak bir plan olmalı ve bu plana göre bağlantılar

gruplandırılmalıdır. Bu tür bağlama elemanlarının bulunması makinenin bağlantılarının kolayca ve karıştırılmadan yapılmasını sağlar. Makine yeri değimlerini hızlandırır. Pek çoğu yük altında veya motor yol alırken makineyi ayırtabilme özelliğine sahiptir. Kullanımın amacına göre böyle durumlar gerekliyse, tip kontrolu yapılmalı ve fiş-priz değişikliğine gidilmelidir.

Küçük güçler için monofaze fiş ve prizler
Seyyar bağlantı elemanları olarak en çok kullanılan tür genellikle monofaze fiş ve prizlerdir. Daha önce anlatılan tüm bilgiler bu elemanlar için de gereklidir. Bağlantının açılmaması için kilitli tür bağlantı elemanları kullanılmalıdır. Kullanılacak elemanların ortama göre seçilmesi gerekmektedir. Patlayıcı ve korozyona açık bölgelerde kullanılacak elemanlar önem kazanmaktadır. Yüzeylerinde biriken veya bulaşan toz, yağ ve diğer kirler temizlenmelidir. İşe uygun tür oldukları konusunda gerekli araştırma mutlaka yapılamalıdır.

103/448

BÖLÜM 17
ELEKTRİKLİ SEYYAR CİHAZLAR

Bir fabrikada elektrikli seyyar cihazların kullanımı arttıkça, bunların güvenilir ve uzun ömürlü olmaları önemli hale gelmektedir. Fabrika demirbaşları arasında bulunan elektrikli portatif cihazların üretim kalitesine ve verime yönelik katkıları, onların planlı ve periyodik olarak kontrol Ve bakımlarını gerektirir. Cihazlardaki çeşitlilik kadar, sorunlarındaki çeşitlilik de fazladır. Bu nedenle

bakımlarıyla ilgili olan konular, genel tavsiyeler şeklinde olmak durumundadır. Çeşitlilik, cihazın türüne ve kullanım yerine göre değişmektedir. Uygulanabilecek en iyi yöntem imalatçı kataloglarında verilen bilgilere ve bakım önerilerine sıkı sıkıya uymak olmalıdır. Pratik elektrik testlerinin pek çok sorunu önceden tespit ettiği unutulmamalıdır. Tespit sonucu ortaya çıkan sorunların daha fazla büyümeden giderilmesi, ileride çıkacak pahalı tamir masraflarını önleyecektir. Test ve bakımlar sistematik bir şekilde yapılmalıdır. Her kullanımdan önce ve sonra, özel muhafaza kabından çıkarılırken ve yerine yerleştirilirken göz kontrolu yapılmalıdır.

Elemanların eğitimi
Seyyar elektrikli cihazların kullanımı ve korunmalarıyla ilgili olarak yapılacak personel eğitimi, koruyucu bakımın gerektirdiği işlerdir. Personele yapacağı işle ilgili uygun aleti seçmesi öğretilmelidir. İşe göre zayıf bir aletin veya cihazın seçilip kullanılması aşırı yüklenmeye neden olur. Çalışanlar kırık, çatlak, zayıf bir cihaz fişinin nelere yol açacağını öğrenmeli ve bu tür sorunları kolayca tespit edebilmelidirler. Bu tür problemli cihaz ve aletlerin rapor edilmesi öğretilmelidir.

104/448

Çalışanlar kaçak yapan bir cihazın kaçağın küçüklüğüne bakmaksızın rapor edilmesi ve kullanılmaması gerektiğini bilmelidirler.

Bakım
Aşağıdakiler genel amaçlı önerilerdir. En iyi bakım kaynağı üreticinin kendisidir. a) Aşınan noktaların periyodik kontrolu: Fırça ve kolektör gibi aşınan parçaların kontrolları yapılmalıdır. % 50 aşınmış kömürler değiştirilmelidir. Bir kömürün değiştirilmesi durumunda yeni kömürün orijinal kömür olması sağlanmalıdır. b) Aşırı toz birikimi: Tüm motorlarda soğutma amacıyla soğutma fanı bulunur. Filtre edilmiş hava üflemesi varsa havanın bir kısmı filtreden geçer. Aşırı toz birikimi, fırçanın çalışmasını bozar ve motorun soğumasını engeller. Gerekli olduğunda alet düşük basınçlı kuru hava ile temizlenmelidir. Ortamdaki havanın iletken ve aşındırıcılar yönünden zengin olması durumunda, bakım daha özel yöntemlerle yapılmalıdır. c) Az veya düzensiz yağlama: Mekanik parçaların aşınmasını önlemenin yolu yeterli miktarda ve düzgün aralıkla yağlama yapılmasıdır. Önceden kalan kirli yağ temizlenmelidir. Yağ değişiminde kullanılacak yağ imalatçının önerisi doğrultusunda seçilmelidir. Muadili yağ kullanımında gerçekten eşdeğerde yağ temin edilmeli ve başka tip yağların garantiyi kaldırdığı unutulmamalıdır. Çok miktarda arttırır. d) Kablo ve fiş bakımı: Elektrik kablosu cihazın can damarıdır. Lastik yalıtkan yağ ve gres gibi kalıntılardan etkileneceğinden temiz tutulmalıdır. Düğümlenme ve keskin köşelerden etkilenme önlenmelidir. Kablo bir askı teli gibi kullanılmamalıdır. e) Emniyet: Tüm elektrikli cihazlar kablolarının içindeki topraklama iletkeni aracılığıyla topraklanırlar. Bu iletkenin insan canına yönelik önemi olması nedeniyle cihazın kullanılması öncesi gözle kontrolu yapılmalıdır. Topraksız prizlerde kullanabilmek için zaman zaman topraklama iletkeninin kesildiği görülür. Bu uygulamaya müsaade edilmemelidir. Kopuk, kırık kablo, hasarlı fiş, topraksız bağlantı gibi kusurlar görüldüğünde alet hizmetten kaldırılmalı ve tamir edilmelidir. Kablo ve fiş değişiminde kablo kesitine ve akım taşıma kapasitesine dikkat edilmelidir. Topraklama iletkeni başka amaçlar için kullanılmamalıdır. yağ basılması ısınma, yağlama kabı basıncında artma ve sızdırmazlıklarda hasar gibi ciddi sorunlar yaratır. Az yağ basılması aşınmayı

105/448

Uzatma kabloları
Uzatma kablolarını yaparken veya hizmete ilk kez alırken kablo bağlantısına dikkat edilmelidir. Kutuplar düzgün ve topraklama iletkeni uygun bağlanmış olmalıdır. Uzatma kablolarının boyları uzadıkça gerilim düşümü artacağından, bu konu kablo kesitini seçerken veya yük değişimde dikkate alınmalıdır. Uzunlukla ilgili olarak gerilim düşümü tabloları kullanılmalıdır.

Tamiratlar
Önemli tamiratlar imalatçı servisleri tarafından yapılmalıdır. Cihaz ve aletler kaçak akımlara karşı test edilmelidir.

106/448

BÖLÜM 18
TESTLER VE TEST YÖNTEMLERİ
Bu bölüm, elektrik tesislerinde bulunan çeşitli cihaz ve ekipmanın testleriyle ilgili bilgileri kapsamaktadır. Testler sonucu elde edilen veriler, aşağıda belirtilen amaçlar için temel teşkil eder. a) Yenileme dahil, düzeltici bir bakım işlemi yapılması kararını belirlemek, b) Cihaz veya ekipmanın performansının, ilk tasarımındaki hali kadar iyi olduğundan emin olmak, c) Çalıştığı süre içindeki yaşlanma seyrini yakalamak. Aşağıda testlerle ilgili genel görüşler sunulmaktadır. Bu görüşlerden sonra genel ve özel amaçlı testler sırasıyla işlenecektir.

TANIMLAR 1. Kabul testleri
Kabul testleri, yeni bir ekipmanda, alım esnasında veya genellikle montaj sonrasında enerjilendirilmeden önceki testlerdir. Bu testler, ekipmanın satın alma şartnamesinde belirtilen ve projelendirme amacındaki kıstaslara uyup uymadığını belirlemek için yapılır. Bu testlerde elde edilecek değerler, ekipmanın gelecekteki performansı için başvuru niteliği taşır. Bunlara ilaveten, yapılan testler, nakliye ve montaj sırasında meydana gelmiş olası hasarların ortaya çıkarılmasına da yarar. Testlerin yanında, kabul sırasında göz kontrolları ve devrelerin fonksiyon denemeleri de yapılır.

107/448

2. Rutin bakım testleri
Bu testler ekipmanın ömrünü boyunca düzenli aralıklarla yapılan bakım amaçlı testlerdir. Koruyucu bakımın bir parçası olarak yapılırlar

3. Özel bakım testleri
Bu testler cihazların veya ekipmanın arızalanması halinde yapılacak testlerdir. Bu duruma ilaveten, cihazın maruz kaldığı şartlardan ötürü çalışma düzeninde veya performansında beklenen etkinin araştırılması özel testler grubuna girer. (Kısa devre sonrası, kablodaki kısa devre test noktasının tespiti veya kesicinin durumu gibi).

4. Test öncesi analizi
Bir test işlemine başlamadan önce, test edilecek devre üzerinde, test sonuçlarından alınacak neticelere ait değerlendirmede bulunulması gerekir. Yapılacak testlerde nelerin ölçüleceği planlanmalıdır. 5. Ön test (As-Found test) Ekipmanda yapılacak bakım işlemlerinden önce, ekipmanın durdurulduğu veya teslim alındığı haliyle yapılan bakım öncesi testlerdir.

6. Son test (As-Left test)
Bakım sonrası devreye almadan önce yapılan testlerdir.

Bakım testleri
Ekipmanlar bakıma alındıklarında, bakım öncesi ve bakım sonrası testlerin her ikisi de gerekebilir. Ön testlerde, ekipmanda, en son bakım tarihinden bu güne meydana gelmiş olan olası arızalar araştırılır. Koruyucu bakımın etkinliği ve gerekli düzeltici bakım işlemlerine ihtiyaç olup olmayacağı tespit edilir. Son testlerde ise yapılan

108/448

bakım işlerinin etkinliği araştırılır. Bu göstergeler gelecek bakım dönemi için kıstas olarak kullanılır.

Testlerin sıklığı
Testlerin en iyi yapılacağı dönem koruyucu bakımın yapıldığı dönemdir. Bir duruş tüm işlemlerin yapılmasını sağlar. Bu nedenle testlerin sıklığı koruyucu bakımın sıklığına ayarlanmalıdır. En uygun test aralığı ekipmanın kullanımı, işletme ve çevre şartlarının durumuna bağlıdır. Genellikle bu aralık yukarıda belirtilen şartlara göre 6 ay ile 3 yıl arasındadır. Dikkat “Duruş fırsatı yakalamanın zorluğu bakım sıklığını etkilememelidir.” Durdurulması zor olan bir ekipman, elektrik sisteminin çalışmasındaki en hayati ekipmandır. Sonuç olarak bu ekipmanın arızası başarıyla çalışan pek çok ekipman için sorun olacaktır. Rutin testlerin yanında, ekipmanın proje değerlerinde çalışmasına engel olacak her durum ve şartta bakım ve testleri yapılmalıdır.

Özel önlemler ve iş emniyeti
Elektrik sistemlerinde yapılacak testlerin pek çoğu tehlikeli gerilim ve akım değerleriyle yapılır. Tehlikeler yalnız insan hayatı ile değil fakat ekipmanın hasarıyla da ilgilidir.Testler sırasında uygulanacak yeterlilikte, testi yapan ekip elemanlarını tehlikeye atmayacak, emniyet kuralları geliştirilmelidir. Keza testler sırasında test yapılan ekipman ve test aletlerinin zarar görmemelerini sağlayacak tedbirler alınmalıdır. Yüksek gerilim ve aşırı gerilim izolasyon kontrolu amaçlı ve normal gerilimin üstündeki gerilimlerdir. Testin amacı anahtarlama sırasında veya yıldırım düşmesi anında meydana gelecek aşırı gerilim yükselmesi gibi durumlar için, izolasyonun dayanmasını görmek ve çalışan ekipmanların bozulmamasını sağlamaktır. Doğru gerilimle yapılacak yüksek gerilim testleri kontrollu ve hasarsız olduğu için, test marjinal izolasyon düşüklüğü olsa bile yapılabilir. Önemli izolasyon düşüklüğünde bile hasar verilmeden test yapılması mümkün olmaktadır. Bazı izolasyon testleri sırasında izolasyon delinmesi olabilir, bu ihtimal göz önüne alınarak tedbir alınmalıdır.

109/448

Alçak

gerilimdeki

izolasyon

testi

planlı

bakımın

başında

yapılmalıdır.

Şayet

izolasyonda bir delinme söz konusu olursa, planlana sürede bakımın bitirilebilmesi ve bu arada izolasyon sorununun giderilmesi düşünülmelidir. Kirli veya ıslak bir ekipmanda yüksek gerilimle izolasyon testi yapılmadan önce ekipman temizlenerek kurutulmalıdır. Çok yüksek açma kapasitesine sahip alçak gerilim şalterlerinde, akım sınırlamalı sigortalar bulunabilir. Aşırı akım veya aşırı yük testi yapılmadan önce sigortalar çıkarılmalı veya kısa devre edilmelidir.

Test elemanlarının kalitesi
Bir test planlamasında, testin anlamlı bir şekilde sonuçlanabilmesi için, testi yapan kişinin, testi etkileyecek tüm şartlara uyması ve testin uygunluğu sağlanmalıdır. Test elemanı test cihazlarını iyi tanımalı ve test değerlerindeki cihaz anormalliklerini veya şüpheli değerleri tecrübesiyle anlayabilmelidir.

Test cihazı
Testlerin başarısında uygun cihaz seçimi önemlidir. Test cihazı, test altındaki cihazdan en az iki kat daha hassas olmalıdır. Test cihazı uygun ortamda saklanmalı ve kalifiye elemanlar tarafından kullanılmalıdır. Her test cihazı belirli aralıklarla kalibre edilmeli ve doğruluğuna emin olunmalıdır. Geçerli test sonuçlarına ulaşmak için cihazın besleme gerilimi ve frekansı kaliteli olmalıdır

Formlar
Eğer testlerden ve koruyucu bakım programından beklenen yararın sağlanması isteniyorsa, tüm test sonuçları ve bakım işlemleri test devrelerinin ve bakım formlarının üzerine geniş bir şekilde işlenmelidir. Genellikle hem test değerlerini hem de bakım işlemlerini aynı form üzerine işlemek daha doğrudur. Bir dosyalama sistemi ile kolayca bakım ve test işlemleri başından

110/448

beri izlenebilir hale gelir. İyi planlanmış bir form ayni zamanda yapılacak işler için bir liste durumundadır. Bu konuda hazırlanmış bir örnek eklerde sunulmaktadır. Buraya kadar anlatılanlar testlerle ilgili genel konulardı. Aşağıda elektrik tesislerinin bakımında baş vurulan genel ve özel testler anlatılmaktadır.

TESTLER
A. İZOLASYON TESTİ İzolasyon iki farklı gerilimdeki bölgenin arasına konulan ve elektrik akımının akmasına engel olan yalıtkan bir maddedir. Gaz, sıvı veya katı olabilirler. Vakum da izolasyon amacıyla kullanılabilir. İzolasyon sisteminde meydana gelecek bir sorun elektrikli ekipmanlarda sıkça karşılaşılan problemlerdendir. Alçak veya yüksek gerilim sistemlerinde karşılaşılabilir. Elektrikli ekipmanın testleri, izolasyonun durumunu veya izolasyonun kalitesini ölçmeye yöneliktir. Testlerde alternatif akım veya doğru akım kullanılır.

İzolasyonun bozulma sebebi
Sıvı veya katı izolasyon malzemeleri organik olduklarından yaşlanma kaçınılmaz olur. Bu doğal bozulma, aşırı sıcaklık ve nemle hızlanır. Isı, nem ve kirlenme izolasyon bozulmalarının başında gelir. Diğer izolasyon bozulma nedenleri kimyasal ataklar, mekanik hasarlar, güneş ışığı ve aşırı gerilimlerdir.

Doğru akım ile test ve test akımı bileşenleri
Bir izolasyon malzemesi üzerine d.a. gerilimi uygulandığında izolasyon içinden geçen elektrik akımının bir çok bileşenleri olduğu görülür. a) Kapasitif şarj akımı b) Dielektrik emilme akımı c) Yüzey kaçakları akımı d) Korona akımı

111/448

e) Hacimsel kaçak akım Kapasitif şarj akımı ve dielektrik emilme akımı, uygulanan gerilimin süresine bağlı olarak giderek azalan türde akımlardır. Test sırasında direnç ve akım okuması için bu akımların azalıp, etkisini kaybetmesi beklenmelidir. Test geriliminin uygulanması ile okumanın yapıldığı zaman uzunluğu testin bir parçası olarak not edilmelidir. Yüzey kaçak akımları yüzeyden toprak iletkenine doğru akan akımlardır. Test sırasında akmaları arzu edilmez. Bu nedenle, ilk test dışında izolatör yüzeyi iyice temizlenerek, kuru olması sağlanmalıdır. Korona akımları çok yüksek gerilimlere çıkıldığında havanın iyonize olmasıyla iletkenlerin keskin köşelerinde meydana gelirler. Bunlar da test sırasında istenmeyen akımlar olduklarından, keskin köşelerin özel yöntemlerle koruma altına alınması gerekir. Hacimsel kaçak akım, asıl ölçülmesi gereken ve izolasyon malzemesinin durumunu tespit edecek olan akımdır.

İzolasyon direncinin ölçülmesi
Sabit bir gerilimden 100 ile 5000 volt arasında bir test gerilimi üretebilen bir kaynak gereklidir. Bu gerilim izolatör uçları arasına uygulanır. Genellikle megaohmmetre denilen portatif bir el aleti kullanılır. İzolasyon direnci doğrudan sıkaladan megaohm mertebesinde okunabilir. İzolasyon kalitesi, izolasyon direncine bağlı bir değerdir. İzolasyon direnci sıcaklığa bağlı olar değişebileceğinden testlerin her zaman aynı sıcaklıkta yapılması uygun olur. Bu mümkün olmadığında düzeltme faktörü tabloları ile ölçüm hatası düzeltilir. İzolasyonun hacimsel anlamda direnç değerinin okunması, hacmin dikkate alınmasını gerektirir. 300 metrelik kablo ile 30 metrelik kablonun izolasyon direnci aynı olamaz. Uzun kablonun direnci kısa kabloya göre, diğer şartlar değişmez ise, onda bir oranında az olacaktır.

112/448

İzolasyon testi oldukça kolay uygulanabilen ve son derece yararlı bir testtir. Periyodik kontrolların yapıldığı değerler kayda alınmalı ve malzemenin durumu zaman içinde izlenmelidir.

Dielektrik emilme testi
İzolasyon direnç testinin çok üzerinde bir gerilimle, 5-15 dakika arasında yapılan bu test, izolasyonun iyi olduğu bilindiğinde yapılmalıdır. Sıcaklığa ve hacme bağımlı değildir. Test süresince izolasyon direnci büyür.

Polarizasyon endeksi
Dielektrik emilme testinin özel bir şeklidir. Genellikle trafolara, döner makinelere ve kablolara uygulanır. İki kez test yapılır. Birinci test 10 dakika ve ikinci test 1 dakika sürer. İki ölçümün direnç değerlerinin, birbirine bölünmesiyle ortaya bir endeks rakamı çıkar. Bu rakam 1 den küçükse ekipmanın bakıma alınması gerekir. Çeşitli ekipmanlar için, polarizasyon endekslerini gösteren referans tablolar bulunmaktadır.

Yüksek gerilim testleri
Bu testler, izolasyon malzemesini iki ucu arasında 50 hz gerilimin tepe noktası büyüklüğünde bir gerilimle (a.a. veya d.a.) yapılır. Ya dielektrik emilme testi gibi veya basamak gerimi uygulanarak yapılır.

Dielektrik emilme testi
Bu test, gerilim 60-90 saniye arasında yavaş yavaş arttırılmak suretiyle yapılır.

Maksimum gerilime gelindiğinde 5 dakika bu gerilimde tutulur. Her dakika başı kaçak akım değerleri ölçülerek kayda alınır. Kaçak akım değerlerinin değişmemesi gerekir.

Basamak gerilimi testi
Kademeli şekilde gerilim uygulanarak yapılan testte, eşit değerlerde ve eşit zaman aralıklarıyla basamak gerilimi arttırılır. Basamak sayısı 8 in altında değildir. Her

113/448

basamak uygulaması bir veya iki dakikanın altında tutulmaz. Kaçak akımın sabitlenmesi beklenir ve okunarak kayda alınır. Sonra başka kademeye geçilir. Her kademe sonunda kaçak akım sabitlenirken düzenli olarak bir önceki basamağa göre artar.Uygulanan test gerilime karşı kaçak akım değerleri grafiğe dökülür. Grafiğin lineer olması beklenir. Lineer olmayan ve gerilimle daha büyük değişen kaçak akım eğrisi, bir arızanın habercisidir. Bu durumda test durdurulur ve devam edilmez. Grafik lineer gittiği süre içinde teste devam edilir. Maksimum gerilime gelindiğinde, burada 5 dakika beklenir.

Gerilimin boşaltılması
Her testin sonunda, test ekipmanı gerilimi sıfıra döndürülmelidir ve gerilim gözlenmelidir. Gerilim maksimum değerin %20 sine düştüğünde, metalik kısımlar topraklanarak, sıfırlanmalıdır. kalan gerilim topraklama yöntemiyle 30 dakika boyunca

Test öncesi düzenleme
Teste başlamadan önce ekipman temizlenmeli, göz kontrolu yapılmalı varsa tamirat yapılarak kaçak akımlar minimize edilmelidir. Kablo bağlantılarında aynı uygulama yapılmalıdır. Parafudurların bağlantıları alınmalıdır. Kablo testlerinde, trafolar, ayırıcılar, sigortalar, ve şalt bağlantıları ayrılmalıdır. Böylece büyük kaçak akımların okunması durumunda, tüm değerin kablodan kaynaklandığı ortaya çıkacaktır. Bağlantıların ayrılmasının imkansız olduğu durumlarda, test tepe eğeri düşük tutularak diğer yerlere zarar verilmemelidir. Kablolarda okunacak yüksek kaçak akımlar, montaj sırsında yapılan ve uygun olmayan kablo başlıklarından gelebilir.

Kablo kabul testlerindeki gerilimler
Bu değerler standartlar ve imalatçılar tarafından verilmişlerdir. Bakım amacıyla yapılacak testlerde bu gerilim değerlerinin % 75 i alınmalıdır.

114/448

Kablo bakım testlerindeki gerilimler
Kabloların bakım amaçlı testlerinde uygulanacak olan gerilim değeri önem

taşımaktadır. Çok az uygulanan gerilim zayıf noktaların tespitine yaramaz. Fazla uygulanan gerilim ise izolasyonu bozar. Basamaklı gerilim uygulaması ile: a) İzolasyon geriliminin mutlak değeri b) Gerilime karşı direnç eğrisi c) Eğri üzerinde bir kırılma noktası izlenebilir.

Alternatif akım ile yapılan testler Yüksek gerilim testi
Alternatif akımla yapılan testlerde, gerilim, şebeke geriliminin üstünde bir değerde tutularak, bir dakika süre ile uygulanır. Uygulanacak test geriliminin büyüklüğü, cihazın alçak gerilim veya yüksek gerilimde kullanılmasına, kontrol devresi veya ana devre üzerinde olup olmamasına, testin sahada veya laboratuarda yapılmasına bağlıdır. Gerçek değerler için üretici talimatları ve standartlar kullanılmalıdır.

İzolasyon güç faktörü testi
Bir yalıtım malzemesindeki güç faktörü, İzolasyon malzemesi üzerine uygulanan a.a. test gerilimi ile, izolasyon içinde akacak şarj akımı arasındaki açının kosinüs cinsinden ifadesidir. Bir anlamda izolasyon malzemesinin şarj akımı ile depolayacağı enerjinin ifadesidir. İzolasyon güç faktörü testi ile bu değer bulunmaya çalışılır. Bu test, trafolarda, kesicilerde, kablolarda, döner makinelerde izolasyonun durumunu ve kalitesini anlatan bir değerdir. Düşük değerlerdeki güç faktörü varsa, yayılma faktörü ile güç faktörü aynı değerlerdedir. Cihaz sistemden tamamen ayrılarak, izolatör ve buşingleri temizlenerek kurutulur. Test için %70 rutubetin altı ve sıfır derece sıcaklığın üstü bir ortam seçilir. Bu değerlerin dışı test için uygun değildir.

115/448

Test aletleri
Test aletleri, şarj gerilim ve akımları ile dielektrik kayıpların ayrı ayrı okunabilmesini sağlamalıdır. Buradan bir oran hesaplanabilir. Test cihazı elektromanyetik bağışıklığı olan ve enerji dağıtım sistemi içinde çalışabilecek türde bir cihaz olmalıdır. 50- 60 Hz.de yapılacak testlerde düzgün bir sinüs gerilimi ile test yapma imkanı vermelidir. (Harmonik bozulmada güç faktörü değişir.). Gerilim ve akım kapasitesi test için yeterli olmalıdır.

Trafo testi
Trafo testlerinde her sargının toprağa göre ve her sargının diğer sargıya göre güç faktörü ölçülmelidir. Her buşing için ayrı test yapılmalıdır.

Kesici testi
Kesici açıkken, giriş ve çıkış tarafındaki aksamın sabit kontaklar dahil testi yapılmalıdır. Kesici kapalı iken, her kutbun testti yapılmalıdır. Buşingler için de testler yapılmalıdır. Havalı kesicilerde ark şutlu ve ark şutsuz test yapılmalıdır.

Döner makinelerde testler
Stator üzerindeki nötr bağlantısı açılarak, her sargının toprağa ve diğer sargılara göre testi yapılmalıdır.

Kablo testi
Her damarın toprağa göre testi ve her kablo başlığının testi yapılmalıdır. Geliştirme: Verilerin geliştirilmesi a) Test edilen ekipmanın endüstri standartları ile desteklenmesi b) Test sonuçlarının benzer cihazların test sonuçlarıyla mukayesesi

116/448

c) Test sonuçlarının ayni cihaz için önceki test sonuçlarıyla mukayese edilmesi yoluyla olur.

KORUYUCU CİHAZLARIN TESTLERİ Sigortalar
Sigortalar atık olup olmadıklarına göre iletim testine tabi tutulurlar. Dirençleri 4 telli Kelvin köprüsü veya mikro-ohm metre ile ölçülür. Sigorta iç iletken direnci üretici firma değeri ile karşılaştırılır. Bu değerler bilinmiyorsa, yeni sigorta direnç değerlerinden % 50 yi geçmeyen değerde olanlar sağlam kabul edilir.

Alçak gerilim şalterleri
Alçak gerilim şalterleri endüstriyel tasarımlarına göre iki sınıfa ayrılır. a) Dökme gövdeli tipler (Moulded Case type) b) Alçak gerilim güç şalterleri

Saha testleri
Bu şalterlerin testlerinde durumları ve çalışmalarının kontrolu ön plandadır.

Laboratuar testlerinin yapılması amaçlanmaz. Sahada tamir işlemleri yapılmamalıdır. Testlerin laboratuar bazında veya sahada özel anlamda yapılması uzmanlık işidir. Şalterin fabrikasına gönderilmesi daha doğrudur. Bu iş için prosedürler bulunmaktadır. Özel testlere ihtiyaç duyulması halinde, özel test düzenekleri bulunması gerekir. Elektronik tip trip ünitelerinin testi, akım trafosunun sekonder akımı kullanıldığından daha kolaydır. Bu testler daha hassas olarak yapılabilirler. Özel test kitleri ve test prosedürleri imalatçıdan temin edilebilir. Bazı şalterlerin bu tür testler için kendi üzerinde sabit test düzenekleri bulunur.

117/448

Kompak şalterler
Şalter olarak en yaygın kullanılan tiplerdir. Akım taşıma kapasiteleri 10 amperden 4000 ampere kadar çıkabilir. Açma sistemleri 11. konuda anlatıldığı gibidir. Testleri, açma ünitelerinin tipine göre düzenlenir.  Termik Manyetik testler: Bu testler 3 kademede yapılır. 1. % 300 fazla akım geçirilerek her kutbun test edilmesi 2. Test işleminin doğrulanması 3. Üretici firma verilerinin doğrulanması Üretici firmalardan test prosedürleri temin edilebilir.  Aşırı akım testleri: Bu testler % 300 akımda yapılır. Bu değere gösterilen tepki süresi bütün aşırı akım skalası boyunca bir gösterge teşkil eder. Bu değer baz olarak alınacak olursa sahada da kolayca uygulanabilir. Uygulama sırasında bu kutupta üretilen ısı diğer aktif olmayan kutuplardaki ısıya göre yeterince büyük olduğundan, test sonuçları diğer kutuplarda etkilenmeyeceğinden, doğru olarak tespit edilir.

Alçak gerilim güç şalterleri Aşırı akımda açma mekanizması
Alçak gerilim güç şalterlerini kompak şalterlerde ayıran önemli özellik, çeşitli aşırı akım olaylarına farklı tepki vermesidir.Bu şalterler elektronik veya elektro-mekanik olabilirler. Fakat açma için iki veya üç mekanizmayı ayni anda bulundururlar. Görevleri son derece önemli olan bu elemanlar aşağıda verilmiştir. a. Uzun sürede açan elemanlar: Bu elemanlar aşırı yüke karşı görev yaparlar. Aşırı akım ayarı, genellikle yükün durumuna göre % 80 ile % 160 arasında ayarlanabilir. Açma süreleri saniyeler hatta dakikalarla ifade edilir.

118/448

b. Kısa sürede açan elemanlar: Küçük çaplı kısa devre ve hata akımlarına karşı açmaları için kullanılırlar. Açma süreleri bir saniye ve altında periyotlarla ifade edilir. Anma akımının % 250 ile % 1000 üzerindeki aralıkta çalışırlar. c. Ani açan elemanlar: Bu elemanlarda zaman söz konusu değildir. Çünkü açmalarındaki hedef Çok yüksek kısa devre akımı yaratacak durumunun derhal ortadan kaldırılmasıdır. Çalışma aralıkları, anma akımının %500 ile % 1500 arasındadır. d. Toprak kaçak akım elemanları: Bu elemanlar elektronik ünitelerdir. Toprağa doğru, ayar değerlerinin üzerinde kaçak akım olduğunda çalışırlar. Daha çok topraklamaya yaralanılır. güvenilmediği durumlarda veya izole güç sistemlerinde

Testler
Özel test düzenekleri isteyen bu şalterlerin testinde, gerekli akımı istenilen büyüklük ve periyotta verebilecek, zamanı ve akım değerini hassas olarak kaydedebilecek cihazlar gerekir. Bu nedenle kendi üzerinde test yapmaya yarayan düzeneği olan güç şalterleri bulunmaktadır. Bu yoksa uzun gecikme için anma akımının % 300 üzerinde test düzeneği hazırlanmalıdır. Kısa açma süresi için anma akımının % 150-200 arası bir akım seçilmeli. Ani açma testinde de %90-110 arası akım değeri seçilmelidir. Kısa devrelerde meydana gelen akımın yapısı asimetrik olduğundan, test sırasında asimetrik akım üretmek mümkün değildir. Bu nedenle ani açma testinde simetrik akım yapısı kullanılmalıdır. Ayar değişikliklerinde ön ve son testler yapılmalıdır.

Koruma röleleri
Orta gerilim kesicileri ile birlikte kullanılan koruma röleleri, anormal koşullar oluştuğunda, elektrik sisteminin en az etkilenmesi ve tahribatın önlenmesi amacıyla kullanılırlar. Bu anormallikler gerilim, akım, frekans, faz açısı, akım veya güç yönünün değişmesi gibi durumlardır. Her anormallik için kullanım yerinin şartlarına has seçim yapılır. Çok yaygın olan tip elektro-mekanik olarak çalışan tiplerdir. Elektrik sistemindeki anormallik, bir disk veya pimi harekete geçirerek koruma devresini çalıştırır. İlk

119/448

kuruluşta fabrika testleri ile devreye alınır. Daha sonra kullanım durumuna göre testleri yapılır. Bir sanayi tesisinde periyodik test süresi 2 yıldır. Testlerde dikkat edilecek önemli noktalar şunlardır.      Teknisyenler, koruma rölelerinin yapısını, çalışma mekanizmalarını ve testlerini iyi anlamalıdırlar, İmalatçı tarafından hazırlanmış test prosedürü mevcut olmalıdır, Testte kullanılacak değerler ve test noktaları teknisyenlerce bilinmelidir, Gerekli olan test donanımı hazır olmalıdır, Pek çok koruma rölesi işletme anında test edilebilir. Fakat kesicinin açması gerektiğinden, sonucun işlerliliği görülmelidir.

Göz testleri
Her röle, göz kontrolu ve temizlik için yerinden çıkarılmalıdır. Sistem devrede ise kontrollar teker teker yapılmalı tüm sistem komple korumasız bırakılmamalıdır. Kontrol edilecek noktalar imalatçı kılavuzlarında verilmiştir. İşlemler genellikle gevşek vidalar, aşınan sürtünmeli parçalar, demir tozları, diğer gevşemelerdir. Gümüş kontaklar parlatılarak temizlenmelidir.

Ayarlar
Kararlaştırılan değerler röleye uygulanmalıdır. Daha önceki ayarlar geçerli ise bunların doğru değerde olduklarına emin olunmalıdır.

Kontak kavrama testi
Bir aşırı akım rölesinin kontakları,uygulanan aşırı akım değeriyle orantılı olarak kavrama yapar. Ayni zamanda kavrama miktarı ayar yayı ile ayarlanır. Gerilim rölesinde de benzer bir yapı bulunur.

120/448

Zaman testi
Aşırı akım zaman testi 2 ile 10 kez arası tekrarlanmak suretiyle yapılır. Röle test ayarına ayarlanır. Test sırasında röle yerinden çıkarılmaz.Bu konuda çeşitli akıllı üniteler bulunmakta ve test sinyallerini kendileri üretebilmektedirler. Aksi takdirde imalatçı prosedürleri uygulanmalıdır.

Ani akım testi
Bazı koruma cihazlarında ilave olarak bu ayar değeri olabilir. Zaman testinde olduğu gibi imalatçı test prosedürüne uyulmalıdır.

Kesici açma testleri
Yukarıdaki testler doğrultusunda kesicinin açması izlenmelidir.

TEMAS DİRENCİ TESTLERİ
Bu testler kontağı olan tüm şalter ve kesicilerde uygulanır. Bu amaçla mikro ohm mertebesinde direnç ölçen cihazlar kullanılır. İkinci bir yöntemde kontaklardan doğru akım geçirerek kontaklar arasında meydana gelen doğru gerilimi ölçmektir. Ölçülen akım ve gerilim değerlerinden direnç hesabı yapılır. 10 mikro ohmun altında ölçülen direnç değerleri uygun değerlerdir. Kontaklar üzerinde düşecek gerilim değeri bulunmak istendiğinde anma akımı baz alınarak gerilim düşümü bu değere çevrilir. Kontak direnci veya geriliminin ölçülmesindeki amaç şalt merkezlerinde yayılan ısı miktarının düşürülmesidir. Bu sayede hem şalterin kendisi hem de komşu ekipmanların ömrü uzatılmış olur.

EKİPMAN TOPRAK EMPEDANSI TESTLERİ
Bu testin amacı, ölçümü yapılacak uç nokta ile trafo şaltı arasındaki toprak iletkeninin bütünlüğünü görmektir. Kısa devre anında topraklama iletkeni üzerinden kaynağa doğru kısa devre akımı akar. Düşük empedanslı bir geri dönüş hattı, topraklamaya

121/448

bağlı olan diğer sistemlerin topraklama noktalarında sıfır gerilim olmasını sağlar. Bu esnada koruma cihazı hata akımının büyüklüğü ile orantılı bir zamanda kısa devre olan bölümü ayıracaktır. Topraklama iletkeninin empedansını ölçecek cihazlar bulunmaktadır. Yüksek olan bir direnç her zaman bir sorunun habercisi olmakla birlikte, düşük olan bir direnç, her zaman topraklamanın yeterli olduğunu göstermez. Çünkü bu iletkenin meydana gelecek kısa devre akımlarını taşıyabilmesi de önemlidir. Bu hattın kısa devre akım değeri ve iletken kesiti mutlaka doğru tespit edilmiş olmalıdır. Ölçüm sırasında iletkene paralel bağlı başka iletkenlerin olmadığına emin olunmalıdır. Bazen kablo konduitleri ve ekipmanları birbirine bağlıyan diğer metal kısımlar bulunabilir. Bu durum doğru ölçüm yapmayı engeller. Düşük akımlarla yapılan testlerde daha yüksek empedans değerleri ölçülür. Fakat bu durum test sonuçlarının doğruluğuna ters bir durum değildir. Sonuçlar kabul edilebilir sonuçlardır.

İŞLETME TOPRAKLAMASI TESTİ
Bu test işletme yani trafo nötr noktası topraklama sisteminin bütünlüğünü ve verimini görmek için yapılır. Bu sistemin amacı     Yıldırım için bir deşarj yolu sağlamak İndüklenmiş gerilimlerin toprağa gönderilmesini sağlamak Sıfır referans noktası sağlayarak cihazları emniyete almak Yıldız bağlı trafolardan 2 farklı gerilim elde edilmesini sağlamak toprak direncindeki değişimleri görmek ve topraklama elektrotlarının

Testler

durumunun izlemek için yapılır. Test sırasında trafo gerilimi kesilir ve elektrotlardan akım gönderilerek gerilim düşümüne bakılır. Cihaz toprak direncini direk olarak gösterir.

122/448

KESİCİ AÇMA SÜRESİ TESTİ
Bu test orta gerilim kesicilerini açma komutu geldikten sonra açmaları için gerekli zaman aralığının tespiti için yapılır. Bu düzenek ancak imalatçının önereceği bir cihaz ve yöntemle yapılır. Test sırasında gerekli emniyet tedbirleri alınmalıdır. Açma ve kapama işlemi kesiciye bağlı bir kaydedici aracılığıyla yapılır.

İNFRARED ÖLÇÜMLER VE GÖZLEMLER
İnfrared ölçüm, gerilim altındaki elektrik sistemlerinin, uzaktan veya kameralarla yaklaşık sıcaklıklarını ölçmeyi hedefler. Bu sayede pahalı ve kötü sonuçlar yaratacak, beklenmedik olayların önüne geçilmiş olur. Ölçümü yapacak olan personelin:    İnfrared konusunda bilgili olması Elektrik sistemleri bakımında bilgili olması Emniyet tedbirleri konusunda bilgili olması gerekir.

Doğru teşhis ve acil önlem alınması, kaza ve kayıpların az olmasını sağlar. İnfrared ölçüm cihazlarının ölçüm noktasının önceki durumunu gösterir yapıda tarayıcı özellikte olması faydalıdır. Bu cihazlar ölçülen alanda bulunan yüksek sıcaklıktaki noktaların, resmini gösterir. İnfrared ölçümü için serbest çalışan firmalarla anlaşma yapılabilir. Zaten dünyadaki uygulamalarında, ölçümler, sözleşmeli bakım firmaları tarafından kalifiye elemanlar aracılığıyla, yapılmaktadır. Yükün hafif olduğu veya yüksüz durumlarda göz kontrolu geçerli bir yöntem olarak kullanılır.

İnfrared ölçümün avantajları
   Üretimi aksayacağı, enerjinin kesilmesinin istenmediği yerlerde kullanılır. Bakılacak noktaların sayısını azaltarak, bakım süresini kısaltır. Uzun süreli güvenli olarak işletmede kalmayı sağlar.

123/448

   

Ölçüm sonuçları doğru olduğundan, hataya sebebiyet vermez. İşlevine göre ekonomik bir seçenektir. Yeni kurulan tesislerde, sistemin montaj kusurlarının görülmesine yardımcı olurlar ve sistemin gelişmesini sağlarlar. Periyodik bakım programının revize edilerek bakım sürelerinin yeniden tespitini sağlarlar.

İnfrared ölçümün dezavantajları
     İnfrared cihazlar pahalıdır. İnfrared cihazları kullanacak personel özel eğitimli olmalıdır. Özel analiz ve ölçü kıstasları vardır. Bu kıstaslar emniyet açısından değerlendirildiğinde ölçüm noktalarına erişim ve ölçüm zorlukları yaratır. Açık havada hava şartları ve ışınlar ölçümü olumsuz etkiler. Ölçüm genellikle gece yapılmalıdır. Bu durum sistemin yüklenmesinde değişiklik yaratabilir.

İyi bir ölçüm için koşullar
       Cihaz portatif olmalıdır. Çalışma ortamı koşullarına uygun olmalıdır. Görüntü için ekran büyük çözünülürlülük yüksek olmalıdır. Görüntü ve fotoğraflar renkli olmalıdır. Sıcaklık algılaması doğru olmalıdır. Çeşitli sıcaklık kaynakları ile testler yapılıp ölçüm doğrulanmalıdır. Yük % 40 ın altında olmamalıdır.

Ölçüm sıklığı
Yılda bir kez duruştan önce yapılmalıdır.Daha sık ölçüm, yük değişimleri ve sistem değişiklikleri sonucu ve ayrıca gerekli görüldüğü takdirde yapılmalıdır. Ölçüm noktalarının listesi hazırlanmalıdır. Ölçümlerde azami yüklenmeye dikkat edilmelidir. İç sıcaklıkların yüzey sıcaklıklarından yüksek olduğu bilinmelidir.

124/448

Ölçüm değerleri mutlaka saklanmalıdır. Eski ile yeni ölçüm karşılaştırılmalıdır. 1-3 Cº lik ısı farkı dikkate alınmaz. 4-15Cº ısı farkı izlenmelidir. 16 º nin üzerindeki ısı farkları, derhal çözüm gerektirir.

DÖNER MAKİNALARDA İZOLASYON TESTİ İzolasyon direnci testi
Döner makinaların izolasyon testleri belirli aralıklarla ve sürekli 60 saniye için yapılır. Bunun amacı sürekli ayni şartların sağlanması ve zaman içinde makinanın izolasyon direncindeki değeri izlemektir. Bu durum mukayese yapmaya imkan tanır. Bu amaçla izolasyon değerlerinde tavsiye edilen ve izolasyonun tatminkar olduğunu belirt4en değerler bulunmaktadır. 1000 volt ve altındaki makinalarda izolasyon direnci 2 megaohm olmalıdır. 1000 voltun üzerinde ise, izolasyon direnci her 1000 volt için 1 megaohm ve ilave olarak artı bir megaohm olmalıdır. Bu değerler zaman içinde yukarıda belirtildiği gibi doğal olarak düşebilir. Düşme trendi izolasyon yenilenmesi için bir bilgi oluşturur.

Dielektrik emilim testi
Test gerilimi uygulama süresinin 10 dakikaya kadar çıkarılması kirlenme ve nem gibi faktörlerin tespitine yarar. Zamana karşı yalıtım direnci eğrisi çizilmesiyle izolasyon durumu hakkında bilgi edinilir. İzolasyon zaman ile artıyorsa izolasyonun durumu çok iyi demektir. İzolasyon direnci kısa sürede bir değere çıkıp düz bir çizgi çizerek sabit gidiyorsa kaçak akımlar nedeniyle izolasyon direnci yükselemiyor demektir. 10. dakikadaki izolasyon direncine, birinci dakikadaki izolasyon direnci bölünürse çıkan sonuç izolasyonu yorumlamak için kullanılabilir. İyi bir izolasyon direnci zaman içinde yükselme göstereceğinden çıkan sonuç birden büyük olmalıdır.

125/448

10./1. dakika testlerinden çıkan sonuç 1 den küçük 1-1,5 arası 1,5-2 arası 2-3 arası 3-4 arası 4 den büyük

İzolasyonun durumu için yorum İzolasyon tehlikeli durumda İzolasyon kötü İzolasyon incelenmeli İzolasyon iyi İzolasyon çok iyi İzolasyon mükemmel

Aşırı gerilim testi
Normal bakım işlemleri sonucunda aşırı gerilim testi yapılır. İzolasyonun gerçekten iyi olup olmadığını test etmek amacıyla makinaya ve sisteme yüksek gerilim uygulanır. Alternatif akım veya doğru akım uygulanarak yapılır. Her iki uygulama da birbirine üstünlük sağlamaz. Fakat makinanın alternatif veya doğru akımda çalışmasına göre tercih bunlardan birine yapılabilir. Doğru akım test cihazlarının el tipi olanları ucuz, kulanımı kolay ve yaygın olduğundan tercih bu yönde yapılabilir. Testler sırasında makina izolasyonunda bozulma olmamasına dikkat edilerek test gerilimi seçilmelidir. Seçilecek test gerilimi mutlaka cihaza uygun olmalıdır. 1000 voltun altındaki yeni makinaların izolasyon testinde anma gerilimini iki katı ve ilave olarak 1000 volt kullanılabilir. (400 volt için 1800 volt) Eski makinalarda bu değer % 50 -60 a düşülür. Bu test sonucunda test için yorum yapmak zordur. Neyin kabul edilebilir olduğunu bilmek gerekir. Bu test yerine izolasyon direnci testi daha uygundur.

NÖTR AKIMI TESTİ
Nötr akımının zaman zaman yükseldiği olur. Bunun nedeni fazların dengesiz yükselmesi veya harmoniklerdir. Bazen her ikisi birlikte ortaya çıkar. Ayrıca şebekeden dengeli akım çektiği halde asimetrik akım yapısı nedeniyle nötrü üzerinden akım geçen hız kontrol üniteleri, UPS ler gibi elektronik üniteler vardır. Tüm bu sayılanlar nötr akımının yükselmesine, nötr ile topraklama iletkenleri arasında gerilim yükselmesine ( Common Mode Noise) ve nötr iletkeninin ısınmasına

126/448

neden olurlar. Isınmanın etkisi ile nötr iletkeni izolasyonunda bozulma meydana gelir. Isınma etkisi ile yangın ve cihaz bozulmaları yaşanır. RMS ölçüm özellikli bir pens ampermetre ile nötr akımı kaba olarak ölçülmelidir. Bu ölçümde okunacak akımın tüm harmonik frekansları taşıdığı unutulmamalıdır. Bu nedenle ölçüm için spektrum analizörü kullanılması sonucun doğru olmasını garantiler.

127/448

BÖLÜM 19
UZUN SÜRELİ ÇALIŞMA KOŞULLARI ALTINDA YAPILAN BAKIMLAR

Durması bakımının,

Mümkün uzun

olmayan süreli

ve

24

saat

çalışan sonunda

kağıt

fabrikalarda, elektrik

elektrik bakım

sitemlerindeki arızalar ağır hasarlara neden olur. Bu nedenle elektrik tesisatının üretim periyotları yapılması, anlayışında farklılıklar getirir. Kontrolların ve bakımın periyodu emniyet koşulları, işletmenin çalışma şartları ve bakım hizmetinin niteliği göz önüne alınarak yapılır. Böyle yerlerde meydana gelecek elektrik arızaları ve ekipman kusurları, genellikle elektrik tesisatında mal kaybına yol açar. Ayrıca üretim kaybı gibi ilave sonuçları da bulunur. İlave denilen üretim kayıpları, genlikle elektrik ekipmanlarındaki kusurlardan daha büyük olabilir. Elektrik sistemi ve tesisatındaki bakımların yanında projelendirme ve tasarımla ilgili konular önem kazanmaya başlar. Böyle işletmelerde emniyet ve bakıma yönelik tedbirler işin başında alınarak ilk yatırım maliyetleri yükselir. Fakat daha sonra ekonomik kazanımlarla geri alınır.

Bakımın genel koşulları
Bir elektrik sisteminin mühendisliği, tasarımı ve montajı iyi yapılmadığı sürece, bakım ne kadar özenli yapılırsa yapılsın, çalışma güvenliği bulunmaz. Bu nedenle aşağıda sıralanacak olan tedbir ve önerilerin, sistem tasarımı açısından çok önemli oldukları ve uzun aralıklarla duran işletmelerde dikkate alınmaları gerekir.  Tasarım ve mühendislik, bakım için enerji kesilmesini gerektirmeyecek şekilde yapılmalıdır. Rutin veya acil bakım sırasında enerji kaynağının alternatifli olması ve duruşa yol açmaması gerekir. Arızalı bir kaynaktan, sağlıklı diğer kaynağa geçiş, minimum süre içinde gerçekleştirilebilmelidir.

128/448



Yüksek kaliteli ekipmanlar seçilerek işletme sırasında gerekli gözlem yapılabilmeli ve kapasiteleri yüksek olmalıdır. Gözetleme delikleri ve pencereleri ile koruma altına alınmış olan özel bölmeler görülebilmelidir. Enerjisi kesilmiş bir hücre içinde, enerjili yan hücrelerden bağımsız olarak çalışma yapılabilmelidir.



Mutlaka fabrika kabul testleri yapılmalıdır. Alınan ekipmanların şartname ve standartlarda belirtilen kıstaslara uyup uymadığı FAT (Fabrika kabul testleri) sırasında incelenmelidir.

 

Montaj talimat ve prosedürlerine sıkı sıkıya uyulmalıdır. Montajın her aşaması denetim altında tutulmalıdır. Bu aşamada kablo ve diğer montaj malzemelerinin ezilme ve deforme olma gibi muamelelere maruz kalmamaları gerekir.



Mutlaka montaj kabul testleri yapılmalıdır. Bu testlerde ekipman üzerinde fonksiyon kontrolu yapılmalıdır. Bu durum montajın, nakliyenin ve diğer olası dış etkilerin ekipman üzerinde bırakacağı kötü muamelelerin tümünü ortaya çıkaracaktır. Bu kontrolun bir başka yararı, daha sonraki kontrol ve testler için baz teşkil edecek değer ve bilgilerin ortaya çıkarılmasıdır.

Yukarıda anlatılan noktalardan başarıyla çıkılması planlı bakım için iyi bir başlangıç noktası olacaktır. Sistem planlı bakım yapılarak, uzun süre güvenilir bir şekilde hizmet verecektir. Bu sistemlerdeki bakım, test ve kontrol yöntemleri bakımın sık yapılabildiği sistemlerdeki ile aynıdır. Fakat burada dikkate alınması gereken nokta, bakım işlerinin daha dikkatli yapılmasıdır.

Uzun aralıkla bakım yapılan elektrik sistemlerinde bakıma etki eden faktörler
 Tüm elektrik bakım ve işletme elemanlarının sistemle ilgili bilgiye sahip olmaları gerekir. Duvara asılı şema ve prosedürlerle, alınan önlemler personelin bilgisini taze olarak tutmasına yardım eder.  Büyük tüketici yüklerin tüketici olarak sisteme etkileri, bakımlarındaki kalitenin sistemin devamına yapacağı katkının bilinmesi çalışanlar açısından önemlidir.

129/448

       

Planlı duruşların arasında geçen sürenin uzunluğu, prosesin sisteme ola etkileri ve ortam şartları bakım ihtiyacını etkiler. Kısmi test ve bakım yapılan bölgelerde, bakım yapılan kısımlar listelenmelidir. Bu durum bakım için birden fazla duruşa neden olur. Duruş süresinde bakım için ayrılan sürenin miktarı bakım kalitesini etkiler. Elektrik sistemine ait parçaların tanınması bakım ve işletme bilgileri, ilgili personel tarafından ne kadar iyi anlaşılmışsa bakım sonuçları o derecede iyi olur. Ekipmana etkisi olan nem, toz, vibrasyon gibi çevre koşullarının bilinmesi gerekir. Anormal durumları ve bunların işaretlerini (koku, renk, ses gibi) tanıyabilme becerisi önemlidir. Bakım prosedürlerine uyulması önemli bir etkendir. Kontratlı bakım sözleşmeleri ile alınacak hizmetler bakıma olumlu katkıda bulunur. Bu kapsama röle ayar testleri, kesici koruma cihaz ayarları ve testleri, yüksek gerilim testleri, yağ izolasyon testleri ve yağ temizlenmesi, şalt sisteminin bakımı ve testleri, Elektronik cihazların bakım ve testleri ile infrared ölçümler girerler.

İşletme ve bakım kadrolarının sayısı, kalifikasyonu ve eldeki test donanımının yeterli olmadığı tespit edildiğinde, kontratlı bakım planlaması yapılmalıdır. Bunu yanında işletme bakım kadroları kontrollük görevini üstlenerek, denetimlerini yapacak düzeyde bilgi sahibi olmalıdır. Kontratlı bakım firmasına sadece bir ekipmanın bakımının yapılacağını söylemek eksik bir tanımdır. Daha sonra bu konuda emniyetle ilgili sorunlar yaşanabilir. Bu durum tıpkı işletme bakım elemanlarına eksik bilgi aktarmak gibi sonuçlar yaratır. Sistemle ilgili gerekli işletme özellikleri bildirilmelidir. Bir arıza olduğunda parçanın sadece değiştirilmesi yeterli değildir. Komple bir analiz ile olayın nedeni incelemeli ve tekrarlamaması için düzeltici önlem alınmalıdır. Aşağıdaki listede, bakım kontrol ve test işlemleri için hazırlanmış rehber tabloların asılı olması gereken mahaller verilmektedir. Bu tablodaki bilgiler genel ve bakımı yapılacak ekipmanla uyumlu, sağlıklı bilgiler olmalıdır. Bakım periyodu bu tabloda görülmelidir.  Orta gerilim ekipmanları o o Kablolar, klemens ve bağlantı bilgileri Yağlı trafolar

130/448

o o o o o o o o o o  o o o o o o o o o o

Kuru trafolar Metal-Clad şalt ekipmanları Devre kesiciler Metal muhafazalı şalt ekipmanları Bara kanalları Koruma röleleri ve sigortalar Otomatik transfer panoları Kompanzasyon panoları Parafudurlar Havai hatlar Kablo be bağlantılar Kuru tip trafolar Şalt ekipmanları Çekmeceli güç şalterleri Baralar ve busbarlar Her tür panolar Koruma röleleri, sigortalar Otomatik transfer panoları Devre kesiciler Parafudurlar

Alçak gerilim ekipmanları

Enerji kullanımı
Enerjinin sanayide kullanımı, mekanik amaçlı işlemler, aydınlatma, ısıtma ve soğutma gibi alanlardadır. Burada sözü edilen bakım işlemleri, enerjinin kullanımına yönelik alanlardadır. Enerjinin kullanımı derken 400 volt ve altındaki gerilimler kastedilmektedir. 4. ve 5. bölümlerde koruyucu bakım için planlama ve geliştirmeye giriş yapılmıştı. Uzun dönemlerle bakım yapılabilen işletmeler için, ekipmanlarda, bakıma yaklaşım özellik arz etmektedir. Ekipmanın işlevi ve teknik emniyet şartları titizlikle dikkate alınmalıdır. Tasarım aşamasında, bakım amacıyla ekipmana kolay erişim imkanı ve infrared kontrol ve gözlemler için düşünülmüş yaklaşım alanları ve kapakları bırakılmalıdır. Tasarım sırasında, bakım personeli gözüyle olaya yaklaşılmalıdır.

131/448

Kayıtlar ve gözlem amaçlı turlar
Uzun süreli bakıma alınamayan ekipmanlarda, kayıtlar sık bakılan ekipmanlardan daha önemli hale gelir. Kablo tesisatındaki değişiklikler, değişen parçalar ve her tür değişiklik doğru olarak kayıt altında olmalıdır. Periyodik gözlemler için düzenlenmiş tablolar hazırlanmalıdır. Tabloda işlenen bilgiler ekipmandaki olumsuz gidişat olup olmadığını söyleyecektir. Kontrol edecek personel değiştiğinde daha öncesine ait bilgiler bu kayıtlarda görülebilecektir. Aydınlatma ve güç panolarına ait kayıt ve yönergeler güncel ve doğru olmalıdır.

Güç dağıtım panoları
Güç dağıtım panolarının üzerinde grup isim etiketleri bulunmalıdır. Bu panolarda enerji nadiren kesilir. Enerji kesilmesi değişiklik sonucu olur. Panolar enerjili iken yapılabilecek işler son derece sınırlı olduğundan panolarda yapılacak işler için enerjinin kesilmesi tavsiye edilir. Çalışma sırasında panolardan yayılacak ısı ve sıcak noktalar tespit edilmelidir. Bu tespitler belirli aralıklarla yapılmalıdır. Sorunlu olan bölgelerde unutmamak amacıyla sorunlu olan noktalar için kayıt tutulmalıdır. Duruş anında enerji kesildiğinde tüm cıvatalı bağlantı noktalarında sıkılık kontrolları ve renk değiştirme araması yapılmalıdır. Renk değiştiren noktalardaki parçalar yenilenmelidir.

Aydınlatma panoları
Aydınlatma panolarındaki problemler de güç panolarındakine benzer. İlaveten yüklenme sorunları ve beraberinde ısınma olayları yaşanır. Bu panolardaki sorunlar çok kısa sürede giderilmelidir.

Kablolar
8. bölümde bu konuda bakım işlemleri anlatılmıştı. Bakım aralığı tecrübe ve devrenin önemine göre değişir. Çok önemli hatlarda kablo izolasyon testleri uygulanmalıdır.

132/448

Elektrik makinaları
Programsız duruşlarda kaçınmanın yolu elektrik makinalarında düzgün bakım

yapılmasıdır. Elektrik makinalarındaki en önemli arıza kaynağı rulmanlardır. Yağın miktarı, yağlama sıklığı, yağın özellikleri ve yağın uygulanış şekli önemli konulardır. Yağın özelliğini kaybetmeden uzun süre dayanması beklenir. Motorun çalışma sınıfı yani çalıştığı sıcaklık yağın tipini belirler. Motor imalatçısı tarafından önerilen yağ tipi kullanılmalıdır. Muadili yağlar kullanılacaksa seçim dikkatle yapılmalıdır. Kullanılacak gres yağı miktarı rulmanlar için hayati önem taşır. Hem aşırı yağlama hem de az yağlama problem yaratır. Aşırı yağ motorun sargıları arasına giderek soğumayı engeller ve sargı izolasyonunu bozar. Yağ tipi ve miktarı doğru seçildiğinde, 90 kw’a kadar olan motorlarda yıllık yağ yenilenmesi yeterli olur. Daha büyük motorlarda 6 ayda bir yapılmalıdır. Yağlamalar mevsimlik veya yıllık bir duruşta yapılabilir.

Motor rulmanına gres yağı basmak için bir yöntem
Gres basma memesi ve tahliyesi bulunan bir motorda, aşağıdaki yöntem uygulanarak basınçsız gres tabancası ile yağ değişimi yapılır. a) Gres tabancası ve gres memesi üzerindeki kurumuş kötü yağ temizlenmelidir. b) Tahliye tapası açılarak, yağın atılması için kurumuş gres alınmalı ve çıkış serbest bırakılmalıdır. c) Gres yağı motor dururken sıkılmalı ve tahliyeden temiz yağın çıktığı görülene kadar basılmalıdır. Duran motorda yağın motor içine kaçması önlenmiş olur. d) Motor 10 dakika çalıştırılarak aşırı yağın çıkıştan atılmasına müsaade edilmelidir. e) Tahliye tapası temizlenerek yerine takılmalıdır. Bu yöntem tam kapalı motorlarda motorun ön rulmanında uygulanır. Arka rulman için motor fanı yağ dolumuna engel olduğundan, yağ tahliyesi için bir boru monte edilmiştir. Yağ değişiminde bu boru sökülerek temizlenmeli ve yerine öyle takılmalıdır. Yağın bu boruya geldiği anda yağ basımı kesilmeli ve borunun temiz ve boş olduğu görülüp yerine takılmalıdır. Boş olan bu boru fazla olan yağı alacaktır.

133/448

Bazı dik motorlarda ve özel motorlarda rulman yatağına erişen yağlama boruları monte edilmiştir. Yukarıdaki yöntem bu tür motorlar için de geçerlidir. Kapalı rulmanları olan motorlarda yağlama yapılmaz. Küçük bazı motorlarda gres memesi bulunmadığından, bu motorlarda rulman kapağı açılarak yağlama yapılır. Eski yağ alınarak yatağın dörtte bir boş kalacak şekilde yağ doldurulur. Bazı yataklarda otomatik gresörlük bulunur. Yağ değişimde eski yağın kabaca uzaklaştırılması gerekir. Bazı bakım işlemleri sırasında yatak tamamen sökülmüşse, rulman üzerindeki yağ, yağ çözücü solventle temizlenir. Rulman sökümü rulmanda hasar bırakacağından, bu tür yıkamalar nadiren yapılmalıdır. Sökülen rulman temizlikten sonra çok iyi kurutulmalı ve dörtte bir boşluk kalacak şekilde yağla doldurulmalıdır. Temizlenen rulman, kurutulmak için hava ile döndürülmemeli ve söküm sırasında dış bileziğe kuvvet uygulamamalıdır. Bunlar yapılmışsa rulman kullanılmamalıdır.

Sıvı yağlar
Konik rulmanlarda sıvı yağla yağlama sistemleri bulunur. Yağ viskozitesi çalışma sıcaklığı ve motorun hızı ile ilgilidir.Bu konularda kullanıcı imalatçı önerilerine uymalıdır.

Motorlarda kontrollar
Göz kontrolları periyodik olarak, mekanik veya yağlama ile ilgili sorunları gözlemek için yapılır. Bunun yanında ısı yükselmesi, rulman sesi, aşırı vibrasyon, yağlama kaçaklarını görmek hedeflenir.

Vibrasyon testleri ve vibrasyon analizi
Bir rulman ömrü, rulmanın arıza sinyali verene kadar, belli bir sabit hızda kaç saat çalışacağı ve kaç tur döneceği ile belirlenir. Bakım ile ilgili şartlar ve çalışma koşulları iyi olduğu takdirde rulman kendi malzemesinin dayanımı kadar süre çalışır. Rulman arızasının temel nedeni kendi malzemesinden kopan parçacıkların yüzündendir. Yağ filmi ortadan kalktığında aşınma başlar. Arıza ani gelişir ve önceden tahmin edilemez.

134/448

Vibrasyon

analizi,

rulmandaki arızaların

tespiti

başta

olmak

üzere,

titreşimli

çalışmanın başladığını belirlemek amacıyla yapılır.Vibrasyonun kaynağını belirler ve düzgün montaj yapılmasını sağlar. Vibrasyon analiz cihazları çok kullanışlı ve olayları önceden görerek beklenmedik duruşları önleyen cihazladır. Cihazlar en basitinden başlayarak sürekli izleme ve kayıt yapanlarına kadar, muhtelif özelliklerdedir. Özellikle hızlı ekipmanlarda sürekli izleme yararlıdır. Grafiklerdeki eğilim bakım için uyarıcı bilgiler verir. İkinci kısım 16. bölümde vibrasyon konusu işlenmiştir. En basit vibrasyon cihazı bile önemli işler yapar.

Kirlilik
Döner makinalarda kirlenmenin boyutu bakım periyodunu belirler.Motorlarda

yanmaların nedenleri arasında soğutamama gibi sorunlar da vardır. Özellikle motor pervane kapağı deliklerindeki kapanmalar, soğutmayı engeller. Soğutma kanallarının ve kapak deliklerinin temiz olmalarına dikkat edilmelidir. Motor yüzeyi üzerindeki kir tabakası motoru havadan aşırı izole kir ederek soğumasını sık engeller.Temizliklerin motorlarda sık yapılamaması veya birikiminin yaşanması, izolasyon

ölçümlerinin yapılmasını gerektirir. İzolasyon testinde görülecek kaçak akımlar motorda kirlenmeyi gösterir.

Döner makinalarda yol vericilerin kontrolu
Motor yol vericileri veya makinaları kontrol eden panolar bu kapsamdadır. 9. Bölümde bu konuda bilgi bulunmaktadır. Uzun süreli çalışacak sistemlerde bakım programında bazı değişiklikler yapılmalıdır. Panolar göz kontrolu amacıyla enerjili iken açılmalıdır. Bu panolarda gerilim altındaki kısımlar şeffaf kapak ve örtüler altında ve gözle görülebilir, biçimde olmalıdır. Klemensler ve bağlantı noktalarına bakılmalıdır. Pano soğutması ve havalandırma delikleri kontrol edilmelidir. Pano kapak contaları tam ve sağlam olmalıdır. Pano içine kirli hava girmemelidir. Mümkünse kontak aşınmaları gözlenmelidir.

135/448

Monte edilmiş yedek
Bu tür yedekler, acil durumlarda işletmeyi durdurmadan, çalışmanın devamını sağlarlar. Bu tesisat tasarım aşamasında yapılırsa daha iyi olur. Bakım arızaya yol açmadan yapılacağından, maliyetlerde azalma olur. Yedek sistemler bakım için çözümdür.

Isıtma üniteleri
Çalışmaları sırasında sıcak olacakları için, bakımlarının yapılması nerdeyse mümkün değildir. Termostatla kontrolda olduğu gibi, on-off kontrol sonucu, ısınma ve soğumanın ekipman üzerinde yaratacağı etki, bağlantı noktalarında gevşemelerdir. Bu amaçla gevşemeyecek tarzda somun ve rondela kullanılması uygun olacaktır. Çalışma sırasında yapılabilecek gözlem, bağlantı noktalarındaki gevşemelerin tespitine yönelik olacaktır. Bu noktalarda ısınma veya ark izi aranmalıdır. Kablolarda da uzama ve kısalma sonucu, rakor delikleri içinde ve diğer geçiş noktalarında sürtünmeler meydana gelebilir. Bu bölgelerde izolasyon kontrolu yapılmalıdır.

Elektrostatik boşalmalar
Döner makinalarda meydana gelen dönüş hareketi sürtünme yaratacağından, elektrik yükleri meydana gelecektir. Bu yükler, başka yüksüz aksama hatta insanlara atlayabilir. Topraklama sistemine yükleri boşaltması için bağlı olan bu ekipmanların topraklama ile bağlantılarının doğruluğu kontrol edilmelidir. Statik yükler boşaltılmadıkları zaman birkaç bin volt gibi değerlere yükselebilir. Makinalar direk olarak topraklanmalıdırlar. Bazı parçalar birbirine bağlı olduğundan, dolaylı olarak toprağa bağlıdırlar. Boyası çıkarak paslanmış kısımlarda iletkenlik kaybolur. Bu kısımlar temizlenmeli ve paslanmaları önlenmelidir. Kablo parçaları ile birbirine bağlanma sağlanmalıdır. Kablolar kablo pabuçları ile bağlanmalı ve bağlantı yerlerinde boya kullanılmamalıdır. Bağlantılar daima temiz tutulmalıdır. Paslanmayı önleyen sıvılarla muhafaza düşünüldüğünde, topraklama bağlantısının gerekli düşük dirençte olduğundan emin olunmalıdır. Düşük devirli makinalarda rulmanlar bağlantıyı

136/448

sağlayacak teması verirler. Fakat hızlı makinalarda topraklama bağlantısı fırça gibi parçalarla yapılabilir. Bu konuda çeşitli iletken şeritler geliştirilmiştir.

Yeterli statik topraklama için öneriler
 Statik akımların bir mikro amperi aştığı nadiren görülür. Bu nedenle bir mikro amper kaçak akımı olan bir sistemde tehlikeli statik elektrik birikmesi olmayacaktır.  Bir iletkenle topraklama arasında 10 000 mega ohm kaçak direnç varsa yeterli statik topraklama var demektir. Hızlı gelişen bir statik elektrik birikimi için 1 mega ohm kaçak direnç yeterlidir.  Yeterli statik birikim için gerekli olan kaçak direnç değeri, çeşitli işler için değişir ve uzman bir kişi tarafından tanımlanabilir. Veri yokluğunda alınacak baz rakam 1 mega ohm direnç değerini aşmamalıdır.  Statik elektrik için iletken kesiti sınırlaması yoktur. Fakat iletken aynı zamanda koruma   topraklaması olarak kullanılacaksa, bu durumda topraklama yönetmeliği rakamları baz alınmalıdır. Statik topraklama iletkeni izoleli olmak zorunda değildir. Koruma topraklama iletken kesitleri statik topraklama için fazlasıyla yeterlidir.

Kontrol ve bakım
Topraklama sistemindeki kontrol ve bakım işlemleri koruyucu elektrik bakımının parçalarıdır ve tamamen konusunu bilen personel tarafından gerçekleştirilmelidir. Kontrollarda bakılacak noktalar direnç ölçümleri ve göz kontrollarıdır. Aşağıda bu konuda bir kısım bulunmaktadır. Düzeltici önlem olarak direnç değerlerinin istenilen seviyeye indirilmesi gerekir. Göz kontrollarında bağlantısı ayrılan, kopan, ezilen iletkenler araştırılır. Bu kusurlar yerinde giderilir. Gözlemler tüm yeni sistemlerde ve değişiklik olan bölgelerde yapılmalıdır. Ekipman tamirat için sökülmüşse geldiğinde bağlantılar tekrar yapılmalıdır. Gözlemler periyodik olarak yapılmalıdır. Gözlem sıklığı tecrübeye bağlıdır. Çevre şartlarının kötü olduğu yerlerde bakım sık yapılmalıdır.

137/448

Topraklama direnci ve toprak megerleri
Açık devre olarak 500 volt verebilen ve kısa devre olduğunda 5 mili amperi sağlayabilen kalibrasyonu tam megerler topraklama için kullanılırlar. Yapılan ölçümlerin ve kontrolların sonuçları ve varsa düzeltici önlemler kayıtlarda görülmelidir. Bu ölçümler ayni zamanda zayıf olan ve değiştirilmesi gereken yerleri de gösterirler. Patlayıcı gaz ortamında çalışma bazı önlemler alınmasını gerektirir.    Bakım ve kontrolu yapacak personel iyi topraklanmış olmalıdır. Çalışma için gerekli takımların kıvılcıma neden olmayan türde olmaları gerekir. Bu çalışmalarda aksamdan kıvılcım çıkartılmamaya dikkat edilir.

Bu bölgelerde statik boşalmalar tehlike yaratacağından topraklama önem kazanır. Kontrol edilecek noktaların bir listesi olmalıdır. Aşağıdaki kontrol noktaları tipik yerlerdir.          Topraklama bağlantıları Seyyar ekipmanların geçici olarak bağlanmış topraklama bağlantıları Metal hortum kaplinleri ve kelepçeleri İletken ve yalıtkan yerleri bağlayan cıvata ve somunlar Metal boru ve kanal bağlantıları Döner parçalar ve şaftlar Döner (basınçlı ve basınçsız) elekler Vanaların kolları ve simitleri Hareket halindeki tüm dönen parçalar

Otomasyon ve enstrümanlar
Bölüm 5 de genel bakım yaklaşımı verilmişti. Bu tür donanımda sistemin çalışmasını etkileyecek cihazlar olabilir. Bunların tasarımın başında yedeklenmesi düşünülmelidir. Fakat yapılmamışsa daha sonra ilave edilebilir. Bu tür yedeklemelere örnek güç kaynaklarıdır.  Kritik ekipmanlarda alarm cihazları çift düşünülmelidir.

138/448

   

Alınacak cihazlar ağır çalışma koşulları göz önüne alınarak yapılmalıdır. Kontrol kartları ve I/O modülleri soketli tip olmalıdır. Alınacak enstrümanlar on-line test imkanı vermelidir. Kuvvetli akım kısımlarında bakıma elverişli birbirinden bağımsız bölümleri olan kabinler olmalıdır. Bir parçanın değişiminde tüm sistem etkilenmemelidir.

Güç kaynakları
Güç kaynakları asıl ve yedek kaynaklar olarak ayrılırlar Asıl kaynaklar sürekli olarak enerjinin sağlandığı kaynaklardır. Yedek kaynaklar ise stand-by veya emerjens sistemler olarak kullanılırlar. Sürekli hizmette olan kısımların düzenli bakım periyotları olmalıdır. Bu bakımlarda dikkate alınacak hususlar aşağıdadır.        Düzenli Toprak olarak kaçak okunan cihazları, ölçüm değerlerindeki bildirirler. sapmalar Bunlardan anormalliklerin gelen değerler

göstergeleridir. kaçakları okunmalıdır. Alarmlarla, açma(trip) arasında ilişki olduğundan, alarmlara önem verilmelidir. Akülerin şarj durumu tespit edilmelidir. Redresörlerin akım sağlama değerleri ile yüklerin gerilim ve akımları uyumlu olmalıdır. Akım taşıyan parçalarda ısınma izi aranmalıdır. Çevre koşullarındaki değişimler izlenerek olumsuzluk yaratacak olanlar düzeltilmelidir. Bakım sıklığı günlük, haftalık veya aylık olabilir. Bu şartlara bağlıdır. Günlük kontrollarda alarmlar ve ölçüm değerlerine bakılmalıdır. Yedekleme olan yerlerde, cihazların kontrolları doğrudan temas ve gözlemle yapılmalıdır. İlk bakım periyodu olarak imalatçı değerleri baz alınmalıdır. Daha sonraki bakımlarda bakım sonuçlarına göre periyot tayin edilmelidir. Yedek veya stand-by sistemlerde bakım ekipmanın kontrol için çalıştırılmasına kadar sürdürülmelidir. Emerjens jeneratörlerde deneme çalıştırmaları yapılmalıdır. Ayda bir deneme yeteceği gibi gerekli görülen önemli noktalarda günlük denemeler yapılabilir.

139/448

Kilitlemeli sistemler
Kablo bağlantılı kilitlemeli sistemlerde kontrollar gözle yapılır. Bazı işletmelerde veya aralıklı çalışan bazı ünitelerde kilitlemeli yapılar bizzat fiziksel olarak deneme çalıştırması ile yapılır. Yangın riski gibi sorunlar yaratacak olan kısımlarda haftalık deneme testleri yapılabilir.

Sensörler
Emniyet amaçlı konulmuş sensörlerin kontrolu önem taşır.Bunlardan işletme sırasında sorun yaratmayacak olanlar mümkün olduğu kadar test edilmelidir. Diğer sensörlerin kontrolu duruşa bırakılmalıdır. İşletme personeli de bazı kusurları üretim anında tespit edecektir. Bu gibi cihazlarda gözle kontrol, gevşeme, vibrasyon gibi nedenlerin aranması için yapılır. Cihazın ölçeceği ortamla bir teması vardır. Göz kontrolu gerek bağlantıların gerekse diğer kirlilik gibi anormalliklerin aranması ile yapılır. Ortamdan kaynaklanan sorunlarda sensörün tipi üzerinde durulmalıdır. Bu grupta cihazlara seviye, basınç, sıcaklık ölçümü gibi cihazlar girer. Emniyet amaçlı cihazlarda bakım ve kontrol dikkatle yapılmalıdır. Duruşa neden olanlar varsa bakım periyotları şartlara göre düzenlenmelidir. Bazı testler işletme personeli tarafından yapılabilir. Örnek basınçlı bir tankta blöf yapılarak basınç düşmesi ve alarm bilgisi kontrol edilebilir.

Alarm sistemleri
Alarm devrelerinde lamba testi ile lambaların sağlamlığı kontrol edilir. Bunlar önemi,ne göre her vardiyada veya her gün kontrol edilmelidirler. İletme personeli tarafından kolaylıkla yapılabilirler. Gerektiğinde bakım personeli ile birlikte çalışılmalıdır.

140/448

Alarm ve alarm sonucunda kişi hayatına veya mala zarar söz konusu olduğu durumlarda, kontrolların düzenli yapılması gerekir. Alarmların kontrolu yapılırken, fiziksel olarak alarmın aktif edilmesi veya proses aracılığıyla alarmın yaratılması daha emniyetli sonuçlar verecektir. Buna fonksiyon testi demek daha doğru olur. Bazı alarmlarla (yangın alarmı gibi) birlikte personelin alarma karşı davranışları da gözlenebilir.

141/448

BÖLÜM 20
BAKIM AMACIYLA ENERJİNİN KESİLMESİ VE PERSONELİN CAN GÜVENLİĞİ
Enerjisi kesilmiş tesisatta çalışan bakım personeli için en önemli tehlike enerjinin bir nedenle yeniden verilmesidir. Bu tehlikenin elektrik şoklarından ölüme kadar giden sonuçları vardır. Mevcut koruma sistemleri yanında özel bazı tedbirlerin daha alınması akıllıca olacaktır. Özel tedbirler ilave talimatlarla desteklenmelidir. Azami koruma sağlanmalıdır. Özellikle orta gerilim tesisatında tedbirler çok yüksek seviyede olmalıdır. Düşük gerilimli uç bölgelerde koruma tedbirleri asgari düzeyde de olsa uygulanmalıdır. Ara bölgelerde tedbirler her iki uç noktaya göre düzenlenmelidir. Korumanın düzeyini belirlemek amacıyla aşağıdaki durumlar göz önüne alınmalıdır.  Gerilim altındaki diğer ekipmanlardan indükleme yoluyla üretilecek gerilimlere karşı önlem alınmalıdır. Özellikle oluşacak hata akımlarında bu gerilimlerin boyutu çok büyük olacaktır.     Yeniden enerji verilirken yapılacak hatalı operasyonlardan kaçınılmalıdır. Enerjili bir iletkenin, enerjisiz kısımlara temasından kaçınılmalıdır. Yıldırımlar sonucu oluşacak yüksek gerilime karşı tedbirli alınmalıdır. Yüklü olan kondansatör ve akü gibi ünitelerdeki artık gerilimlere karşı önlem alınmalıdır. Koruma için alınacak önlemler aşağıdakilerle sınırlı olmamak kaydıyla yerine getirilmelidir.  Cihazın enerjisi uygun şekilde kesilmelidir. Güncel şemalar kullanılarak uygulanacak enerji kesimi sağlanmalı ve alternatif kaynaklardan gelecek diğer canlı kaynaklar tespit edilmelidir. Her kaynaktan gelen kesici ve ayırıcılar kullanılarak sistem enerjisiz bırakılmalıdır. Bıçaklı ayırıcıların olduğu yerlerde, bıçakların fiziksel olarak ayrıldıkları görülmelidir. Çekmeceli yapılarda, çekmeceler, tam olarak ayrık oldukları konuma getirilmelidir. Otomatik olarak

142/448

ayrılan ve kontrol edilen kısımların, devreyi ayırdıkları personel güvenliği açısından kabul edilmemelidir.  Kazaen enerji beslemesine karşı önlem alınmalıdır. Açılan ayırıcı kolları asma kilitle kapatılmamaları için kilitlenmelidir. Üzerine çalışıldığını gösteren tabela asılmalıdır. Ekipmanı enerjisiz bırakmak amacıyla sökülmüş olan sigortaların, yerlerine hata ile takılmalarını önleyecek tedbirler alınmalıdır. Kilit ve tabela asılması temel önlemlerden biridir.  Devre tüm iletkenleri enerjisiz kalacak şekilde kontrol edilmelidir. Bu test özellikle kontakların gözle görülemediği ve ayırma işleminden emin olunamayan kısımlarda yapılmalıdır. Gerilimin varlığını gösteren gerilim detektörleri ile gerilimin sıfır olduğu görülmelidir. Bu detektörün çalıştığından fiziksel olarak yapılacak bir gözlemle emin olunmalıdır.  Topraklanana kadar iletkenlerin enerjili oldukları düşünülerek dokunulmamalıdır. Test yapıldıktan sonra uygun bir prosedürle iletkenler topraklanmalıdır. İletkenlerin topraklanmasındaki amaç personelin güvenliği olduğu için topraklama enerjinin verilmesini engellemelidir. Kondansatörlerle çalışılacaksa, Kondansatörler topraklanarak ve kısa devre edilerek yükleri boşaltılmalıdır.  İşle görevli her personelin alınan önlemlerden ve güvenlikle ilgili yapılan işlerden tam olarak tatmin olması gerekir. Tüm alınan güvenlik önlemlerine rağmen sisteme enerji gelebilir. Bu durumda tek güvence yapılmış olan topraklamadır. Bu nedenle topraklama bağlantısının yeterli sağlamlıkta ve güvenli olduğuna emin olunmalıdır. Geçmişte sistemler küçük olduğu için kullanılan topraklama iletkeni kesiti önem taşımıyordu. Sistemlerin büyümesi ile kullanılacak topraklama iletkeni üzerinden binlerce amper akacağından iletkenin buharlaşması mümkündür. Bu durumda devrenin kesilmesine kadar tehlikeli gerilimler, metal buharı solunması, arka bağlı yanıklar meydana gelir. Yeterli topraklama yapılması bu tür hayati tehlikelere karşı alınmış bir tedbirdir. Emniyet topraklaması, geçici topraklama veya personel topraklaması gibi terimler, enerji tesislerinde bakım sırasında kullanılan enerjisiz işlem yapma amacıyla ortaya atılmışlardır. Aşağıda kullanılacak topraklama terimi, bilinen topraklama kavramı yerine bunları anlatan bir terim olarak kullanılacaktır.

143/448

Topraklama ekipmanı, özel ağır ortam koşulları için yapılmış maşalardan ve bunlara bağlı yeterli kesitteki kablolardan meydana gelir. Meydana gelen kısa devre 100000 amperi bulabileceğinden koruma cihazının devreyi kesmesi için gereken zaman aralığında dayanabilmelidir. Anlamsız kalın ve taşınamaz hale gelen iletkenlere de gerek yoktur.

Emniyet topraklaması için gerekli ekipmandan beklenen özellikler
  Topraklama maşaları ile iletkenlerin bağlanabilmeleri için hatta ve birbirlerine göre kesitleri uygun olmalıdır. Yetersiz bir maşa kısa devrede eriyebilir. Topraklama iletkenleri yeterli kesitte olmalıdır. Gerekirse iki veya üç iletken paralel bağlanmalıdır. İletkenlerin kesitleri eriyemeyecek kapasitede olmalı, düşük dirençli olmalı ve sağlam olmalıdır.  Topraklama iletkeni ile hat iletkeni metal metale bağlantı gerektirdiğinden, iletkenlerdeki boya veya oksit tabakasını aşabilmek için, maşalarda dişli bir yapı olmalıdır. Dişli maşa iletken üzerinde bir tur döndürülerek boya veya oksit tabakasına işlemeli ve sonra sıkılaştırılmalıdır. Üzerinde sıkma vidası bulunmalıdır.  Topraklama kablosu mümkün olduğu kadar kısa olmalı ve direnci düşük olmalıdır. Kablo yığıntısı yaratılmamalıdır. Enerji istemeden gelecek olursa gevşek serili kablo kısa devre akımı etkisiyle savrularak personele zarar verecektir. Uzun bırakılmış topraklama kablosu personel emniyeti açısından sakıncalıdır.  Topraklama kablosu, çalışma bölgesindeki gerilim düşümünü, minimumda tutmak için, fazlar ve toprak iletkeni ve işletme nötr noktası arasına bağlanmalıdır. Ayakları yere ve elleri faz barasına temas eden bir kişinin (gövde direnci = 500 ohm) korunması için çekilen topraklama kablosu iç direnci 0,001 ohm dur. Bu durumda topraklama kablosu üzerinden akacak 1 000 amperlik kısa devre akımı 1 volt gerilim düşümü yaratır. Yani kişi 1 voltluk bir gerilime yakalanır. Kısa devre akımının 10 000 amper olması durumunda kişi üzerinde 10 volt gerilim düşer. Kişi üzerinde düşecek gerilim için emniyet sınırının azami 50 volt olduğu düşünülürse tehlike sınırında gerilime yakalanmak için 50 000 amperlik kısa devre akımı meydana gelmelidir. Burada gösterilmeye çalışılan temel nokta, topraklama kablo direncinin küçük olması gerektiği ve bağlama yönteminin, kişi can güvenliği üzerindeki etkisidir. Kişi daima faz ve toprak arasında kendisine paralel ve çok kısa olarak uzanan bir iletkenle

144/448

birlikte kalmalıdır. Bağlantı noktasındaki direnci küçültmek için çok iyi sıkılmış bir bağlantı yapısı tercih edilmelidir. 50 000 amperlik bir kısa devrede, bağlantı noktası ile birlikte 0,002 ohm direnci olan bir topraklama kablosu üzerinde 100 volt düşeceğinden tehlike meydana gelir. Çalışma sonunda topraklama kablosunun sökülmesinin ayrı bir önemi bulunmaktadır. Eğer unutulan bir topraklama bağlantısı varsa, koruma sistemleri aracılığıyla kısa devre açması yaşanır. Bu arada kontak erimeleri ve sigorta patlamaları meydana gelir. Topraklama kablosunun geriye toplanması için aşağıdaki yöntem kullanılabilir.   Topraklama amacıyla sistemde kullanılan topraklama setleri için bir etiket numarası verilmelidir. Sökülen her set listeden kontrol edilerek ayrılmalıdır. Topraklama kablosunun bağlı olduğu bölümde kapılar açık tutulmalıdır. Kapıda topraklamanın yapıldığına dair bir uyarı levhası bulunmalıdır. Enerji vermeden önce sitem dolaşılarak gözle kontrol yapılmalıdır.  Enerji vermeden önce sistemde empedans

145/448

BÖLÜM 21
KABLO TAVALARI VE BUSBARLAR

Kablo tavaları ve merdivenleri
Kablo tava sistemi pek çok parçanın, bağlantı parçalarıyla birleştirilmesiyle meydana gelmiş, esnek olmayan bir yapıdır. Kablo sistemleri, şaftlara ve kanallara giren kablo merdivenleri veya tam kapalı kablo tavaları gibi benzer yapılardan oluşur. (Ek. 7) Sistemin bakımında, monte edildiği bölgenin çevre koşulları önemlidir. Ağır çalışma şartlarının olduğu durumlarda, sahil kesimlerinde ve rutubetli bölgelerde bakım sıklığı arttırılmalıdır. Üzerine serilmiş bulunan kabloların izolasyonlarında hasar olup olmadığı kontrol edilmelidir. Kabloya hasar veren sebeplerin başında, sert köşeler, kablo sistemindeki ağırlaşma ve sarkma, titreşimler ve ısıl genleşmeler gelir. Kablo izolasyonu kontrolu 8. konuda verilmiştir. Kablo tavalarında, bir tavanın içindeki kabloların sayısı, kesitleri ve gerilim seviyeleri tesisat yönetmeliklerinde müsaade edilen sınırları geçmemelidir. Komünikasyon kabloları tava içinde kuvvet kabloları ile yan yana gitmemelidir. Kablo tavaları, boru sistemleri veya diğer donanımlar ile yan yana iseler, kabloya zarar vermemeleri için önlem alınmalıdır. Toz birikintilerinin veya muhtelif imalat döküntülerinin tavanın üzerini kaplamasına izin verilmemeli ve yangın gibi olaylara yol açılmamalıdır. Tavaların cıvata bağlantılarında paslanma gözlenmeli cıvatalar, belirli aralıklarla sıkılmalıdır. Bazı atmosfer koşulları hızlı kötüleşme yaratacağından tavaların askıları, destekleri, bağlantı cıvatalarının eksiksiz ve sağlam olmaları önem kazanır. Gerek görülmesi halinde bunlar yenilenmelidir.

146/448

Kablo tavalarının topraklama bağlantılarının eksiksiz ve sağlam olmalarına dikkat edilmelidir. Geçiş yerlerindeki bağlantılar kontrol edilmelidir. Kablo tavası kapakları kontrol edilerek açık ve eksik olanlar kapatılmalıdır. Bozuk ve bükülmüş olanlar yenilenmelidir.

Alçak gerilim busbarları
Busbarlar montajları fabrikalarda yapılmış ve çıplak bara iletkenlerinin metal muhafazaya alındığı, muhafazası topraklanmış elemanlardır. Cıvatalarının sıkılığı kontrol edilmelidir. Rondelaları kontrol edilerek cıvatalar tork anahtarı ile sıkılmalıdır. Baranın akım geçtiğinde ısınması ve soğuduktan sonra kısalması söz konusu olduğundan bağlantı kontrolu önemlidir. Yaylı rondelaların düzleşmesi aşırı zorlama işareti olduğundan, cıvataların sıkılmasında imalatçı firmanın vereceği değerler kullanılmalıdır. Dış gövde: bağlantı kapaklarının bulunduğu kısımlarda göz kontrolu yapılmalıdır. Açık bir kapak kazaya neden olabilir. Ayrıca kapakların bir görevi de topraklamanın bütünlüğünün sağlanmasıdır. Kül, parlayıcı ve patlayıcı gazlar ve diğer zararlı maddeler bara sisteminden uzaklaştırılmalıdır. Dahili ortamda baranın üzerine sıvı damlamamalıdır. Ya sıvı kaynağı izole edilmelidir, ya da bara sistemi koruma altına alınmalıdır. Harici tip bara sistemlerinde drenaj tapalarının alınmış olmaları gerekir. Kullanımda ise, bu deliklerin açık olduklarından emin olmak için, kontrolları yapılmalıdır. Gövdeyi destekleyen destek ve askı sistemlerinde göz kontrolları yapılarak, busbar sisteminin tamamı kontrol edilmeli ve gerekli düzeltme işlemleri yapılmalıdır. Almaçlar: Busbardan, kullanım amacıyla, almaçlar çıkması durumunda, bunların düzgün çalıştıklarından emin olunmalıdır. Almaç çıkışlarında askı sisteminin denetimi yapılmalıdır.

147/448

Testler: İzolasyon testleri 18. konuda verilmiştir. İzolasyon testi sonunda, izolasyon zayıflığı tespit edilmiş ise, Yüksek gerilim testi uygulanmalıdır. Montaj sonrası ve periyodik aralıklarla infrared sıcaklık ölçümleri yapılmalı ve sorunlu noktalar tespit edilmelidir.

Orta gerilim busbarları
Bağlantı noktalarındaki cıvata kontrolları ve infrared kontrollar, bunlar için de aynen geçerlidir. Bunlara ilaveten bara mesnetleri kir ve atlama kontroluna tabi tutulmalıdır. Kirli mesnetler temizlenmeli ve atlama izi görülen mesnetler değiştirilmelidir. Bara gövdesi içindeki ısıtıcıların çalışıp çalışmadıklarına bakılmalıdır. Kapakların kontrolları yapılmalı, Trafo veya şalt bağlantılarında gevşeme kontrolu yapılmalıdır. Testler: 18. konuda testlerle ilgili bilgi verilmiştir. Testlerde izolasyon dayanım geriliminin altında bir gerilim seçilmeli, dayanım geriliminin %75 i hedef alınmalıdır. Bu değerde 1 dakika süre ile test yapılmalıdır.

148/448

BÖLÜM 22

KESİNTİSİZ GÜÇ KAYNAKLARI
Kesintisiz güç kaynaklarının temel görevi beslediği cihazın enerjisinin kesilmesini önlemektir. Bilgisayar ve diğer hassas cihazların beslendiği durumlarda, UPS lerin çoğu şebekede meydana gelecek elektrik salınımlarını ve diğer kirlilikleri önlerler. UPS ler önemli bir yatırım maliyeti getirirler. Bu nedenle bakımları önem kazanır. Bu bölümde yapılacak bakım tavsiyeleri genel olacağından tüm UPS ler için geçerlidir. UPS sistemleri besledikleri ekipmana göre tasarlandıklarından, çok özel tasarlanmış olabilirler. Bu nedenle imalatçı önerileri mutlaka dikkatle okunmalı ve uygulanmalıdır. Bakım planlaması, garanti süresini göz önüne alarak yapılmalıdır. Çünkü bu dönemde bakımı servis tarafından sağlanacağından, bakım programına alınması önlenmiş olur. Diğer taraftan garanti süresinin doluşu, UPS nin bakım programa dahil edilmesini gerektirir. Bakım zamanı için, en az kritik olan zaman seçilmelidir. Bakıma başlanması öncesinde kullanıcılar uyarılmalıdır. UPS bakımı için gerekli test düzenekleri olan kalifiye elemanlar kullanılmalıdır.

UPS tipleri
Statik ve döner mekanizmalı olmak üzere iki farklı UPS tipi bulunur. Döner sistemlerde motor-jeneratör düzeneği kullanılır. Böylece şebekeden kesin bir soyutlama söz konusudur. Enerji kesildiğinde döner bir teker ataletiyle dönmeye devam ederek enerji üretilmesini sağlar. Bunlar daha çok kısa süreli kesintilerde ve gerilim çöküntülerinde kullanmaya elverişlidir. Statik tiplerde ise şebeke gerilimi önce doğrultulur, sonra da tekrar alternatif akım üretilerek yük beslenir. Bir akü sistemi ile, enerji kesildiğinde besleme devam ettirilir.

149/448

Bir UPS modülü dendiğinde izolasyon trafosu, doğrultucu, çevirici ve koruma üniteleri akla gelir. Bir UPS sisteminde ise bir veya daha fazla modül bulunabilir.

Bakımı yapılacak parçalar
Tüm UPS sistemlerinde şu parçalar bulunur.       By-pass sviçleri Transfer sviçleri Koruyucu cihazlar Güç şalterleri Kompak şalterler Hızlı sigortalar

UPS in tipine göre izolasyon trafoları, aküler akü şarj üniteleri, doğrultucu-çevirici üniteleri, motor jeneratör setleri de bulunur. Sistem bir stand-by jeneratörle desteklenebilir. Bu durumda sürekli çalışma şansı yakalanır.

Genel sistem bakım prosedürü
Bu kitabın çeşitli bölümlerinde her bir UPS parçası için bakım prosedürü

bulunmaktadır. Buna ilave olarak bakımı yapılacak UPS lerde son derce dikkatli olunmalı, her an programsız enerji kesintisi olabileceği düşünülerek davranılmalıdır. By-pass sviçleri, transfer sviçleri, şalterler, koruma cihazları, aküler, stand-by jeneratörler için kitaptaki ilgili bölümlerden gerekli prosedürler ve imalatçı prosedürleri uygulanmalıdır. Stand-by jeneratörler için ayda en az iki saat tam yükte test yapılmalıdır. Jeneratörün devreye girmesi, yükün transferi, yüklenmenin kalitesi, yükün düşülmesi ve devreden çıkma yılda en az iki kez izlenmelidir.

150/448

UPS havalandırma ve soğutması
Havalandırma amaçlı filtreler düzenli bakım gerektirir. Bakım sıklığı ve filtre değişim süresi ortam koşullarına bağlıdır. Bu sıklık bir hafta ile 6 ay arasında değişebilir.

UPS bakım kayıtlarının tutulması
UPS bakım kayıtlarının düzenli olarak tutulmaları gerekir. Bu kayıtlar aşağıdaki bilgileri kapsamalıdır:     Sistemin düzgün çalışması için gerekli olan set ve ayar değerleri Hem girişteki, hem de çıkıştaki Volt-metre, amper-metre, frekans-metre değerleri (haftada bir kez) Anormal çalışma koşulları, düzeltici faaliyetler ve arızalar gibi genel kayıtlar Tarih sırasına göre bakımla ilgili yapılan işlerin dökümü

Bu kayıt sisteminde UPS ile ilgili zaman içindeki gözlemler ve varsa değişimler görülebilmelidir. Zaman içinde yaşlanma özlenmeli ve değişiklikler yapılmalıdır. Bu kayıtlar ve şemalar, bakım manuelleri, yönergeler, işletme kılavuzları, yedek parça listeleri, arıza bulma kılavuzları ve diğer ilgili dokümanlar kolayca erişilebilecek şekilde UPS in bulunduğu mekanda olmalıdır. varsa ayar değerlerinde

Rutin Bakım işlemleri
Her altı ayda bir, elektrik süpürgesi ile kabin içi temizliği yapılmalıdır. Bağlantı

yerlerindeki cıvatalar sıkılmalıdır. Yılda bir kez bağlantı cıvataları ve ek yerlerinde infrared algılayıcı ile tarama yapılmalıdır. Bu mümkün değilse düşük omaj ölçen bir ohm-metre ile omaj kontrolu yapılmalıdır. ( Bakınız 18. kısım). Tespiti yapılan gevşeklikler giderilmeli ve paslanmış cıvatalar yenilenmelidir.

151/448

Sistemle ilgili alarmlar ve sinyal lambalarının çalışmaları kontrol edilmelidir. 3 ayda bir ısınma izi ve paslanma durumu gözle kontrol dilmelidir. UPS in yüklenme durumu gözlenerek koruma ve koordinasyon ayarları, gerekiyorsa yapılmalıdır. UPS in bulunduğu odadaki ısıtma, soğutma, havalandırma, klima üniteleri gibi ekipmanların kontrolu yapılmalı, hava sirkülasyonunu önleyen tıkanmalar için havalandırma kanallarına bakılmalı ve odadaki nesnelerin yerleri değiştirilmelidir. Sistemden gelen anormal ses, koku gibi sinyaller bir sorunun başlangıcı olabilir. Topraklama sisteminin kontrolu kurallarına göre yapılmalıdır. TN-S sistemlerinde işletme topraklaması, yani nötr topraklamasının durumu önemlidir. Nötrden geçen akım her üç ayda bir ölçülerek nötrün akım doygunluğu araştırılmalıdır. Bu ölçüm True-RMS metre ile yapılmalıdır. Nötr iletkeninin akım taşıma kapasitesi doymuş olmamalıdır. Şayet akım kapasitesi doymuşsa, sistemde harmonikler vardır.

Statik UPS sistemlerinin elektronik aksamı
10. kısımdaki elektronik cihazların bakımları ile ilgili kısımlarda anlatılanlar burada da geçerlidir. 6 ayda bir elektronik ünite içinde bulunan kondansatörlerde yağ kaçağı, renk değişimi, kontrolü yapılmalıdır. Transistor soğutma bloklarında ve trafo yüzeylerinde renk değişimi kontrolü yapılmalıdır.

Sistemde yapılan değişiklikler
Sistem üzerinde yapılan tüm değişiklikler kayıtlarda işlenmelidir.Arızalar ve düzeltici faaliyetler bu dokümanlara işlenmelidir. İmalatçıdan yeni modellerle ilgili bilgiler ve olası değişiklik önerileri her iki yılda bir alınabilir.

UPS testleri
Periyodik olarak sistemin amacına uygun işlevi yerine getirip getirmediği testler yoluyla tespit edilebilir. İmalatçıdan ilk teslim sonrası gerekli test ve kalite

152/448

dokümanları alınmalıdır. Aküler zaman içinde şarj tutmamaya başlarlar. Transfer sistemi amanla transientler üretmeye başlar veya anlık kesintilere neden olur. Problemlerin teşhis ve giderilmesi için aşağıdaki önerilere uyulmalıdır. Bu testlerde imalatçı kriterleri ve uyarıları dikkate alınmalıdır.

Ön kontrollar
 Testler başlamadan önce, UPS girişindeki ve çıkışındaki tüm ölçülebilen değerleri ölçülmeli ve ayar değerleriyle birlikte kaydedilmelidir. (Gerilim, akım, frekans)      Testler yük altında akülerin durumunu ve kapasitesini ölçmeye yönelik yapılmalıdır. UPS ve akülerin infrared taraması yapılmalıdır. Bu taramada şebeke ayrılmalı ve akü sistemi beslemelidir. Ünitenin kapakları açıkken asla yük çekilmemelidir. Bu durum soğumanın etkisini yok eder. Teste başlamadan önce görülebilen her tür aksaklık giderilmelidir. Tüm UPS testlerinde test öncesi akülerin tam şarj olmaları gerekir.

Sistemin testi
Bazı sistem testleri UPS sisteminin çalışma performansını ölçmek için yapılır. Bu tür testler performans garantisi amaçlı veya bakım süresi geçen durumlarda yapılır. Bu test türü her iki yılda bir mutlaka yapılmalıdır. Bu test pek çok cihaz ve düzeneği gerektirdiğinden ve komplike olduğundan kontratlı firmalarla işlem yürütülmelidir. Testler sırasında, sistemin tam yükle devreye alınması gerekeceğinden ilave yük devreleri gerekebilir. Yük testinde kritik yükler sistemden by-pasla alınarak başka bir kaynağa

bağlanmalıdır. Tüm alarm ve emerjens duruş görevleri doğru şekilde yerine gelmelidir. Elle veya otomatik olarak yüklerin transferi yapılabilmelidir. Çoklu UPS sistemlerinde, her bir UPS in tam kapasitede çalışması kontrol edilmelidir.

153/448

Özel testler
Ayni anda hem giriş hem de çıkış gerilimleri, akımları ve frekansları kaydedilmelidir. UPS in transient gerilime ve yüke olan davranışı bir osiloskopla izlenmelidir. Ani bir yük değişimi için, yüksüzden % 50 yüke, % 25 yükten % 75 yüke, % 50 yükten % 100 yüke, 0 yükten %100 yüke çıkılarak ve tersine düşülerek sonuç izlenmelidir. Gerilim ve frekansın kararlı ve sabit olması gözlenmelidir. % 100 yükün üstüne çıkılarak sistem korumaları çalıştırılmalıdır. % 100 yükte iken şebeke gerilimi kesilmelidir. Akülerin boşalması izlenmelidir. Bu süre içinde gerilim, akım ve frekans değişimleri izlenmeli ve kaydedilmelidir. Tekrar enerji verildiğinde akülerin dolmasındaki düzen izlenmelidir. Aküler tam dolunca, sistemin asıl yüke bağlanması öncesinde, test sırasında gözlenen anormallikler giderilmelidir.

154/448

İKİNCİ KISIM
ERKEN EKİPMAN YÖNETİMİ PROJE-TASARIM KRİTERLERİ VE TANIMLAR

155/448

156/448

BÖLÜM 1
GİRİŞ
Kağıt fabrikalarında elektrik tesisatının projelendirilmesi yeterince bilinmemektedir. Bunun yanında, yatırımcı tarafından ciddi tercih hataları yapılmaktadır. Bilgisizlik ve hataların temel nedenleri aşağıda verilmektedir:  SEKA kağıt fabrikalarının yurt dışından projeler getirtilerek yapılması bilgi birikimini önlemiştir. Ayrıca gelen projelerin 40 yıl öncesine ait olmaları mevcut bilgiyi geçersiz kılmıştır.  Sanayi tesislerinin projelendirilmesi konusunda tüm sektörlerde genel olarak yeterli güncel mühendislik tecrübesi ve bilgi birikimi olamamıştır. Bilgiler hızla değişmekte ve yapılan tesislerde proje kriterleri günümüzü yansıtmamaktadır.  Türkiye’deki projecilerin kağıt fabrikalarının proje ölçütlerini ve yaşam kültürünü bilmemesi projecilik açısından olumsuzluk yaratmaktadır. Elektrik bilgisi, kağıt işletmeciliği ile bütünleşmelidir.  Yatırımcı tarafından elektrik konusunun pano yaptırmak ve kablo çektirmek gibi basite indirgenmiş olması, proje ne demektir bilmemesi kaliteli hizmet alımını engellemektedir.   Yatırımın ileri safhalarında, çekirdek kadroların geç dönemde işbaşı yaptırılması nedeniyle ortaya bilgi açığı çıkmakta ve denetimler eksik yapılmaktadır. Yapıya ilişkin projeler, bürokratik talepler nedeniyle göstermelik olarak birkaç gün içinde hazırlanmaktadır. Göstermelik proje çizimi proje ofislerinde kalitesiz hizmet üretimine ve fikir tembelliğine neden olmaktadır. Projeler şablonlaşmaktadır. Oysa proje tarifeleri oldukça yüksek tutulmaktadır. Bunun nedeni projelerde deyatların verilmesi için zaman harcanacağının düşünülmesidir. Sonuçta projeler yüksek tarifeye rağmen birkaç paftayla geçiştirilmekte ve uygulama bilgileri, sahadaki montaj firmasının elektrik bile okumamış tesisat teknisyenlerine kalmaktadır.  Proje denetleyen hiçbir kurum ve kuruluş bulunmamaktadır. Yapı denetim firmaları proje hatalarından sorumlu olmakla birlikte, yapılmış projelerin uygulanmasını sağlarlar, proje hatalarını ve eksiklerini düzeltmezler. Elektrik Mühendisleri odası onayı proje müellifinin diplomasını, yani kanuni yetkinliğini ve odaya olan borcunu sorgulamak içindir. Tedaş gibi kurumlar, yatırımın fabrika

157/448

dışındaki

şebekeyi

olumsuz

etkilememesi

için,

orta

gerilim

trafolarından

başlayarak, kompanzasyon tesisine kadar projeyi değerlendirirler. Bu mühendisler motor nedir ve şebekeyi nasıl etkiler konusunu bilmezler. İlgilendikleri alan aysbergin su üstünde kalan küçük parçasıdır. Proje bu kavramların ötesindedir. Kısaca proje kontrolu sahipsizdir.  İnşaat alanında elektrik tesislerine yeterli ve özenli elektrik alanları bırakılmamaktadır. Çoğunlukla seçimler ve tercihler inşaat ve mimari projeleri hazırlayanlara bırakılmaktadır. Yatırımın başında veri olmaması nedeniyle tahmini bilgiler kullanılmaktadır. Örneğin kağıt fabrikası kapalı alanına sahip bir tekstil firmasında 1200 kw lık kurulu güç, fazla bile gelirken en küçük kağıt fabrikasında bu rakam 10000 kw civarındadır. İnşaat ve mimari proje hazırlayıcıları, ortada veri yoksa elektrik için parmak hesabıyla alanlar bırakırlar.  Makina alımlarının, parçalara bölünerek son saniyeye bırakılması, proje yapacaklara sağlıklı veri konusunda belirsizlik yaratır. Bunun sonucu % 50 hatalı projeler ortaya çıkar. Büyük bir fabrikada gücün 20000 kw veya 40000 kw olması gibi ciddi hatalar yapılır.  Yurtdışı proje hizmet bedellerinin yüksek maliyeti nedeniyle, makina alımlarında kontrat kapsamından çıkarılırlar. Çıkarılan şeyin içeriğinin ne olduğu işletme kökenli kişler tarafından bilinmemektedir. Buna karşılık yatırım liderinin, bir ofisin binlerce saatını alacak proje hizmetlerini, ekonomik olacağı için, kendi kadrosundaki bir mühendise veya bilindik bir şahsa havale etmesi yaygın yapılan hatalardandır. Daha sonra bu açık kapatılamayacaktır.  Kontratlarda belirtilen makina imalatçısının vermeyi taahhüt ettiği “Basic Projects veya Bacic Engineering” kelimelerinin projeye başlamak için ön bilgiler olduğu bilinmemektedir. Kontrattaki teknik dili anlayamamak ciddi handikaplardandır. Basic Engineerin kapsamındaki bilgilerin kontratta verileceğinin söylenmesi, proje satın alındığı gibi yanlış anlamayla sonuçlanmaktadır. Bu dosyalarla yatırımın ve montajın tamamlanması imkansızdır.  Proje koordinasyonu yatırımlarda yapılmamaktadır. Yatırımlar iç içe pek çok projenin uyum içinde olmasını gerektirir. Sadece elektrik projelerinin kendi aralarındaki koordinasyonu değil, elektrik projeleri ile borulama projelerinin ve havalandırma/klima projelerinin elektrik projeleri ile koordinasyonu da önemlidir. Bu ise büyük bir proje bürosu ile ve pek çok vilayet ve ülkeyi kapsayacak geniş katılımlı toplantılarla sağlanabilir.

158/448



Proje liderlerinin, amir tavrıyla her konuya teknik çözüm üretmeleri yatırım projelerini yanlış şekillendirmektedir. Onların temel görevi, gerekli kaynakların zamanında temini ve aralarındaki koordinasyonun sağlanması olmalıdır.

 

Yanlış bilgilerle projecinin yanıltılması sıkça yapılan hatalardandır. Kontrolluk yapacak mühendislerin proje kriterlerini bilmemeleri.

Yukarıda belirtilen gerekçelerin genellikle tamamı bir yatırımda görülebilmektedir. Bunların birinin bile tek başına, proje yapımını olumsuz etkilemesi söz konusuyken, tamamının birlikte bir yatırımda görülebilmesi felaket anlamına gelmektedir. Durum böyle olunca, daha doğum öncesinden hatalarla işe başlanılması, ortaya sakat sonuçlar çıkarmaktadır. Sakat doğumlar ömür boyu kalıcı olmakta ve fabrikaların performansını engellemektedir. Yatırımdan perormans bekleyen yatırımcının öncelikle sağlıklı bir yapı kurması gerekir. Bacaksız doğan bir çocuktan ileride koşması beklenmemelidir. Yürümesi mucizedir. Yatırımcılar sıkça “benim elektrikçim var, benim projecim var” gibi cümleler kullanırlar. Bu sözlerin içeriği tamamen boştur. Bir tekstil fabrikasına 800 kva trafo fazla gelmektedir. Motor güçleri 5,5-7,5 kw gibi komik güçlerdir. Tekstil yatırımı yapmış CEO ların şalt alanlarını şekillendirmesi, kablo cinsini belirlemesi, tahrik sistemi şatnamesi hazırlaması ve satınalması alması sıkça görülen örneklerdir. Kağıt fabrikasında tahrik sistemindeki motorlara ekonomik olacağı düşüncesiyle aluminyum kablo satın aldıran CEO lar bulunmaktadır. Bu CEO’lar kendi ayaklarına kurşun sıkmaktadırlar. Kağıt fabrikasında tek başına 2000 kw motor olabilmekte ve bununla ilgili tecrübeler piyasada bulunmamaktadır. Makina teslimatçısı “basic engineering” adıyla sadece 2000 kw bir motor olduğunu bir satırla söyler, motorun satınalma kriterlerini, motora nasıl yol verileceğini, motora yol verecek trafodan beklenen özellikleri, kablodan yayılacak gürültülerin otomasyon sistemi üzerinene etkilerini, gerilim çökmeleri dahil olmak üzere şebekede nelerin olacağını, montaj kaidesinin nasıl yapılması gerektiğini, kaplin seçimini, çevreye atılan ısı etkisinin nasıl yok edileceğini, motordan çıkan sesin nasıl absorbe edileceğini, bakım ve kullanım kolaylıklarının nasıl sağlanacağını belirtmez. Bunlar bir kişinin bile aylarca zamanını alacak, yüzlerce temas gerektirecek konulardır.

159/448

Milyon dolarlar harcanarak yapılan elektrik tesisleri, değersiz hatta zararlı yatırımlar olarak yatırımcıya ömür boyu yük olacaklardır. Üstelik yarattıkları olumsuzluklar ve verimsizlikler nedeniyle işletme her yıl, ilave milyon dolarlar kaybedecektir. Çıkan ürünler ise kalitesiz olacak ve daima rakiplerinden daha düşük fiyata satılacaktır. Böylesine vahim bir konunun, tüm yönleriyle atlanması kader olmamalı ve gerekenler yapılmalıdır. Böyle kurulmuş tesislerin bakımı ise daima risklerle doludur. Bu bölüm bu handikapları önlemek için düşünülmüştür. Proje öncesi çalışmalar ve hazırlıklar yapılarak verimli tesis kurulması “Erken Ekipman Yönetimi” denilen kavramın yanlızca bir parçasıdır. Burada sadece projeler değil ekipmanların alımında da ön çalışmaların yapılması gerekir. Bu konunun yıllar içinde daha iyi anlaşılacağını düşünüyorum. Hataların farkına bazen çok geç varılmaktadır. Konuya TAPPI nin bu konuda hazırlamış olduğu proje ölçütleriyle başlamak sağlıklı olacaktır. Projeciye nelere dikkat etmesi gerektiğini anlatmaktadır. “Kağıt Fabrikalarında Verimlilik” adlı kitapta sözü geçen konulardan olan bakım, proje, montaj ve tasarım konuları bu kitapta geniş olarak verilmeye çalışılmaktadır. Konuya yardımcı olacak açıklamalar ve tanımlar da bazı bölümlerde bulunmaktadır.

160/448

BÖLÜM 2
ENDÜSTRİYEL ELEKTRİĞİN DAĞITIMI İÇİN REHBER
(TAPPI TIS 0406-13) (Çevirenin notu: TAPPI tarafından hazırlandığı için ABD standartları ve ölçüleri sıkça geçmektedir. Ölçülerin ve standartların kalitesi kuşkusuzdur. Burada asıl amaç, standardın ölçü birimleri değil, sözü edilen konunun önemini vurgulamaktır. Parantez içinde, Türkiye için baz alınabilecek değerler verilmeye çalışılmıştır.)

Amaçlar ve sınırlar
Bu listeyi kullanacak kişiler, listenin amacını ve onu hazırlayan mühendislerin hedeflerini iyi anlamalıdırlar. Bu listenin temel amacı, planlamayı kolaylaştırmak ve önemli noktaların atlanmasını önlemektir. Ciltler dolusu tutacak bilgilerin birkaç sayfada verilmesi gibi bir iddiası yoktur. Her şeye rağmen mevcut kural ve yönetmeliklere uyulmalıdır. Bu liste, mühendise kontrol edeceği ve dikkate alacağı konularda uyarılarda bulunur.

Genel düşünceler
1) Amaç: Bu liste, enerjinin yoğun kullanıldığı, selüloz ve kağıt fabrikalarının kullanımı için hazırlanmıştır. Ticari binalarla, özel sanayi dalları için hazırlanmamıştır. 2) Emniyet ve güvenlik her hangi bir elektrik dağıtım sisteminde ön plandadır. Bu şartlara en kolay, sistem yapısının basit tutulmasıyla ulaşılır. 3) Özel yük şartları: Emerjens durumunda, kritik yüklerin sorunsuz çalışması için, gerekli önlemler alınmalıdır. 4) Gelecekteki ilave yükler: Sistem, gelecekte genişlemeyi sağlayacak yapıda olmalıdır. 5) Bakım: Sistem tasarımı, bakım sırasında, üretim süresini minimum kesintiye uğratacak şekilde yapılmalıdır.

161/448

6) Fabrikanın ihtiyaçları: Enerji sisteminin tasarımında, yardımcı tesisler ve teçhizatlarla ilgili bilgiler gerekir. Başka fabrikalardan alınacak benzer bilgiler yararlı olacaktır. 7) İşletme tecrübesi: Başka işletmelerde edinilmiş mevcut bilgiler, sistem tasarımında rehber olarak kullanılmalıdır. 8) Sistem fiyatları mukayese tablosu: Nihai sistem seçiminde karar verilirken farklı sistemler tablo haline getirilip karşılaştırılmalıdır. 9) Kritik yükler: Üretimde kesintilerin önüne geçmek için, enerji kaynaklarının yedeklenmesi sağlanabilir. Bilgisayar ve emniyet sistemleri gibi kritik yükler, kesintisiz güç kaynakları ile beslenebilir. 10) Dağıtım trafolarının güçlerinin ekonomik olarak seçilmesi: Dağıtım trafoları, özel yer ve yükler için ekonomik boyutta seçilmelidir. Küçük veya büyük seçimi pahalı olabilir. 11) 12) Yedeklemenin düşünülmesi: Yedek kurulu ekipman, yedek parça Aşındırıcı ve paslandırıcı gazlar: Bu gazlar trafo istasyonu yer ihtiyacını azaltır. seçiminde önemlidir. Bu durum özellikle harici tip trafo istasyonları için geçerlidir. Bazı durumlarda yüksek veya özel kaplamalı izolasyon ve periyodik temizlik gerekir. 13) Atmosferik şartlar: Tüm buşingler, üzerlerinde birikmeyi önleyecek ve kolay şekilde muhafaza edilmeliler veya üzerleri birikinti yaratmayacak

temizlenecek şekilde kaplanmalıdırlar. Bu günkü eğilim şalt odalarının, kontrol odalarının, MCC odalarının ve frekans değiştiricilerin bulunduğu odaların ayrı ve iyi havalandırılmış veya klimalı olması yönündedir. 14) 15) 16) 17) Talep ve diversite faktörleri: Enerji sistemi tasarımı yapılmadan önce Çalışma esnasında yapılacak araştırmalar: Enerji(güç), gerilim, güç Montaj sırasındaki kontrollar: Devreye almadan önce, imalatçı firma Büyütme ve modernizasyon çalışmaları: Fabrikanın yatırım tespit edilmelidirler. faktörü ve koruma değerleri sürekli ölçümlerle kayıt altına alınmalıdır. tarafından verilen spesifikasyona göre gerekli kontrollar yapılmalıdır. sonrasında, minimum sürede yeniden çalıştırılması için, çok iyi planlama yapılmalıdır.

162/448

18)

Yedek devreye giriş enerjisi: Kendi enerjisini üreten fabrikalarda, dış

hattan bağlantı yoksa, duruş sonrasında, kazanın devreye alınıp buhar üretebilmesi için, yedek bir ilk kalkış enerjisine ihtiyaç vardır. 19) Enerji tasarrufu: Sistemde enerji tasarrufu sağlayacak ekipmanlar kullanılmalıdır. Motorlar, tam yükte verimleri maksimum olan ve yüksek güç faktörü olanlar arasından seçilmelidir. 20) Yeterli gerilim seviyesi: Tüm yük değerlerinde, gerilim seviyesinin istenilen değerde kalması, dağıtım trafolarının aracılığıyla sağlanır. Trafolar ayni zamanda kısa devre akımlarının büyüklüğünü de istenilen seviyelerde tutar.

Mühendislik çalışmaları
1. Sistem planlaması: En güvenilir ve en ekonomik enerji tesisi yaratmak, planlama gerektirir. 2. Tek hat şemaları: Enerji dağıtımı, sisteminin tasarlanmasında ilk adımdır. Sistemin bir bütün olarak görülmesini sağlar. 3. Bilgisayar programları: Değişen yük şartlarında, sistemin performansıyla ilgili sorulara çabuk cevaplar verilmesine yarar. Örnek; Bir noktada meydana gelen kısa devrede, sistemin davranışı ne olacak veya ilave yük geldiğinde sistemin zayıf noktaları nereleridir gibi. 4. Empedans şemalarının hazırlanması: Sistemde önemli noktalardaki empedansların kolayca görülmelerini sağlar. 5. Yük çalışmaları: Sitemdeki tüm elemanların anma değerlerini belirler. Şu anki yük ve gelecekteki yüklerin, maksimum ve averaj yük şartlarındaki durumuna göre yapılır. 6. Kısa devre hesapları: Kısa devre hesabı kesici, sigortalar, ve diğer devre elemanlarının kısa devre anında gerekli olan korumayı yapıp yapmayacaklarını tespit etmek için gereklidir. 7. Röle Koordinasyon hesapları: Kısa devre anında, kısa devre olan bölüm dışında sistemin diğer yerlerinin enerjisiz kalmaması için yapılır. Bu durum küçümsenmemelidir. 8. Kararlılık hesapları: Büyük motorların, birbirine bağlı yüklerin veya jeneratörlerin bulunduğu yerlerde böyle bir çalışma tüm şartlar altında sistemin kararlılığını belirleyecektir.

163/448

9. Gerilim ayarı hesapları: Kademe değiştirici veya kondansatör gruplarının yerlerinin doğru seçilmesini sağlar. Trafo ve hat empedanslarının seçiminde faydalı olur. 10. 11. 12. 13. Güç faktörü hesapları: Reaktif güç yüzünden bedel ödenmesini önler Topraklama hesapları: İşletme ve koruma topraklama hesapları iş Motor yol verme hesapları: Hangi güçteki motorun, hangi tip yol verici Enerji firması ile koordinasyon: Yukarıdaki çalışmalarla ilgili, enerji ve kondansatörlerin konacağı yerin ve büyüklüğünün belirlenmesine yarar emniyeti açısından can ve mal güvenliğinin sağlanmasına yarar. ile kaldırılacağının belirlenmesini sağlar. dağıtım firması ile tam bir fikir birliği gerekmektedir.

Gerilim seviyelerinin tespit edilmesi
1. Gerilim enerjinin seçimi: Fabrikanın alanın muhtelif özellikleri, kısımlarında standartların kullanılacak belirlediği gerilim kurallar,

seviyelerinin değerleri, titiz tespitlere dayanmalıdır. Fabrikanın toplam yükü, dağıtılacağı ekonomi ve kişi emniyeti ön plandadır. Gerilim seçiminde: a. Üretim ve iletim gerilim seviyelerinin seçilmesi b. Dağıtım gerilim seviyelerinin seçilmesi c. Kullanım gerilim seviyelerinin seçilmesi 2. Güç trafoları: Enerji kullanımında, standart gerilim seviyeleri, ekonomik trafo seçimi için idealdir. 3. Motor besleme gerilimleri: Motorların beslenmeleri için mevcut motorların gerilimleri, motor yol verici gerilimleri olarak kullanılır. 4. Motor yol vericilerinin seçimi: Motor besleme gerilimi belirleyicidir. Kısa devre kesme akımı ve çalışma koşulları dikkate alınmalıdır. 5. Kesiciler, ayırıcılar, ve sigortalar: ANSI ve NEMA standartları dikkate alınmalıdır. Çünkü gerilim seviyeleri bu standartlar tarafından belirlenmektedir. (IEC) 6. Kablolar ve baralar: Kablo ve baralar için bol seçenek bulunmaktadır. 7. Parafudurlar: Nötr direnci üzerinden topraklı sistemlerde, gerilim seviyesi, fazlar arası gerilime göre seçilir. Özel koşullar için standartlar uygulanmalıdır. 8. İzolasyon dayanma seviyesinin seçimi: İzolasyon dayanma gerilimi, trafo ve diğer ekipmanların, gerilim yükselmesi sonucu dayanabileceği maksimum

164/448

gerilimi belirtir. Kuru trafolar, yağlı trafoların % 50 altında dayanıma gerilimine sahiptir. Bu nedenle bu trafolarda test sırasında hata olmaması için özel uyarı bulunmalıdır. 9. Trafolar: Yıldırıma maruz kalma söz konusu ise, izolasyon açısından uygun koruma sağlanmalıdır. 10. Yeterli esneklik: Trafonun değiştirilmesi söz konusu olduğunda, diğer (gerilim aralığı için) hareket alanı ekipmanların etkilenmemesi için gerekli bırakılmalıdır. 11. 12. Standart gerilim değerleri: ANSI ve IEEE standartları en ekonomik 480 ve 600 volt sistemler: Genellikle pek çok fabrikada 480 volt ve gerilim seviyelerini vermektedir. (IEC) 600 Volt seviyeleri kullanım için uygundur. (Türkiye için 400 ve 690 Volt , 690 volt=1,73x400) 13. 2400-15000 volt sistemler: Enerjinin dağıtımı için uygun olan gerilim seviyeleridir. Bir çok fabrikada 3 gerilim seviyesi bulunur. 480 Volt, 2400 veya 4150 volt ve 13800 volt. (Türkiye’de üç gerilim seviyesi için şöyle bir sıralama yapılabilir. Fabrikaya gelen gerilim seviyesi 31,5-34,5 kV , trafoların ve orta gerilim motorlarının beslenmesi için fabrika içi enerji dağıtım seviyesi 3 veya 6,3 kV, ve motorların beslenmeleri için 400/230 volt olarak ekonomik çözüm sağlanır. 6,3 kV ayni zamanda, hem bazı motorların beslenmeleri açısından kullanım için, hem de trafo istasyonlarının beslenmesinde, dağıtım için ortak bir ara değerdir. )

Gerilimin düzeltilmesi
1. Ana besleme geriliminin düzeltilmesi: Eğer gerilim değişmeleri, fabrikada kullanım noktasında, ciddi değişimler gösteriyorsa, gerilimin düzeltilmesi kaçınılmaz olur. 2. Aydınlatma ve özel güçler için gerilimin düzeltilmesi: Motorlar için gerilim seviyesinde sorun yoksa, aydınlatma ve özel güçler için gerilimin düzeltilmesi düşünülebilir. 3. Jeneratörler için gerilimin düzeltilmesi: Jeneratörler kullanılıyorsa, gerilim düzeltilmesi jeneratörün kendi regülatöründen sağlanır. Fakat kompanzasyon ünitesi aracılığıyla takviye gerekebilir.

165/448

4. Gerilim düzeltme aralığı: Maksimum ve minimum gerilim arasındaki farka düzeltme aralığı denir ve bağlı bulunan cihaz ve ekipmanın tolerans sınırlarını aşmamalıdır. Gerilim değişim grafiği gerçek gerilim değişimlerinin durumunu belirler. 5. Gerilim oynamaları: Gerilimdeki ani iniş çıkışları gösteren grafikler gerilimin düzeltilmesi için kullanılabilecek yararlı bilgilerdir. 6. Trafolardaki gerilim düşümü: Gerilim düşümlerindeki en önemli kaynak trafoların sargıları nedeniyle kendileridir. Güç faktörünün düzeltilmesi, yani çekilen akımın düşürülmesiyle önemli ölçüde azaltılabilir. 7. Kablo ve baralardaki gerilim düşümü: Kablo ve baralardaki gerilim düşümü, trafolara göre daha az olmakla birlikte, uzun hatlarda gerilim düşümü önemli ölçüde artmaktadır. Üç fazlı devrelerde ve kesit değeri iyi seçilmiş kablo ve baralarda gerilim düşümü minimuma düşürülür. 8. Büyük motorların devreye girerken yarattıkları gerilim düşümü: Trafo reaktansı ve hat empedansının seçiminde temel parametre olarak alınan ve ciddiyetle incelenmesi gereken bir konudur. Enerji dağıtım şirketinden, çekilebilecek en yüksek akım konusunda müsaade alınmalıdır. Kalkış akımlarının lokal jeneratörler üzerindeki etkisi dikkate alınmalıdır. 9. Kondansatörler: Bobin devreleri akımın gerilime göre geriden gelmesine ve akımın büyümesine neden olurlar. Akım boyutunun büyümesi, gerilim düşümünü olumsuz etkiler. Kondansatörler akımı geriye doğru çekerek büyüklüğünü de azaltırlar. 10. Akım sınırlayıcı reaktörler üzerinde gerilim düşümü: Bobin devresinin reaktansı yüzünden, üzerinden geçen akımla gerilim düşümü meydana gelir. Her hal ve şartta, seçimi ve kullanımı dikkatli yapılmalıdır. 11. Kritik elektronik ekipmanlar: Bilgisayar gibi, işletmede kritik görevi olan ekipmanların istedikleri gerilim, frekans ve dalga şekli düzgün ve düzenli olmalıdır. 12. Gerilim yükselmesi: Duruş ve bakım zamanlarında olduğu gibi, düşük kademe yükler çekilirken, trafo çıkışında gerilim yükselmesi olur ve sonuçları açısından kabul edilmez bir gerilim seviyesi ortaya çıkar. Böyle şartlarda, değiştirici ile gerilim eski değerine çekilir. 13. Motor momentleri: Senkron motorlar ve sincap kafesli motorlar devreye girerken, kalkış momenti ve devirme momenti, besleme geriliminin karesi ile doğru orantılı olarak değişir. Senkron motorlarda, alan besleme

166/448

gerilimi 14.

ayni

kaynaktan

besleniyorsa,

gerilimin

değişmesiyle,

motorun

verebileceği moment de değişecektir. Gerilimdeki balans bozukluğu: Uzun hatlarda ve tek fazla beslenen yüklerin bulunduğu şebekelerde, gerilimin vektörel özelliği, fazlara göre değişir. Elektrik motorlarında gerilim dengesizliği, özellikle rotor üzerinde, sıcak noktaların oluşmasına yol açar. 15. Akım Sınırlayıcı reaktörler kısa devre akımının düşürülmesine yararlar. Fakat hat üzerinde seri olarak bağlandıklarından gerilim kaybına yol açarlar.

Enerji dağıtım sistemlerinin tipleri
1. Radyal dağıtım sistemi: Düşük maliyet ve basitliği nedeniyle en çok tercih edilen dağıtım sistemdir. Pek çok fabrikada enerji Radyal olarak dağıtılır. Bakımı ve işletmeciliği diğer sistemlere göre kolaydır. Enerjinin dağıtımı seçeneksiz olduğundan, arıza karşısında alternatif sunmaz. 2. Sekonder seçmeli dağıtım sistemleri: Bakım ve arıza sırasında bazı gerekli ekipmanları beslemek açısından ikinci besleme kaynağı kullanan sistemlerdir. 3. Primer seçmeli dağıtım sistemleri: Her trafonun, iki ayrı kaynaktan seçmeli olarak beslenebileceği sistemlerdir. 4. Yukarıdaki sistemlerin bileşimi: Pek çok fabrikada yukarıda sayılan sistemlerden türetilmiş besleme sistemleri kullanılmaktadır. Fakat temelde tümü Radyal dağıtım sistemini baz alarak geliştirilmiş sistemlerdir. 5. Motor ve aydınlatma enerjisinin birleştirildiği sistemler: Çok ekonomik ve başarılı örnekleri vardır. 480/277 volt (Türkiye’de 400/231Volt) trafolarla yapılan dağıtım sistemidir.

Üretim merkezi ve dağıtım barası sistemleri
1. Senkronlama barası: daha esnek yapısı vardır. 2. Bus-tie reaktör sistemi: 3. Çift bara sistemi: Hata akımlarını azaltmak amacıyla birden fazla

jeneratörün veya kaynağın bağlanacağı bara sistemidir. Diğer sistemlerden

167/448

Trafo seçimi
1. Gerilim değerinin seçimi: Fiyat ve temin süresi açısından, standart üretilmiş trafoların seçilmesi yararlıdır. Aynı gerekçe trafo kademe seçiminde yapılmalıdır. 2. Güç değerinin seçimi: Trafo güçleri çok çeşitlidir. Büyük trafolar üç faz olarak kullanılmaktadır. Trafo gücünde, yedek bir miktarın bırakılması uygun olur. 3. Trafo tipinin seçimi: Paket tip standart trafoların seçimi fabrikalar için uygun olur. 4. Primer ve sekonder bağlantı tipinin seçimi: Primeri üçgen, sekonderi yıldız bağlı dağıtım trafoları tercih edilmelidir. (Bu kural girişe konacak ana trafo içinde geçerlidir. Nötr noktası topraklanmalıdır.) 5. Trafo kademelerinin seçimi: Standart kademelerin seçilmesi uygun olur. (± %2,5 vs.) 6. Trafo empedanslarının seçimi: Standart tip gerilim düşümlü trafolar tercih edilmelidir.(1600 kva ve 2000 kva için % 6 gibi) Bir alt ve bir üst empedanslar gerekli olduğunda kullanılmalıdır. 7. Kuru tip Trafolar: Dahili kullanımda kuru tip trafolar tercih edilmelidir. Bu trafoların tam açık, kapalı ve sızdırmaz olanları vardır. 8. Çift çıkışlı trafolar: Çift çıkışlı trafolar özellikle güçlerin büyük olduğu durumlarda kullanılır. Yağ soğutmalı trafolardır. 9. Oto trafolar: Sisteme bağlantısı açısından ve gerilim açısından, seçimlerinde ve 10. kullanımlarında dikkatli olunmalıdır. (Zorunluluk olmadıkça kullanılmamalıdır.) Topraklama trafoları: Belirli bir dirençle birlikte, topraklama noktasının bulunmadığı şartlarda kullanılır. Standart direnç ve trafo değerlerinin seçilmesi uygun olur. 11. 12. Aşırı akım koruması: ANSI standartları ve NEC standartları doğrultusunda seçilmelidirler. (IEC) Havalandırma: Dahili trafolarda yeterli soğutma havası sağlanmalıdır. Bazı durumlarda cebri soğutma gerekebilir.

168/448

Motor gerilimi seçimi
1. Monofaze küçük güçlü motorlar: Genellikle 115/230 volt motorlardır. Dağıtım sisteminin tasarımı ve kullanımını etkilemezler. Fakat korunmaları açısından, önemli ekipmanlarda gerekli MCC şartları yerine getirilmelidir. 2. Alçak gerilim motorları: 200hp-150kw ve altındaki motorlardır. Genellikle 480 voltla beslenirler. (Türkiye için 132 kw/400 volt. 160 kw ve üstündeki güçlerde kalkış akımları şebekeyi olumsuz etkiler.) 3. Büyük Motorlar: 200 hp. ve üstündeki motorlardır. Gücüne göre, genellikle 2300, 4000, veya 13200 voltla beslenirler. (Türkiye’de 3000- 6300 volt seçim uygun olur. Yumuşak kalkış yapan elektronik yol vericiler 315 kw’a kadar kullanılabilir.)

Orta gerilim motorları için yol vericiler
1. Standart gerilim değerleri: Mümkün olduğu kadar standart motor besleme gerilim değerleri kullanılmalıdır. Gerilim ve akım değerleri için imalatçı firma kataloglarına ve imalatçılara direk danışılmalıdır. 2. Dahili ve harici yol vericiler: Çeşitli tipte her tür yol verici bulunmaktadır. 3. Korozyon konulardır. 4. Motor kontrol devreleri için aküler: Akü ve redresörü için özel havalandırmalı bir oda düşünülmelidir. ve patlayıcı ortamlar: Seçim sırasında değerlendirilecek

600 Volt ve altı alçak gerilim şalt panoları
1. Çekmeceli şalt panosu: Genellikle yer, emniyet, ekonomi, bakım gibi nedenlerle 600 volt ve altında yaygın olarak kullanılırlar. (Türkiye için 1000 volt ve altı) 2. Sigorta-devre kesici kombinasyonları: Koordinasyon ve selektivite açısından seçimlerinde özen gösterilmelidir. ( Türkiye’de motor devrelerinde sigorta kullanılması eski sistemler hariç yaygın değildir. Motor koruma şalterleri çok daha etkili koruma yaparlar. Şalt panolarında gerilim okuma

169/448

amacıyla ana baraya bağlanırken kısa devreye karşı koruma amacı dışında kullanılmamalıdır.)

Motor yol vericilerinin seçimi
1. Motor ve yol verici birlikte fiyatları: Motor ve yol verici fiyatları genellikle birlikte dikkate alınmalıdır. Çünkü büyük ve yüksek gerimle beslemeli motor yol vericilerinin fiyatları, motor fiyatını geçer. 2. MCC: 600 volt ve altındaki ve 200 hp.nin altındaki motorların yol verilmesinde kullanılan merkezileşmiş üniteler ve bunların donanımlarından meydana gelir. Büyük veya uzaktaki motorlar için bireysel paneller kullanılır. (Direk kalkış için sistemin tolere edebileceği güç veya azami 132kw ve yumuşak kalkış için 315 kw’a kadar ayrı bölmede olmak kaydıyla) 3. Metal-Clad şalt sistemi: 2300 volt ve üzerindeki motorlar için kullanılacak panolardır. Uygulamanın yapısına göre sigortalı yol vericiler de kullanılabilir. 4. Direk kaldırma yöntemi: Kalkınma akımının veya gerilim düşümü değerlerinin elverdiği ölçüde kullanılırlar. Bu değerler için enerji satan firmanın veya besleme jeneratörünün müsaade edeceği değerler dikkate alınmalıdır.

Kablo seçimi
1. Akım taşıma kapasitesi: Kablo akım taşıma kapasiteleri kablonun yapısına, kablonun ısınmasındaki etkisine ve çevre sıcaklığına bağlıdır. 2. İletken cinsi: Kablo yapıları bakır ve alüminyum iletkenlerde, çeşitli formlarda imal edilirler. Sert ve som, esnek ve bükülgen, koaksiyel, parçalı veya iletkenleri farklı geometrik kesitte üretilirler. Kablo pabuçları ve uçları kablo yapısına uygun olarak seçilmelidir. 3. Kablo kılıfı: Kablo kılıfları gerilim seviyesine uygun olarak seçilirler. Her bir tip kılıf değişik yerde kullanılır. Seçim sırasında kullanım yeri göz önüne alınmalıdır. Tipik izolasyon cinsleri PVC, XLPE , EP, silikon+ PVC, naylon+PVC, Mineral+ PVC gibi çeşitlilik gösterir. 4. Kablo izolasyon seviyesi: Topraklı sistemlerde bir dakikanın altında kısa süreli kısa devrelerde kullanılacak izolasyon sınıfı % 100 gerilim seviyesinde olmalıdır. Topraksız sistemlerde hata akımının 1 saatin altında akabileceği düşünülerek izolasyon sınıfı % 133 olmalıdır. Hata akımının kesilmemesi

170/448

durumunda izolasyon sınıfının % 173 alınması uygundur. 15000 voltun altındaki gerilimlerde izolasyon sınıfının % 133 olarak alınması, küçük fiyat farkına rağmen yaygınlaşmaktadır. İlave bedel güvenlik açısından ilave emniyet sağlamaktadır. 5. Kablo tip seçimi: Akım taşıma kapasitesi kadar fabrika yerleşim planı ve yapısı tarafından belirlenir. Kabloların montaj sırasında, kolayca montajlarının yapılmasına olanak vermesi gerekir. Son araştırmalar montaj zorluğu olan, zırhlı ve komple konduit içinden kablo montajının gerekmediğini göstermektedir. 6. Ekranlı kablolar: 400 volt ve üzerindeki kabloların zırhlı olmaları gerekir. (Türkiye için zorunluluğu kullanım yeri ve durumu belirler.) 7. Paslandırıcı ortam koşulları: Ortam koşullarına uygun kablo tipi seçilmelidir. 8. Metal-Clad kablolar: Kullanım kolaylığı nedeniyle yaygın kullanım alanları vardır. (Bu tanıma ayni metal kılıf içinden giden birden fazla yalıtılmış iletken ve topraklama iletkeni girmektedir. Bir tür döşeme altı veya sıva altı sortiye karşılık gelmektedir.) 9. Kablo pabuçları ve uçları: Çalışma sırasındaki emniyet şartlarını, tekniğine göre monte edilmiş pabuç ve uçlar sağlar. 10. 11. 12. 13. edilir. 14. 15. 16. Kablo uçlarının işlenmesi: Kabloların korunması için kablo uçlarının Metal korumalı kablolarda metal kılıfta elektrolizin önlenmesi: Kablo hata yeri tespiti: Hata tespitinde cihazlardan yararlanılır. Kablo işlenmesi uygun şekilde yapılmalıdır. Katodik koruma yöntemleriyle kablo kılıfındaki aşınma minimize edilir. yer altı kablosu ise uygun ölçüm cihazı seçilmelidir. Havai hatlar: Fabrikalara elektriğin taşınması amacıyla tesis edilirler. Yıldırımdan koruma: Yıldırım tehlikesine karşı tüm iletkenlerin

korunmaları gerekir. Mekanik koruma: Açık şartlara maruz iletkenlerde, iletkenin konduit, Kesit seçimi: Kesit seçiminde en büyük kesit, kablonun montajı zırh, veya koruma altına alınması gerekir. bakımından, en küçük kesit ise kısa devre akım kapasitesi yönünden tayin

171/448

Kontrol devreleri
1. Yeterli izolasyon: Kontrol devrelerinde yeterli izolasyon değeri sağlanmalıdır. İzolasyon 600 voltun altında olmamalıdır. 2. Sarımlı damar yapısı: Uzun kontrol hatlarında kullanılacak kablolar ikili bükülmüş kablolardan seçilmelidir. Bu durum diğer devreler üzerindeki gerilim indüklemesini önler. 3. Kontrol devreleri: 150 metre ve üzeri kumanda hatlarında kapasitif akımların artması nedeniyle küçük rölelerde ve kontaktörlerde kumanda sorunu yaşanır. Bu nedenle kumanda geriliminin yapısına dikkat edilmelidir. Uzun hatlarda gerilim doğru akım ve düşük gerilim olmalıdır. Hava ve yer altı enerji taşıma sistemleri 1. Klasik hava hatları: Elektrik enerjisinin taşınması için en ucuz yöntemdir. Fakat çok fazla miktarda yıldırım ve diğer tehlikelere maruz kalır. 2. Hava hatlarında topraklama: Hava hatlarının yıldırımdan korunmaları için her bir direğin uygun şekilde topraklanması gerekir. Bazı toprak koşullarında takviye gerekebilir 3. Hava hatlarının güzergahı: Üzerine yabancı cisim düşmesi engellenmeli ve altında bakım için yol bulunmalıdır. 4. Yer altı dağıtım sistemleri: Yer altı kablo güzergahı olarak kablo kanalı, tünel veya konduit yıldırım ve fiziksel koruma açısından emniyetli yöntemlerdir. Fakat diğer sistemlerden pahalı olabilir.

Kapalı bara seçimi
1. Dahili ve harici baralar: Kapalı bara sistemleri dahili ve harici sistemlerde çeşitli akım ve gerilimlerde bulunur. 15000 volt civarında olanları standarttır. Daha yüksek gerilimlerde olanları özel tiplerdir. 2. Alçak gerilim baraları: Alçak gerilimde kullanılan tipleri enerji dağıtımında esnek yapıları nedeniyle avantaj sağlarlar. 3. Alçak ve yüksek empedanslı baralar:

172/448

Kondansatörler ve güç faktörünün düzeltilmesi
1. Kondansatörlerin yer seçimi: Kondansatörler alçak gerilim tarafında ve düşük güç faktörü olan yerde kullanılmalıdır. Motorla beraber devreye girenleri bu tanıma en yakındır. Harmonik akımlar yüzünden hız kontrol ünitelerine bağlanmaları rezonans yaratacağından buralarda kullanılmamamlıdır. 2. Güç faktörü hesapları: Bu hesaplar ne gibi bir değerde kompanzasyon gerektiği ve hangi değere erişmenin daha ekonomik olacağı yönündedir. 3. Sistem kapasitesinin kondansatörle arttırılması: Güç faktörü çalışması ile gelişme sağlanır. 4. Kondansatörlerin güçleri: Kondansatörün kapasitesi gerilimin karesi ile doğru orantılıdır. % 10 gerilim artması kondansatör kvar kapasitesini % 21 arttırır. Gerilim düşümünün azaltılması açısından kondansatörlerin önemli bir değeri vardır. 5. Motor ve kondansatörlerin birlikte devreye girmeleri: Aşırı gerilim oluşmasını yol açmamak için, motorla birlikte devreye girecek kondansatör değeri iyi hesaplanmalıdır. Kondansatör değerleri için motor imalatçı kataloglarından veya doğrudan motor firmasından bilgi alınmalıdır. 6. Senkron motorlar: Hem motor, hem de kompanzasyonun düzeltilmesi için kullanılırlar. Fiyat yönünden, motor ve kondansatör toplam fiyatına göre daha ucuz olabilirler. 7. Az yüklü asenkron motorların etkisi: Güç faktörünün düşmesinde önemli payları vardır. Bu nedenle güç faktörünün iyileştirilmesinde ilk faktör olarak motor büyüklükleri düşünülmelidir. Trafolarda yüksüzken çekilen akımlar için de ayni etki söz konusudur. Enerji üreten ve satan firmalar ile paralel çalışma 1. Lokal jeneratörler: Enerji ana barasına bağlı iken oluşacak şebeke kaybı veya yük çekimine karşı koruma amacıyla uygun koruma röleleri ile korunma yapılmalıdır. 2. Reaktif enerjinin uygun şekilde paylaşılması: Bu durum kademeli gerilim ayarı ihtiyacı getirebilir. 3. Yük atma operasyonları: Şebeke barasında şebekenin kaybolması sonucu mevcut jeneratörlerin aşırı yüklenmesini önlemek için fabrikanın çeşitli

173/448

bölgelerinin enerjisi kesilebilir. Bu işlem otomatik olarak daha az önemli yüklerin şebeke enerjisi gelene kadar devreden çıkarılmasıyla olur. 4. Otomatik kontrol: Aktif ve reaktif güç akışının otomatik olarak kontrol edilmesi gereklidir.

Otomatik yük aktarımı
1. Hızlı yük aktarımı: Enerji kaynağının otomatik kapatma işlemi 15-30 periyot içinde hızlı bir şekilde gerçekleştiğinde çevre motor ve jeneratör milleri üzerinde aşırı transient momentler meydana gelir. Bu nedenle hızlı kapama tavsiye edilmemektedir. 2. Yavaş yük aktarımı: Enerji kaynağının kapama hızının otomasyonla yavaşlatılmasının avantajları vardır. Eğer kapama hızı 1 veya iki saniyeden yavaşsa, senkron motorların, jeneratörlerin ve diğer motorların korunmaları kolaylaşır. Koruyucu cihazların seçiminde enerji dağıtım firması ile koordinasyon sağlanması gerekir.

Özel durumlar
1. Emerjens jeneratör bulunması: Bazı kritik yüklerin beslenmesinde

yedekleme olarak veya kazanın ilk ateşlenmesinde (soğut kalkışta) kaynak olarak kullanılmaları uygun olur. 2. Yedek hücre ve bara imkanları: Kritik yükler için çalışmayı durdurmadan ilave yapılmasını sağlarlar. Bu yerler, yedek kesicilerin saklanmasına imkan verir. 3. Otomatik yük atma cihazları: Kritik yüklerin devamı açısından diğer yüklerin atılmasına yardımcı olan cihazlardır. Zaman röleleri, butonlar veya benzerleri kullanılmaktadır.

Aşırı akım için koordinasyon
1. Aşırı akım korumasının önemi: Aşırı akım koruması küçümsenmemelidir. İyi çalışan bir sistem, iyi röle koordinasyonu ve selektivite ile sağlanır.

174/448

2. Koordinasyon ve selektivite hesapları: Bu hesaplar yapılırken, aşırı akım koruma elemanlarının zaman-akım eğrileri, azami ve asgari kısa devre akımları, kesicilerin açma süreleri ve sigortaların erime ve arızayı silme süreleri göz önüne alınır. (Bakınız 1. Bölüm A.19 Selektivite sorunu) 3. Grafik yoluyla koordinasyon ve selektivite çalışması: Bir enerji dağıtım sistemindeki koruma koordinasyonu için en iyi yöntem grafiklerin kullanılarak işe başlanmasıdır. Bu çalışma hızlı bir selektivite uygunluğu veya olumsuzluğu göstergesidir. 4. İmalatçılardan alınacak karakteristik eğrilerle çalışma: Her aşırı akım koruma cihazına ait koruma eğrisi temin edilmelidir. Grafiklerin basitleştirilmesi için logaritmik kağıtlar kullanılır. Röle set değerlerinin doğruluğu açısından test cihazları temin edilmesi uygun olur. 5. Koordinasyon veya selektivite çalışmalarının önemi: Tüm cihazların aralarındaki koordinasyonun kalitesi, aşamadır. 6. Trafo aşırı akım koruması için: Trafo aşırı akım koruma cihazlarının seçimi NEC kriterlerine göre yapılmalıdır. 7. Aşırı akım ve diferansiyel röle koruması için: IEEE standartlarına uyulmalıdır. Standart no. 141 (RED BOOK) 8. Elektronik tip koruma röleleri: Pek çok uygulama için uygun röle bulmak mümkündür. tasarım mühendisin kafasındaki en üst

Metal-Clad yapıda ekipmanlar
1. Fabrika montajlı üniteler: MCC, şalt, ve benzeri ekipmanların, ekonomik ve kullanışlı çözümler üretmesi açısından, fabrikasyon imalatlılardan seçilmesi tavsiye edilir. Bu ürünler emniyet ve az yer kaplamaları açısından cazip ve çok çeşitli tiplerde imal edilirler. 2. Korozyon: Panoların içleri, şerit ısıtıcılarla ısıtılarak, rutubet sonucu çürümeleri azaltılır. Isıtıcılar, yüksek rutubet olan her ortamda, harici ve dahili sistemlerde koruyucu olarak kullanılmalıdır. Uygun havalandırma koşullarının sağlanması panolar için gereklidir.

175/448

Topraklama
1. Referans yayınlar: Aşağıdaki konularda, IEEE Std. 141 (RED BOOK) ve IEEE Std. 142 (GREEN BOOK) adlı yayınlarda esaslı bilgiye ulaşmak mümkündür.      Topraklama direnci Ekipman topraklaması Nötr topraklaması Parafudur topraklaması Sistem topraklaması tipleri a) Doğrudan topraklama b) Düşük dirençli topraklama c) Yüksek dirençli topraklama

Yıldırım ve aşırı gerilimler
1. Etkili ekranlama ve uygun parafudur: Etkili topraklama ve uygun parafudur seçimi elektrik tesisatını ve cihazları korumanın esasıdır. 2. Aşırı gerilim: Faz toprak kısa devrelerinde, uygun topraklama sistemi ve koruma rölesi uygulaması, aşırı gerilime karşı koruma sağlar 3. Anahtarlama sonucu gelişen aşırı gerilimler: Kesicilerin bakımları, seçimleri ve ayarları yoluyla anahtarlama sırasında meydana gelen aşırı gerilim yükselmelerinin önüne geçilebilir. Kondansatör yol vericilerinin anma değerleri kapasitif akımların kesilmesini sağlayacak ölçüde olmalıdır. Parafudur ve koruma kondansatörleri, motor, jeneratör gibi ekipmanları yüksek gerilime karşı korurlar.

Yıldırım ve aşırı gerilim koruma donanımı seçimi
1. Parafudurlar: Parafudurlar, faz ve toprak arasında bağlanırlar. Uygun seçim, maksimum çalışma gerilimi ve sistem topraklaması çalışmasıyla sağlanır. ANSI Standard C62.1 ve C62.2 uygulama prosedürleri ve parafudur seçimi, için rehberdir. Ayrıca imalatçıların kılavuzları kullanılmalıdır.

176/448

2. Uygun parafudur uygulaması: Seçim için aşağıdaki parametrelere dikkat edilir. a) Anma değerlerinin tespiti b) Tip seçimi (Sabit tip, geçit tipi, dağıtım tipi) c) Parafudur yerinin tespiti 3. Aşırı gerilim koruma kondansatörleri: Faz-toprak veya 3 fazlı sistemlerde fazlar arasına bağlanarak işletme gerilimi üzerindeki gerilimlere karşı sistemi korurlar.

Elektrik standartları ve yönetmelikler
1. OSHA kuralları: Kullanılmalıdır 2. NEC: Asgari düzeyde uyulması gereken kabul görmüş pratik ve prosedürleri anlatır. 3. Eyalet yasaları: Bazı eyaletlerde NEC yerine kendi kuralları uygulanmaktadır. 4. Şehir yasaları: NEC kuralları yanında bazı istisna ve ilaveler bulunmaktadır. 5. ANSI ve NEMA Standartları: Elektrik cihazlarının tasarımında kullanılan genel kabul görmüş standartlardır. 6. IEEE Standartları ve tavsiyeleri: Pek çok değerli bilginin kaynağı durumundaki pratik uygulamalardır.

Ölçü cihazları
1. Yeterli ölçüm: Enerji sisteminin verimini gösterecek ve maliyeti ortaya koyacak ölçümlemedir. Her mühendislik çalışması, test için gerekli cihazları ve ölçüm cihazlarının alternatiflerini tespit için başlı başına ele alınmalıdır. Cihazların temini montaj aşamasında yapılırsa güç faktörü ve yük çalışmaları izlenebilir. Fabrikaların büyüklüğü ve çeşitliliği nedeniyle, ihtiyaçlar çeşitli olacağından ölçüm cihazları konusu çok çeşitlilik gösterir. Bu rehber liste özel ihtiyaçları için gerekli cihazları kapsamamaktadır. 2. Toplayıcı sayaçlar: Lokal veya uzaktan izlenebilen, tüm fabrikanın veya farklı bölgelerinin kullanabilecekleri türde, istenilen değerleri gösterecek ve toplayacak sayaçlar bulunmaktadır.

177/448

3. Akım Trafosu kapasite değerleri: Akım trafosundan uzak bir yerde akım değerinin sağlıklı okunması için, akım trafosu kapasite değerlerinin doğru seçilmesi gerekir.

Aydınlatma ve servis elektriği
1. Aydınlatma yükleri: Aydınlatma yüklerinin, toplam yüke göre oranı

değişkendir ve fabrikanın yapısına göre değişir. Eğilim, 480/277 (380/220) volt beslemeye doğrudur. IES standartları aydınlatma seviyelerinin seçiminde kullanılmalıdır. Enerji tüketimi tasarımda dikkate alınmalıdır. 2. Can güvenliği: Aydınlatma devre planlamasında geçici ve uygun olmayan bağlantılar can güvenliği açısından son derece önemlidir. Bakım için 120 volt üzeri ara kablosu çekilmemelidir. 3. Yedek çıkışlar: Aydınlatma panolarında bakım amaçlı portatif matkap ve kaynak makinalarına çıkış bırakılmalıdır. Priz çıkışları yerleri kullanım ve gelecek için düşünülmelidir. Topraklama kurallarına uyulmalıdır.

Harmonikler
1. Harmonik gerilimler: Enerji sisteminden çekilen bozulmuş sinüs benzeri akımlar harmonikleri yaratır. Bunlar daha çok hız kontrol ünitelerinden daha çok birinci sırada yer alır. 2. Harmonik akımlar: Güç kompanzasyonunda kullanılan kondansatörler ve devredeki bobinler harmonik frekanslardan biriyle rezonans devresi meydana getirirler. Sonuçta sigorta atması, haberleşme devrelerinde gürültü ve gerilimde bozulma görülür. Kompanzasyon panosu eşliğinde kullanılacak belli frekansa tasarlanmış filtreler harmonik akımları kontrol eder. ve doymuş manyetik nüvelerden kaynaklanır. DC devrelerindeki güç konvertörleri

DC güç üniteleri
1. Çok küçük güçler: Bunlar küçük akü redresör besleme kaynaklarıyla sağlanır. Eski yöntemle, motor jeneratör ile üretilen güç kaynakları hala (ABD için geçerli) bulunmaktadır.

178/448

Emniyet
1. Emerjens aydınlatma: Her fabrikada olması gerekir. Farklı enerji kaynakları aracılığıyla sağlanabilir. 2. Kesintisiz güç kaynakları: Üretimin sürekliliği açısından kesintisiz güç kaynakları önemlidir. 3. Can güvenliği: Enerji dağıtım sisteminin tasarımında, en önemli parametredir. Bakım ve değiştirmeler sırasında kullanılan, koruyucu cihaz ve donanımın çalışır vaziyette olması ve bakımın sonuna kadar koruyucu özelliklerini devam ettirerek böyle kalmaları gerekir. 4. Mal güvenliği: Enerji dağıtım sisteminin tasarımında önemli kriterlerden biridir. Aydınlatma ve yangın söndürme sistemi güvenilir olmalıdır. Uzaktaki yangın pompaları için, besleme devrelerinin ayrı olması dikkate alınmalıdır. 5. Emniyet yönetmelikleri ve tavsiyeler:          National Electrical Safety Code Underwriter Laboratories, Inc. Publication National Safety Council Safe Practices Pamphlets American Safety Standards Bureau of Standards Publications National Fire Protection Assosiation Codes And Standards Insurance Company Bulletins IEEE publications OSHA

Test cihazları
1. Devre kesiciler: Kesicilerin görevlerini düzgün şekilde yapabilmeleri için periyodik bakımları yapılmalıdır. Son sistemlerde kesicilere az iş düşmektedir. 2. Koruma röleleri: Koruma röleleri mevcut test düzenekleriyle kontrol edilmelidir. Fabrikada bu röleler üzerine önemli görev düşmesi nedeniyle testleri aksatılmamalıdır. Test aralığı iki yılı geçmemelidir. 3. Trafo ve diğer ekipmanlar: Trafolar sürekli kontrol altında tutulmalıdırlar. Trafo yükleme ve enerji tüketim rakamları kontrol edilmelidir. 4. Yüksek gerilim test düzenekleri ve megerler: Yüksek gerilimde, yağlı trafoların testiyle, motor ve kabloların izolasyon testinde gerekir.

179/448

5. Pens ampermetreler: Çok çeşitli alternatifleri bulunabilmektedir. Her fabrika kendi ihtiyacına uygun kombinasyonda ölçü aleti ve kaydediciyi bulundurmalıdır. 6. Doble testi ve dc testleri: Döner makine ve kabloların arızalanmadan önce durumlarının tespit edilmesi önemli yararlar sağlar. Kontrol ve bakım 1. Değişiklik ve ilaveler: Ekipmanın yeri değiştirilirken ve bazı değişiklikler üzerinde yapılırken devrelerin enerjisiz olmalarına dikkat edilmelidir. 2. Koruyucu bakım programları: Tüm imalatçılar tarafından önerilen bakım programları, zamanı geldiğinde çok dikkatli bir şekilde sağlanmalıdır. 3. Yeterli yedek parça stoklaması: Önemli bir konudur ve yedek miktarları düzenli olarak kontrol altında tutulmalıdır. 4. Düzgün boyama: Harici ünitelerde boya işlerinin ve kontrolların düzenli bir şekilde yapılması bakım işlerini azaltır. Dış ünitelerde boya kalitesi ve ortam özellikleri dikkate alınmalıdır. 5. Kalifiye personel: Elemanların bakım amacıyla kalitesi bakım ve sistem üzerinde etkilidir. 6. Otomasyon: Otomasyon çağı işletme personelinin ve bakım personelinin üzerine katı görevler yüklemiştir. Çok geniş ve kesin prosedürlerin hazırlanıp, işletmenin erken dönemlerinde uygulamaya başlanması, kablolama sistemi ve kayıtlarının tutularak saklanmasını gerektirir.

Elektrik bölümü
1. Yeterli çalışma alanı: Yeterli ve özel çalışma alanı sağlanması iyi bir bakım bölümü için gereklidir. Bir masa, bir dosyalama sistemi, çizimlerin saklandığı yer sağlanmalı ve diğer işlerden alan olarak ayrılmalıdır. 2. Dosyalama ve saklama: Teknik dokümanları ve yayınları saklayacak bir alan gereklidir. Bilgi birikimi açısından data ve dokümantasyon toplanması cesaretlendirilmelidir. 3. Çizimler ve markalama: Çizimlerin dikkatli saklanmaları gerekir. Enerji sistemi tek hat şeması güncellenmiş olarak saklanmalıdır.

180/448

4. Tamir ve bakım atölyesi: Parça stok alanı ve alet ve edevat için minimum gereksinmelerdir. Motor sarımları, dışarıda yaptırılması halinde, ekonomik olmaktadır.

Yangına karşı önlemler
1. Elektrik yangınlarına karşı önlemler: Yangın önlemleri ve cihazları tüm fabrikanın yangın sisteminin bir parçasıdır. Fakat elektrik ekipmanlarının korunması açısından elektrik mühendislerinin yapacakları çalışmalar çoktur. 2. Çarpılmalar: Yangın söndürme cihazlarının seçiminde çarpılmalar karşı tedbir geliştirilmiş olması gerekir. 3. Otomatik Yangın söndürme: Bazı bölgeler için otomatik yangın söndürücüler düşünülmelidir. 4. Yangın Senaryoları: Yangın bölgesindeki elektrikli cihazların enerjilerinin yangın söndürme ekiplerinin korunması için kesilmesi planlanmalı ve görevlilerce bilinmesi sağlanmalıdır. 5. Yangın söndürme elemanlarının seçimi: Yangın söndürme cihazlarının seçimi uzman mühendisler tarafından yapılmalıdır. 6. Yangına karşı sigorta: Yangınla mücadelede ve cihaz seçiminde ana hedef can ve mal kaybının önlenmesidir. Bu durum sigorta maliyetlerini azaltmak için kullanılmalıdır.

Mühendislik Desteği
1. Sınırlarınızı bilme: En iyi elektrik mühendisleri bile, bazı olaylarda tecrübe yetersizliği ile karşılaşırlar. Eğitimli elektrik mühendislerinin bulunmadığı fabrikalarda ise kararlar makine mühendisi veya elektrik teknisyenleri tarafından alınır. Sonuç olarak profesyonel yardım gereken yerlerde durumu değerlendirerek davranmak gerekir. 2. Danışman mühendisler: Gerçekte çok fazla profesyonel danışman bulunmamaktadır veya o an için arada kontratlı anlaşma yoksa spot olarak danışman temini mümkün olmayabilir. Geniş tecrübeli ve kapasiteli mühendis danışmanlar pratik çözümler için uygun şartlarda çalışmaktadır. 3. Ürün mühendisleri: Pratik olarak tüm imalatçılar ürünleri ile ilgili bilgileri ve tavsiyeleri yaparlar.

181/448

4. Sigorta şirketleri: Sigorta şirketleri cihazların ve personelin emniyeti için uzmanlaşmışlardır. Fakat emniyet öyle farklı parametrelerden meydana gelir ki emniyetli montaj, ekonomi ve verimle ilgilidir. Sigorta mühendislerinin önerileri dinlenmelidir. Onların amacı sadece müşterilerine yardımcı olmak değil ama bu işten para kazanmayı hedeflemektir. 5. Teknik yayınlar: Pratik cevapların çoğu bir yerde yayınlanmıştır. Her fabrika mühendisinin mesleği ile ilgili manuel ve “Handbook” ları olmalıdır. 6. Yazılı doküman kullanımında dikkat: Yazılı makalelerin elektrik konusunda uzman kişilerce hazırlanması nedeniyle, akademik dilin anlaşılamaması mümkündür. Böyle durumlarda mühendislerin konuyu danışman mühendislere danışma ihtiyacı doğar.

182/448

BÖLÜM 3
ELEKTRİK SİSTEMİNDE KAPASİTEYE BAĞLI TASARIM VE İŞLETME SORUNLARI
Kağıt makinelerinin kapasiteleri ile ilgili gelişmeler, elektrik ve otomasyon

sistemlerindeki gelişmelerle birleşerek, bilgi değişimi yaratmaktadır. Bu durum, kapasitesi düşük eski kağıt makinelerinde kullanılan tasarım ve işletme esaslarını radikal ölçüde değiştirmektedir. Değişim dikkate alındığında, kağıt üretimi ile ilgili tüm branşlardaki gelişmelerin takip edilmesi zorunlu olmaktadır. Makine kapasitelerindeki artışın ve teknolojik değişikliklerin doğrudan elektrik, tahrik ve otomasyon sistemlerini değiştirdiği bir gerçektir. Bu değişiklikler dönerek üretim biçimini şekillendirmekte, değişim karşılıklı olarak etkileşime neden olmaktadır. Eskinin opertörlük ve bakımcılık kavramı giderek değişmektedir. Geneldeki toplam değişim, konusunda ihtisas yapmış bir uzmanın bile, ilgi ve algılama alanının ötesine geçmektedir. Çünkü tahrik tasarımı, otomasyon tasarımı, elektrik kuvvet sistemi tasarımı ve topraklama tasarımı birbirleriyle mesleki açıdan ilişkili, ama birbirlerinden farklı detaylara sahiptir. Bunların birbirleriyle çelişmeleri söz konusudur. Sadece topraklama konusu bile, hepsi için ortak bir konu gibi görünmekle birlikte, aynı mesleğin branşları tarafından farklı değerlendirilmektedir. Yönetmelikleri takip etmek gerekli olmakla birlikte yetersiz kalmaktadır. Kağıt üretimi için çalışanlar, konularının yoğunluğu nedeniyle, kendilerini direk olarak ilgilendiren gelişmeleri izlerken, diğer gelişmelerden hızla uzaklaşmaktadırlar. Esasen bu gelişmeler ihtisaslaşma açısından doğru yönde ilerlemektedir. Fakat iyi kağıt üretme bilgi ve becerisi, artık bir bütün olarak sistemin detaylarını kavramaya yetmemektedir. İşin, elektrik, mekanik, kimya ve endüstri mühendisliği bacakları bulunmakta ve tamamı sistemin doğru çalışmasında kullanılmaktadır.

183/448

Elektrik sistemleri hakkında bilgi edinmeden kağıt üretmek mümkün değildir. Karşılığında elektrik sisteminin amaca uygun olarak projelendirilmesine çalışanlar, kağıt üretimi ile ilgili kritik ve can alıcı noktaları kavramak zorundadırlar. Aksi takdirde yaptıkları tasarımlar ilelebet işletmeye ayak bağı olacaktır. Yönetim, tüm bu konularda doğru işleri doğru zamanda yapmak, yani kaynakları iyi yönetmek durumundadır. Kağıt üretebilmek için aynı hedefe yönelik, farklı ihtisas alanına sahip kişilerin, kendi branşı dışındaki, önemli konuları, yeterince algılayamamaları veya farklı algılamaları, kompleks bir sistem olan kağıt tesisinin bütünlüğünü ve geleceğe dönük hedeflerini negatif yönde etkilemektedir. Her aşamasında ekip çalışması gerektiren kağıt fabrikalarında, ortak algılamanın sağlanamaması, direk olarak maliyetlere, kapasiteye ve kaliteye yansıyacaktır. Bu durumdan müşteri ve yatırımcıda paylarını alacaktır. Kapasitesi çok büyük işletmelerde, etkilerin ve zararların büyük olacağı ortadadır. Ortaya çıkacak problemler karşısında, çözüm arayan, kalitesi tartışılmayacak uzmanların, bireysel anlamda aciz kalması çözülemez duruma gelecektir. Anahtar teslimi yatırımlarda bile yaşanabilecek tasarım ve işletme sorunları, daha fizibilite ve kontrat aşamasından itibaren ortaya çıkmaktadır. Aynı kontratı okuyan ve onaylayan farklı branşlardaki kişilerin, teknik konuları ve bunlara ait detayları farklı şekilde algılamaları söz konusudur. Bu durum daha sonraki aşamalarda montaj ve işletme sürecini de olumsuz olarak etkileyecektir. Buna, takım üyelerinin, zamanı algılama ve kullanmadaki farklılıkları ekleneceğinden, büyük yatırımlar için, bilgi ve tecrübe birikiminin önemi kaçınılmaz olmaktadır. Büyük işletmelerde en büyük sorun projelerde, ekiplerde sistemlerde ve kişilerde senkronizasyon bozukluğu ve etkileşim olmaktadır. Bunları aşmanın yolu doğru koordinasyon yapılmasıdır. Bu durumda, çözüme katkıda bulunabilecek kişi, sistemin her detayını bilen değil, sistemi bir bütün olarak gören proje lideri/liderleridir. Proje lideri her detaya çözüm üretme yeteneğinde olmak durumunda değildir. Fakat bir konu kendisine aktarıldığında, o konunun önemini kavrayacak ve zamanında gereğini yapacak ve yaptıracak düzeyde ve niyette olmalıdır. Konunun tüm açılım ve uzantılarını gerekli bilgiyi aldıktan sonra kavrayabilmelidir. Bu da proje liderinin, öncelikle proje ekiplerini ve onlardan gelecek verileri dinleme niyetiyle ilgilidir. Bu bilgileri tarafsız bir gözle söz konusu olacaktır. Sorunlar para ile

184/448

değerlendirebilmelidir. Kazanılacak başarı, bilgi akışı kanallarının açık tutulmasına ve verilerin zamanında değerlendirilmesine bağlıdır. Sağlıklı bir işletme yapısı için gerekli olan bilginin temini büyük yatırımlarda profesyonel bazda olmalıdır. Çünkü bilgi birikimi daha kısa yoldan sağlıklı olan tercihlere yönelmeyi getirir. Büyük sistemlerde deneme ve yanılma yöntemleri son derecede tehlikeli olmaktadır. Aşağıda, kağıt fabrikalarında yeni kurulacak elektrik, tahrik ve otomasyon sistemlerinin kağıt üretim tesisinin karşısına ne gibi sorunlar çıkarabileceği ve önlem olarak nelerin yapılması gerektiği verilmektedir. Bir önceki konuda proje tasarımınında TAPPI’ nin önerileri bulunmaktaydı. Bu bölümde Türkiye tecrübesinin getirdiği aksama noktaları verilmektedir. Büyük oranda, eski ve küçük tesisler için geçerli olan uygulamalar ile yeni uygulamalar, mukayese edilerek önemli farklılıklar ve sorunlar ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bu farklılıklar ve sorunlar, kaba hatlarıyla verilmektedir. Konuların ince detayları, küçük bir yazıya sığmayacağından ve asıl amacın, soruna dikkat çekmek olmasından dolayı, aşağıdaki özetleme yolu tercih edilmiştir. Bazı mesleki terimler, konuları anlaşılmaz hale getirmiş olabilir. Fakat sorunların neler olduğu ve nasıl ortaya çıktıklarının bilinmesinin, çözüm için bir başlangıç olacağı açıktır. Proje yapacak kişlere fikir vermesi bile bazı önlemlerin zamanında alınmasını sağlayacaktır. Aşağıda işaret edilen konuların proje yapımı aşamasında dikkate alınması, projenin tamamlanmasından sonra düzeltilmesinden daha kolay olacaktır. Ne kadar önce hatalardan dönülürse sonuçlar o oranda kolay ve ekonomik çözülecektir. Aslolan problemli duruma düşmemektir. Erken Ekipman Yönetiminin amacı budur. Aksi takdirde düzeltici faaliyetlerle düzeltilemeyecek temel sorunlar haline geleceklerdir.

Kapasite artışının elektrik sistemi üzerine etkileri
Kağıt makinelerinde birim üretim başına düşen elektrik tüketimi, kapasite artışı ile birlikte düşmektedir. Fakat genel olarak toplam elektrik sarfiyatı, üretim miktarı toplamına bağlı olarak artmaktadır. Son kurulan makinelerde, üretim kapasiteleri yüksek olduğundan, kağıt fabrikalarındaki elektrik ve enerji dağıtım sistemi, radikal

185/448

biçimde büyümektedir. 50-100 megavat gibi kurulu güçler bir anadolu şehrinin tükettiği elektrikten fazla büyüklüktedir. Kaldıki şehrin yerleşim alanı yanında fabrikanın yerleşim alanı çok küçük kalmaktadır. Böylesine dar bir alanda elektrik tesisatının kurulması, yeni fabrikalarda aşağıdaki sorunlara yol açmaktadır: 1. Kağıt üretimi ve elektrik tesisinin iç içe olması sorunu : Kağıt fabrikasının içinde önemli miktarda elektrik enerjisi tüketilmekte ve fabrikanın içi, hem alçak gerilim, hem de orta gerilim dağıtım sistemini içinde barındıran bir güç merkezi durumuna dönmektedir. Mutlaka esaslı bir enerji dağıtım planlaması yapılmalı, bu planlamada gelecekteki ilaveler de göz önüne alınarak, yer seçimleri ve mekan ölçüleri belirlenmelidir. Trafolar, şalt panoları, filtre ve kompanzasyon panoları, MCC panoları, tahrik panoları ve kablo galerileriyle ilgili mekanlar titizlikle seçilmeli ve ölçümlendirilmelidir. Kapı büyüklükleri ve zemin üzerine gelecek yükler küçümsenmemelidir. Fabrika içinde dağıtılacak orta gerilim otomasyon sistemine olumsuz etkilerde bulunmamalıdır. Panoları bir odaya toplamı sona ermiştir. Bu elemanların arasındaki koordinasyon planları yapılmalı ve bus-bar ve kablo tipleri belirlenmelidir. Her bir iletim hattı güzergahı, diğerini engellememeli ve en kısa yoldan olmalıdır. 2. Elektrik tesisatının üreteceği ısı ve ortaya çıkan sorunlar : Elektrik tesisatını içinde bulunduran mekanlarda elektrik sistemi tarafından üretilecek ısılar, belirlenmeli ve bu ısı miktarlarına uygun klima ve havalandırma düzenleri kurulmalıdır. Sistemin büyümesi ile birlikte sistemin üreteceği atık ısı miktarı önemli ölçüde artmaktadır. Sadece şalt ekipmanlarından değil, bara ve kablolardan yayılacak ısılar da dikkate alınmalıdır. Tüketilen enerji toplamında %3 miktarındaki genel kayıp, 50 MVA lık bir sistemde 1500 KW civarında olmakta ve eski sistemlerde pencere fanları ile yapılabilen ve birkaç kilovatı geçmeyen soğutma işi, klima santralleri gibi ciddi ekipmanlarla bile zor yapılır hale gelmektedir. 1500 kw ısı, büyük klima santrallarıyla emilebilir ve bunun için toplamda 750 kw klima gücü gerekir. İlk yatırım maliyeti yanında, soğutma maliyeti yıllık bir milyon lira civarında olacaktır. Bu bedelin yıllar boyunca ödenmesi verimsizlik demektir. Ayrıca klima sistemlerine bağımlı olmak fabrikanın geleceğini riske etmektedir. Sistemin az kayıplı seçilmesi ve seçilecek elemanların kapasitelerine özen gösterilmesi gerekmektedir. Mekanın bu anlamda da büyük tutularak, çok yönlü ulaşım ve erişimin kolaylaştırılması sağlanmalıdır. Kurulacak

186/448

soğutma üniteleri ve hava kanalları, sistemin yer ihtiyacını olumsuz yönde etkilemektedir. Bara kanalları, kablo kanalları ve havalandırma kanalları aynı mekanda çözümler, hatta çözümsüzlükler yaratacaktır. Bu nedenle tasarımın başında soğutma politikası yapılmalı ve proje ilerledikçe hesaplar gözden geçirilmelidir. İklimsel ısının zorlu olmadığı yerlerde taze hava ile soğutma tercih edilmelidir. 3. Yangın riskinin artması: Küçük sistemlerde, basit yangın tüpleri ile korunabilen MCC odaları gibi mekanlar, yangın esnasında ortaya çıkan enerjinin büyüklüğü nedeniyle, yeterli kapasitede otomatik yangın söndürme sistemi ile donatılmalıdır. Yangın söndürme sisteminin kurulabilmesi için gerekli olan alan, işletme içinde yaratılmalıdır. Yangın ihbar sistemi ve yangın söndürme sisteminin tasarımı, profesyonel firmalara bırakılmalıdır. Bu nedenle tasarım, yatırımın çok başlarında, doğru verilerle yapılmalıdır. Buradaki sorun işin başında doğru verilerin eksikliğidir. Genellikle yatırımın başlarındaki veri yetersizliği bu tür sistemlerin seçimini ertelemekte ve daha sonra çözüm arandığında yer sorunları ortaya çıkmaktadır. Yangının yayılmaması için, belirli bölgeler (zonlar) oluşturulmalı ve yangının söndürülmesi için gerekli otomasyon ve donanım sağlanmalıdır. Yangın anında personelin davranışı için eğitim verilmelidir. Yangınla ilgili çeşitli senaryolar düşünülmeli ve senaryolara uygun çözümler üretilmelidir. Burada inşaat ekibi, yangın danışmanı, elektrik bölümü, şalt ekipmanlarını temin edecek firma yetkilileri, soğutma sistemini kuracak ekipler, birlikte çalışmalıdır. Yangın anında hava fanlarının ne yapması gerektiği belirlenmeli ve buna uygun otomasyon yazılımları edinilmelidir. 4. Ortamın özelliklerinden kaynaklanan sorunlar: Büyük kağıt fabrikalarında kurulacak sistemlerde, fabrika içinde çevresel özellikleri farklı bölgeler oluşmaktadır. Bölgelere göre değişiklik gösteren ortamın özellikleri belirlenmeli, rutubet, toz, nişasta, sıcaklık ve kimyasal madde buharı gibi etkiler göz ardı edilmemelidir. Sistemdeki tüm elemanların ortamdan etkilenme durumları tespit edilmelidir. Toza karşı, neme karşı, ısıya karşı ve kimyasal patlamaya karşı önlemler, farklı yapıda ekipman ihtiyacı yaratır ve bu sistemler farklı tasarım parametrelerine, tecrübe birikimleri sonucunda konulmuş özel kurallara ve ekipmanlara sahiptirler. Standart ekipmanlar sorunlara çözüm olmayacağı gibi ek sorunlar yaratacaktır.

187/448

5. Kağıt fabrikalarının enerjiyi kirletmesi sorunu: Büyük sistemlerde akacak elektrik akımlarının büyüklüğü, gerilimlerinin büyüklüğü ve şekilsel farklılığı (sinüsten farklı), yaydıkları elektromanyetik alanlar, gerek şebeke geriliminin kalitesini, gerekse elektromanyetik yayılma sonucu tüm donanımları olumsuz yönde etkilerler. Bu konu birinci kısım 24 nolu bölümde işlenmiştir. Sistemdeki tüm ekipman ve elemanların sistemi etkileme ve sistemden etkilenme durumları tespit edilmelidir. Çünkü bu etkiler, ciddi boyutlara ulaşmakta ve cihazlarda ve ekipmanlarda arızalara yol açmaktadır. Bu kirlilik kaynakları tasarım ve montaj aşamasında minimum düzeyde tutulmadıkları takdirde, başlangıçta basit çözümlerle düzeltilebilecekken, artık düzeltilmesi özel çaba, bilgi ve yatırım gerektiren konular durumuna gelirler. 6. Güç kompanzasyonunun yetersiz kalması: Küçük sistemlerde alçak gerilim şalt kısmında yapılacak filtreli kompanzasyon panoları yeterli olurken, büyük sistemlerde orta gerilim motorlarının ilave olmasıyla kompanzasyon yetersizliği ortaya çıkar. O.G. tarafında yapılacak filtreli kompanzasyon veya senkron motor uygulaması gibi farklı yöntemlerle sorun giderilmelidir. 7. Enerji tasarrufu sorunu: Enerji tasarrufu konusu, küçük sistemlere kolay hakim olunabilmesi nedeniyle başarılabilmekteydi. Bu durumda bile tasarruf için özen gerekmekteydi. Büyük sistemlerde enerjinin verimli kullanılmasındaki kıstaslar değişmektedir. Ekipmanların verimli türlerden seçiminden, makine parkı seçimine ve DCS işletme mantığından, prosesin seçimine kadar pek çok konu tasarrufun içinde yer almaktadır. Bu konularda tasarım aşamasında hata yapıldığı takdirde, işletme döneminde klasik enerji tasarrufu çalışmaları ile verimli çalışma sağlanamaz. Tasarruflu çalışma alışkanlığı olsa bile verimsizliğin boyutları yapılan çalışmaların etkisini yok edecek boyuta ulaşabilir. Özellikle düşük katma değerli kağıtların tutulması imalatında, makine parkının olmak ve ürün çeşitlemesinin yedek olarak minimumda alınan fakat zorunluluktur. Tedbirli adına

vardiyalarda gerekli görülerek sürekli kullanımda tutulan ekipmanların sayısal çokluğu işletme maliyetlerini ve ürün fiyatını yükseltecektir. Bu tür ekipmanların gereksiz kullanımları otomasyon üzerinden engellenmeli, kişlerin insiyatifine bırakılmamalıdır.

188/448

8. Montaj malzemelerinin özenli seçimi ve stok yönetimi: Kablo ve bus-bar için taşıyıcı konsollar ve kablo tavaları, kanallar, yükseltilmiş döşemeler, montaj sarf malzemeleri ve kullanılacak aksesuarlar özenle seçilmeli, seçimler ayaküstü bilgilere değil, araştırmalara dayanmalıdır. Eski sistemlerin kurulması sırasında kullanılan basit çözümler ve pazarda kolayca bulunabilen malzemeler, büyük sistemlerde kısa sürede iflas etmekte ve sorun yaratmaktadır. Kullanılacak aksesuarlar yıllarca hizmet edecek ağır çalışma şartlarına uygun tiplerden olmalıdır. Yatırım için sahaya gelen tüm malzemelerin iyi muhafaza edilmesi montaj sırasında ve sonrasında güvenli çalışma sağlayacaktır. Bakınız (Ek. 2) 9. Montajın dokümantasyonla detaylandırılması ve detay dokümantasyon üretimi : Uygulanacak tüm detaylar yazıya dökülmeli ve detay çizimlerle yapılacak iş tanımlanmalıdır. Daha önce tecrübeli usta düzeyinde çözülen montaj detayları, kağıda aktarılmadan uygulanmaktaydı. Yapılacak hatalar çizim sayesinde önceden görülebilir hale gelecektir. Fabrikanın her köşesinde aynı ve doğru detayın uygulanmasının yararları ve avantajları bulunmaktadır. Büyük yatırımlarda aynı türde işi, örneğin motor bağlantısını, birden fazla montaj elemanı farklı ünitelerde farklı olarak yapmaktadır. Bu sorun bir proje ofisi aracılığıyla uygulamaya dönük dokümanlar üretilmesini gerektirir. Yüzlerce detay üretilerek matbu hale getirilip kullanılmalıdır. 10. Diğer montaj işleri ile koordinasyon sorunu: Borulama ve ekipman

yerleşimi ile koordinasyon sağlanmalıdır. Kablo miktarının artması ve çeşitlerinin çoğalması sonucu, kablo tavaları kablolara göre ayrılmak ve belirlenen mesafeleri koruyarak monte edilmek durumundadır. Bu çeşitlilik sonucu, çoğunlukla kablo tavaları dolmakta ve yeni tavalara yer kalmamaktadır. Burada proje koordinasyonu önemli hale gelmektedir. Boru tesisatı ile tavalar ciddi boyutlarda birbirini etkiler duruma gelmektedir. Koordinasyonun yapılmaması durumunda, boru tesisatı esnek olmaması nedeniyle önceliğe alınacağından, kablo tavaları son derece kısıtlı alan içine sıkıştırılarak monte edilecek ve tesisat yönetmeliklerine aykırı durumlar ortaya çıkacaktır. Konunun yönetmeliklere aykırılığı ve kablo metrajlarını değiştirmesi yanında, uzun vadeli kullanımda işletmeye yaratacağı sorunlar ve sonuçları olacaktır. Kablo tavalarına ilave kablo gelmemesi ve diğer çakışmalar tüm proje hazırlıklarının zamanında yapılmasıyla çözülebilir. Türkiye’de

189/448

yatırımlarda

proje

hazırlıkları

iflas

ettiğinden

sonunda

as

built

projeler

hazırlanmaktadır. 11. Proje ve tasarım sorunu: Yatırım aşamasında büyük sistemlerin ciddi şekilde

projelendirilmeleri gerekir. Projelendirmede en önemli parametre can ve mal güvenliğinin sağlanması olmalıdır. Mahalli destekle çözülebilen küçük kağıt yatırımları eski projelendirme geleneğiyle tasarlanmışlardır ve işlev üzerine kurulu basit tasarım kriterlerine sahiptir. Burada kastedilen karmaşık sistemler kurarak çözüme gitmek değildir. Sistemler büyük oldukları için zaten yeterince karmaşık olmaktadırlar. Önemli olan nokta, yeni tasarım kriterlerinin eski sistemlerdeki kriterlere göre farklı temele dayanıyor olmalarıdır. Kısa devre kapasiteleri, kısa devreye dayanım süreleri, işletmede kullanılacak gerilim kademelerinin sayısı ve seçimi, kabloların uzunlukları ve tipleri, topraklama gibi pek çok konu bu kapsama girer. Elektrik tesisatına ait yapının, ağır çalışma koşullarına uygun tasarlanması ve tam güçte, günde 24 saat, haftada 7 gün, ayda 30 gün ve en az 6 ay durmadan çalışabilecek sistemler kurulması hedeflenmelidir. Sistemin büyümesiyle akımların büyüyeceği ve kısa devre anında hata akımlarının çok daha büyük tahrip gücüne sahip olacağı bilinmelidir. Büyük akımlar karşısında görevini yerine getiremeyecek kadar zayıf seçildiği için tahrip olan bir koruma elemanı yüzünden ortaya çıkacak sonuçların, vahim olacağı açıktır. Bu konuda birinci bölümdeki mühendislik etüdleri bölümüne bakılmalıdır. 12. Bakım sorunları: Bakım anlayışının, ve yerine eski sistemlerden bir yaklaşımın edinilmiş bazı

alışkanlıklardan

arındırılması

farklı

yerleştirilmesi

gerekmektedir. Koruyucu elektrik bakımı gibi programlar büyük sistemler için hayati koşul olmaktadır. Elektrik bakım programı arıza üzerine duruş mantığından ziyade koruyucu elektrik bakım mantığı üzerine kurulmalıdır. Arıza olmamalıdır veya minimum olmalıdır. Çünkü büyük sistemlerde arızaların bedeli çok ağır olmakta can ve mal kayıpları olağanüstü boyutlara ulaşmaktadır. Büyük ekipmanların bakım için sökülmesi ve toplanması, bakım duruşlarının süresini arttırmaktadır. Programsız duruşlarda, ekiplerin ve takımların hazırlanması ve iş programının yapılması, işe başlamadan önce saatlerin geçmesine neden olur. Arızalar, taşeron bakım elemanlarının yapabileceği rutin işler olmadığından dış destek alınması da zorlaşır. Halbuki koruyucu bakım daha kolay sağlanabilir. Kontratlı bakım sözleşmeleri için, yapılacak bazı rutin bakım işlerinin kapsamı

190/448

belirlenmeli ve dış hizmet desteği sağlanmalıdır. Bu çalışma biçimi, fabrika bakım personelinin olmaktadır. çalışma Personelin tanımını iş değiştirmekte yeniden ve onlara farklı Koruyucu görevler bakım yüklemektedir. Artık fabrika bakım elemanları çevresini tarayan dedektifler tanımı, yapılmalıdır. programının içinde kestirimci bakım teknikleri bulunmaktadır. Kestirimci bakım bir kağıt fabrikası için lüks değil bir zorunluluktur. Bu konuda elektrikle ilgili koruyucu bakım için birinci kısımdan yararlanılmalıdır. Mekanik konularda ise Kağıt Fabrikalarında Bakım Yönetimi kitabı yararlı olacaktır. 13. Personel eğitimi veya eğitimli personel sorunu: Büyük sistemlerde profesyonel ortamlarda yapılmalıdır. Sık personel değişimi tercih

çalışacak kalifiye personelin temini oldukça zordur. Yetiştirilecek personelin eğitimi mutlaka edilmemelidir. İsteksiz ve yorgun personel son derece büyük risk altında kalacağından, sistemi de risk altına sokar. (Ek. 1 ) Kalifiye olmayan veya eğitimsiz personel iş ve can emniyeti açısından tehlike yaratır. 14. Yedek parçaların çeşitliliği ve temini sorunu: Büyük sistemlerde, yedek

parçaların sayısı ve stok maliyetleri çok kabaracağından, tüm parçaların temin süreleri ve önem sıralaması çıkartılarak yedek parça çalışması yapılmalıdır. Kullanılan ekipmanlar cins, kapasite ve kalite yönünden farklı ve özel olacağından, arızalanmaları durumunda geçici de olsa yerlerini doldurmak mümkün olmayacaktır. Ekonomik olarak parça sorununu çözmenin ilk yolu tasarım aşamasıdır. Büyük sistemlerde parça stokunu arttıran diğer etken, fabrika ekipmanlarının çok çeşitli kaynaklardan temin edilmiş olmasıdır. Standardizasyon sağlanabilmesi açısından cins ve tiplerin sayısının son derece azaltılması gerekmektedir. Buna Erken Ekipman Yönetimi de denilmektedir. İşletme dönemi için kritik ekipmanları tanımlayarak, önemine göre üniteleri sınıflandırmak gerekir. Bu konu ayni zamanda koruyucu bakım konusunun bir parçasıdır. Alım aşamasında tüm satıcı firmalara dikte ettirilecek ortak genel standartlar ile standardizasyon sağlanmalıdır. 15. Gerekli test ve ölçü aletiyle uygun bakım aletlerine sahip olmak: Büyük

sistemlerde, pense ve tornavida dışında, özel test ve bakım alet ve edevatı kullanımı gerekmektedir. Personel eğitiminde bu konulara yer verilmelidir. Büyük sistemler sürekli gözetim altında tutulmalıdır. Bu amaçla izlemeye yönelik kayıt

191/448

cihazlarının ve DCS gibi sistemlerin etkili olarak kullanılması gerekir. Diagnostik bilgilerin mümkün olduğunca çok üretilerek personelin kullanımına sunulması yararlıdır. Özel test düzenekleri ve cihazları olan kontratlı çalışacak bakım firmaları bulunabilir. Test konusu birinci kısım 18. Bölüm’de incelenmiştir. 16. Prosesin gereği olarak ortaya çıkan sorunlar: Büyük sistemlerde, gerek

motor güçleri, gerekse ekipman sayıları artmaktadır. Bunun sonucu şebekeden çekilen kısa süreli büyük akımlar, gerilim düşümü başta olmak üzere enerjinin temin edildiği kaynağa ağır ciddi etkilerde bulunur. Enerji kirliliği ortaya çıkar. Orta gerilim motorları kalkış anında tek başlarına şebekede büyük gerilim düşmelerine yol açarlar. Bunun yanında diğer ekipmanlar devreye alınırken grup halinde DCS üzerinden yönlendirilirler. (grup start-stop) (Ek.3) Kalkış sırasında, motorların start alması için, her motora has bir bekleme süresi olsa da, prosesin gereği olarak bu süre bazen bir iki saniyeye kadar düşebilir. Bu şekilde yol alan 30 adetlik bir grup motor 2 veya 3 dakika için, şebekeyi ciddi biçimde etkiler. Bu nedenle elektrik sisteminin mekanik ve elektriksel sağlamlığı yanında, topraklama sisteminin ve montajın yapısı önemli hale gelir. Çok güçlü ve güvenilir bir elektrik alt yapısına sahip olmadıkça, sebebi bilinen veya sebebi tespit edilemeyen bazı sorunlar aralıklarla ortaya çıkacaktır. Alt yapı bu tür etkilere karşı dayanıklı olmak durumundadır. Aksi takdirde üretim ve tamirat giderleri çok yüksek olacaktır. 17. Sistem ve alt sistemlerden oluşan yapının büyüklüğü: Büyük kapasiteli

sistemlerde, sisteme yardımcı olan pek çok alt sistem bulunur. Kompresörlere bağlı farklı hava temini sistemleri, aydınlatma sistemleri, DCS ve PLC gibi otomasyon sistemleri, yangın alarm sistemleri, güvenlik sistemleri, haberleşme sistemleri, çeşitli özellikte su sistemleri, ısıtma havalandırma sistemleri, klima tesisleri, kesintisiz güç kaynakları gibi, tüm ana sisteme hizmet eden pek çok yardımcı alt sistem sayılabilir. Bu sistemlerin bazılarının duruşlarda kapatılmaları mümkün olabilir. Fakat elektrik sistemindeki ortak bakım amacıyla, bir bölgedeki tüm sistemlerin ayni anda durdurulmaları, işletme açısından mümkün değildir. Bu nedenle, bakım için bir ünitede enerjinin kesilmesi istense bile, bazı proses pompalarının, klimaların, havalandırma fanlarının, atık su pompalarının, karıştırıcıların çalışmaları, DCS’in, aydınlatmanın, haberleşmenin ve güvenlikle ilgili sistemlerin devrede olması istenebilir. Sistemin büyüklüğü nedeniyle geçici

192/448

olarak alternatif

kaynaklardan beslemek de mümkün olmayabilir. Bu şartlar

altında, elektrik sisteminin enerjisinin kesilmesi ve bakımı imkansız hale gelir. Bazı ünitelerin, üretim hattı trafosundan ayrılarak, yardımcı tesisler trafolarından beslenmeleri gerekebilir. Böyle bir trafo bile bazen sorunu çözemez. Çünkü mutlaka kendi bakımının da yapılması koordinasyonla sağlanabilir. 18. Topraklama sorunu: Büyük sistemlerde topraklama iletkenleri büyük gerekecektir. Bu şartlarda duruş, ancak merkezi fakat katılımcı bir yöntemle, yani tüm bölüm amirlerinin katılacağı genel

mesafeleri kat ederek fabrika içini dolaşırlar. Motorların büyüklükleri ile ilgili olarak bu iletkenlerin kesitleri büyür. 100.000 ampere yaklaşan kısa devre akımına dayanım açısından bu gereklidir. Fabrika içinde işletme topraklaması, yıldırımlık topraklaması, koruma topraklaması, statik boşalma iletkenleri ve potansiyel dengeleme gibi amaçlarla birden fazla ve farklı özellikte topraklama iletkenleri dolaşır. Bunların koordinasyonlarının yapılamaması durumunda arızalara açık bir yapı ortaya çıkar. Gerek mal güvenliği, gerek can güvenliği sorunu yaşanır. Alışılmış uygulamada kullanılan bir iletken bu işler için yeterli iken çok farklı kesitler ve çözümler ortaya çıkar. Tahrik sistemlerinde alternatif akımın kullanılmasıyla, toprak iletkeninde yüksek frekanslar dolaşacağından, bunların kablo kesiti arttırılarak uzaklaştırılması imkansız hale gelir. Topraklama iletkeninin tüm frekansları geçirebilen bir yapıda olması zorunluluk haline gelir. Bu durumda eskiye ait tüm topraklama bilgileri yetersiz hale gelmeye başlar. Topraklama sisteminde güvenli olduğu düşünülerek baz alınan eski kriterler, ana yapıyı ve genel sistemi tehdit eden bir duruma gelir. Bu sorun topraklama sisteminin ciddi olarak ve farklı bir gözle ele alınmasını gerektirir. Bu konuda Türkiye çok geridedir. Konunun çözümü ihtisaslaşmış tecrübeli kişlerin teknik desteğindedir. 19. Koruma sistemlerinde selektivite sorunu: Sistemin büyümesi ve dağıtım

ve gerilimin kademelendirilmesi koruma amacıyla kullanılan röle ve koruma şalterlerin ardışık sıralanmalarına neden olur. Birbiri ardına bağlanmış trafo ve şalter zinciri büyür. Bu durumda uç noktalardan birinde oluşan kısa devrede hata akımı geçerken, o noktayı koruyan şalterin hatayı görüp enerjiyi kesmesi beklenir. Şalterler arasında koordinasyon sağlanamaması durumunda, korumayı yapacak şalterle birlikte, daha yukarıda başka bazı koruma şalterlerinin ayarları devreye girerek, gereksiz yere başka bölgelerin enerjisiz kalmasına neden olur ve

193/448

belki de tüm üretimi durduracak sonuçlar doğar. Röle koordinasyonu adı da verilen bu çalışmalar, bu anlamda yararlı olacak mühendislik konularıdır. 20. Teknik emniyet ve iş güvenliği sorunu: Küçük sistemlerde akılda

kalabilecek bilgiler, sistemlerin büyümesiyle akılda tutulamayacak büyüklüğe ulaşır. Arıza takibinde ve bakım sırasında, dokümansız çalışma yapmak imkansız hale gelir. Sistemin büyüklüğü nedeniyle gerekli iş emniyeti ve detay bilgiler gözden kaçabilir. Hem sistemin tüm detayları, hem de tüm aktiviteler kayıt altında ve kolay erişilebilir olmalıdır. (Bilgisayarlı Bakım Yönetim Sistemleri) Sistem, kişilerin algılamalarını kolaylaştıracak tüm bilgi birikimini kolay erişilebilir ve işlenebilir halde tutmalıdır. Montaj ve start-up ile ilgili detaylar da sürekli başvurulacak kaynaklar arasında olmalıdır. Sistemlerin çalışması, çalışan elemanlara çok iyi öğretilmelidir. 21. Yönetim ve koordinasyon sorunu: Fabrika makina holünden yönetime

dayanan tek merkezli bir durumdan çok merkezli bir yapıya geçtiğinden sorunlar makine holü üzerinde kontrol edilebilir olmaktan çıkmaktadır. Haberleşme, bakım, duruşlar ve diğer aktiviteler sıkı koordinasyonu gerektirir. Geçmiş alışkanlıkların yerini yeni davranış biçimleri almalıdır. Yeni prosedürler ve kurallar takım olarak kullanılabilir, uygulanabilir olacak şekilde benimsenmelidir. Görev ve yetki dağılımı kesinleştirilmeli, teknik ve idari anlamda tanımsız iş kalmamalı, sorunlar sahipsiz bırakılmamalıdır. 22. Yatırım bütçesinde ve süresinde artışa eğilim vardır: Bütçe için ayrılacak yatırım rakamları eski tasarım kriterleri üzerinden yapılacak olursa yatırımcı için, ileriki aşamalarda sürpriz bütçe ve süre artışları ortaya çıkacaktır. Çünkü yerel eski standartlar kullanılamayacağından tahminler sapacaktır. Bu durum çok iyi düzenlenmiş, genel fabrika standartları, teknik şartnamelerle ve proje çalışmalarıyla işin başında netleştirilmelidir.

Kapasite artışının otomasyon sistemi üzerinde yarattığı sorunlar
Otomasyon sistemi üretimin yapıldığı ve prosesin kontrol edildiği bilgisayar ve onun bilgi aldığı ve bilgi gönderdiği, kontrol ettiği tüm cihaz ve ekipmanları kapsar. Bu

194/448

tanım, motorlar dahil pek çok ekipmanın da birer cihaz gibi görünmesine yol açmaktadır. DCS sistemi diye adlandırılan otomasyon sistemi, zayıf akım ve kuvvetli akım sistemlerini kontrol ettiğinden, işletmecilik anlamında zayıf akım ve kuvvetli akım kavramları birbirine karışır. Küçük sistemlerde mahallinden kontrol edilen ve mantığı teknisyen tarafından düzenlenen ve sadece proses odaklı iş akışı, sistem büyüdükçe karmaşık hale gelmektedir. Üretim sırasında yapılacak işlem basamaklarındaki sıralama hataları üretimde verimsizliğe yol açar. Aşırı miktardaki kumanda elemanları ve kabloları ise sistemin bakım ve işletimini olumsuz etkiler. Bu karmaşıklığı durdurması düşünülen DCS’in devreye girmesiyle, sorun bir açıdan düzelmiş, fakat sistemlerin uyum içinde çalışamaması gibi başka problemlerin çıkmasına engel olunamamıştır. (System Tuning) 1. Kablo sorunu: Prosesin otomasyonla daha kolay kontrol edilebilmesi, sistemde otomasyona bağlanması gereken noktaların sayısını arttırmıştır. Eski sistemlerde, çok önemli noktalarda yapılan proses kontrolu, ölçüm cihazlarındaki çeşitlilik ve ucuzlamayla fabrika alanına yayılmıştır. Bunun sonucunda önce PLC sistemleri ortaya çıkmış arkasından çok çıkışlı kontrolörler gelişmiştir. Gene lokal olarak başlayan PLC veya çok çıkışlı kontrolör yöntemi, yetersiz kaldığından beklenen eleman tasarrufunu sağlamamıştır. Bu nedenle daha büyük çaplı otomasyon kavramını gelişmiştir. Bu nedenler otomasyon kablo sayısını ciddi biçimde arttırarak, yeniden başa dönülmesine neden olmuştur. İnce ve çok damarlı kablolarla, lokal klemens kutuları yaratılarak yeni bir çözüm yolu aranmıştır. Sistemlerin çok büyümesi bunun da çözüm olmadığını kanıtlamıştır. Kablo tasarrufu amacıyla sisteme ait bazı üniteler kullanım bölgesine taşınmışlardır. Daha ileri bir yöntemle, bus kablosu tipinde kablolarla, smart cihazlar üzerinden dolaşılarak, iletişim sağlanması yöntemi yaygınlaşmaktadır. Halen otomasyon sistemleri yüzlerce kilometre kablo ihtiyacı yaratmaktadır. Bu durum ekonomi açısından özel çalışma gerektirmektedir. 2. Sistemin geniş alana yayılması sorunu: Büyük fabrikalarda büyük otomasyon sistemleri gerekmekte ve sistemlerin I/O sayıları her geçen gün artmaktadır. Kablo miktarından tasarruf amacıyla sistem parçalarının kullanım bölgelerinin çok yakınına getirilmesi, sistem elemanlarının fabrikanın her köşesine dağılmasına neden olmuştur. Bu gelişme, haberleşme kablolarında veri kayıpları gibi çeşitli sorunlara yol açmaktadır. Tasarım ve montajda dikkat gerekmektedir.

195/448

3. Sistemin gürültü sinyallerinden etkilenmesi: Çok güçlü elektrik motorlarının ve tahrik sistemlerinin olduğu yerlerde, havada ve iletkenlerde elektromanyetik kirlenme olmaktadır. Bu kirlenme türü, çok özenli sistem montajı ve montaj tasarımı ile azaltılabilir. Ekranlı ve bükülmüş damarlı kablo kullanımı analog ve dijital sinyal kabloları için çözüm olmaktadır. Haberleşme kablolarında durum farklı değildir. Elektriksel (kapasitif) özellikli indükleme, uzun kablo ekranı tarafından yakalanmaktadır. Yok edilmesi ise özel bazı montaj yöntemlerin uygulanmasına bağlıdır. Yok edilememesi durumunda yüksek gerilimler nedeniyle veri kesintileri ve yavaşlama gibi yazılımı etkileyen sorunlar yaşanır. 4. Topraklama sorunu: Montajın ve kablo tipinin kalitesi topraklama sorununu çözmemektedir. Topraklama sistemi ana prensip olarak arıza anında akım taşıması gerekirken, çalışan ekipmanlardan atılan akım ve indüklenen gerilimler yüzünden sürekli tahliye görevi görmektedir. Atılan sinyallerin frekanslarının çok farklı olmaları nedeniyle topraklama sistemi her yerinde ayni empedansa sahip değildir. Bu durum topraklama iletkeni üzerinde farklı potansiyelde gerilimlerin doğmasına neden olur. Eş potansiyel olarak adlandırılan ve her yerinde sıfır volt olması gereken toprak iletkeni, artık bu özelliği sağlayamaz. Kablo ekranlarının bağlı olduğu topraklama sisteminin, büyük fabrika alanlarında, çok geniş alana yayılması sonucu, her üretim bölgesinde farklı toprak gerilimi görülmesine neden olur. Üzerinde farklı gerilimler bulunan toprak iletkenine farklı noktalardan bağlanan (besleme ve data kablosu toprak iletkenlerinin aynı cihaz üzerinde birleşmesi gibi), cihazlar üzerinde sistem topraklaması ve data kablosu topraklaması birleşerek birbirlerine akan akımlar oluşturur. Hele topraklama sistemleri, baştan ortak kurulmamışsa yani ayrılmışsa sorun daha da büyük olmaktadır. Bunun çözümü sanıldığının aksine tek topraklama sistemi kurulması ve ilave olarak elektronik topraklama ve referans topraklama yöntemlerinin lokal olarak yapılıp, topraklamaya bağlanması gerekir. 5. Yazılım sorunu: Büyük sistemlerde her gün sisteme ilave yeni ekipmanlar katılır ve sistemden bazı ekipmanlar iptal edilir. Sistem sürekli kendini yenileyen bir yapıdadır. Bu durum gerek yazılım gerekse donanım üzerinde her gün bazı mühendislik hizmetlerinin yapılmasını, yani mühendislik hizmetlerine

196/448

bağımlılık getirir. Sistem ilaveleri, sistemi durdurmadan yapılabilmeli ve yazılım kolay olarak yapılabilmelidir. Fabrika bu şartlara adapte olmalıdır. 6. Arıza bakımcılığı ve bakımcılık kavramlarında değişme: Otomasyona bağlı cihaz ve uç noktaların sayısal olarak artması arıza kaynaklarını arttırmaktadır. Arıza teşhisinde, otomasyon sisteminden izleme ve yararlanma gerekeceğinden bu konuda problem çözme amaçlı günlük çalışmalar gerekmektedir. Kestirimci bakım eskiden olduğu gibi sadece titreşim analizi yaparak teşhiste bulunmaktan vazgeçmiş ve buna ilave olarak süreç parametrelerini de izlemeye başlamıştır. Süreç parametrelerini bilmek üretim ve enstruman elemanları kadar mekanik bakım elemanlarınında ilgi alanına girmektedir. Bu nedenle arızaların teşhisi amacıyla yetiştirilmiş personel bulundurmak zorunlu olmaktadır. Bunun yanında bakımcıların tümü, arızaların sayıca azaltılması için otomasyona bağlı olmayan noktalarda veri toplama görevi yüklenmek durumundadırlar. 7. Sistem yazılımlarında sistemleri çeşitlilik sorunu: Büyük fabrikalarda çok farklı SCADA

otomasyon

olabilir.

Yangın

sistemi,

güvenlik

sistemleri,

sistemleri ve muhtelif PLC kökenli lokal sistemler gibi sistemler, yaygın olabilir. Bunların mümkün olduğu kadar tek bir yapı, eğer olamıyorsa tek bir marka veya minimum çeşitlilik altına alınmaları, yazılım ve donanım farklılıklarını önler. Aksi takdirde yedekleme maliyetleri, mühendislik hizmetleri için yapılacak harcamalar, dışa bağımlılık ve personel ihtiyacı artacaktır. Her yazılımı bilen kişiler çalıştırmak istense bile fiziksel olarak mümkün değildir. Bu durumda dış destek ihtiyacı ortaya çıkar ve basit sorunlar büyük kayıplara yol açmaya başlar. Tek bir yazılım türünde bile ciddi eğitimlerin alınmasında fayda bulunmaktadır. 8. Enstrüman çeşitliliği sorunu: Çok fazla ölçüm noktasının ve kontrol noktasının bulunması özetle I/O sayısı kablo, cihaz, kart gibi sisteme bağlı olan tüm elemanlarda çeşitlenmeyi arttırmaktadır. Besleme gerilimlerindeki farklılıklardan, bağlantı tiplerine kadar pek çok parçanın yedeklenmesi gerekir. Bakım stoklarını azaltmanın tercihlerle fabrikaları bir yolu çeşitliliği sınırlandırmaktır. Sistemler haline satın Fabrika alınırken bakım sadece elemanları, fiyatlarına mutlaka kapasitelerinin üzerinde bilgi edinme sorunu yaşarlar. Bu konular, başta yapılacak sınırlandırılmalıdır. teknoloji çöplüğü bakılmamalı, işletmeye olan ömür boyu maliyetleri dikkate alınmalıdır. Kağıt getirilmemelidir. Elemanların

197/448

profesyonel eğitim almaları sağlanmalıdır. Bu çalışmalar, kalibrasyon konusunda da son derece olumlu sonuçlar yaratır. Her cihaz için ayrı test düzeneği hazırlanması işin başka bir olumsuz yönüdür. 9. Start-up sorunu: Eski sistemlerde devreye alma süreci, kablo bağlantılarının bitmesi ve motorların ve cihazların besleme geriliminin verilmesi ile birlikte kısa sürede tamamlanırdı. PLC, DCS gibi otomasyon sistemlerinin üzerinden yapılacak devreye alma çalışmalarının başlayabilmesi için, bir grup ekipmanın tesisatının tamamlanması yetmemektedir. Tüm sistemde tesisat tamamlanarak, soğuk testler (kablolarda bağlantı doğruluğu) yapılmadan, DCS sisteminin enerjilendirilmesi sakıncalı olmaktadır. DCS‘e enerji verildikten sonra, her I/O için özel loop-testi işleminin yapılması gerekmektedir. Ekipman fonksiyon testi, bu işlemlerden sonra yapılabilmektedir. Bundan sonra da sıcak testlere başlanacaktır. Sistemin tuning işlemi ise en sona kalmaktadır.10.000 I/O lu bir sistemde 10.000 noktada tek tek kablo ve fonsiyon denetimi yapılması 4 ekiple aylarca sürecek iş demektir. Bu işin zamanlaması montajın bittiği gün başlar. O nedenle fabrikaların alışık olmadığı bir bekleme süresi yaşanır. Yatırımcı montaj biitiğinde makinanın dönmesini bekler. Oysa bekleme süresi tüm montaj ekiplerini bağlayacak ve sahaya hapsedecektir. Burada süpervizörlerin kontratta yazan süreleri dolacağından ilave ücret talepleri olacaktır. Bu sürecin düşünülmemesi bir tür hatalı yatırım takvimi üretilmesine yol açmaktadır. Start-up zamanı belirlenirken, takvim buna göre belirlenmelidir. Testler için sahada yeterli eleman ve ölçü aleti bulundurulmalıdır. 10. Sistem Tuning kavramının bilinmemesi: Tüm otomasyon sisteminin çalışır vaziyete getirilmesi ve üretimin başlaması işverenin sona gelindiği izlemi edinmesine yol açar. Oysa fabrikanın ekonomik ve sorunsuz çalışması söz konusudur. Bir kontrol devresinin kurulup çalışması görünürde yanıltıcıdır. Kağıt fabrikalarında binlerce kontrol devresi bulunur. Her devrenin tek başına çalışması yanında senkron olarak tüm devrelerin birbirlerinin çalışmasını bozmadan işlemleri yapıyor olmaları gerekir. 400 mm çapında bir pnömatik vananın otomasyon sisteminden komut alarak açması ve önündeki pompanın beraberinde devreye girmesi zamanlama gerektirir. Hangi süre bu işe en uygundur? Vana geç açılırsa pompanın emişinin çalışırken boş olması pompada kavitasyona yol açacaktır. Aynı zamanda öndeki bütede seviye şişerek taşma yaşanacaktır. Vananın erken açılması fiziksel olarak mümkün değilse alınacak önlemler nelerdir? birisinin Bu konu otomasyoncuya gerekli doğru bilgiyi aktarmasını gerektirmektedir.

198/448

Otomasyon ekranına oturan kişi bunu yazılım üzerinden çözemeyecektir. Buna benzer örnekleri arttırmak mümkündür. Debi kontrolu ile bütr kontrolları bir birlerini etkişlerler. Tüm bunların sahada çözülmesi gerekecektir. Havbede otomasyon sistemiyle havalandırma yapılması başka bir verimsizlik örneği olabilir. Kağıdın iyi kuruması ve kontrol devrelerinin otomatikte olması ekonomik çalışıldığını göstermez. Buna benzer konuların kimin tarafından düzeltileceği boşlukta kalmaktadır. Bir bütün olarak sistemdeki tüm kontrol devrelerinin tuning işleminden geçirilmesi söz konusudur.

Kapasite artışının tahrik sistemi ve donanımı üzerinde etkileri
Büyük kapasiteli fabrikalarda, kapasiteye bağlı olarak yapısı büyüyen ve

karmaşıklaşan diğer bir sistem makine tahrik sistemidir. Kapasite artışı ve teknolojik gelişmeler, öncelikle tahrik sistemlerinin yapısını, doğru akımdan alternatif akıma çevirmiştir. Bu değişim daha hızlı makine imalatını teşvik etmiştir. Giderek daha hızlı makine imal etmek, daha büyük ve güçlü tahrik sistemleri yapılması gerektirmektedir. Tahrik sistemlerinin büyümesiyle birlikte elektronik, kuvvetli akımın bir branşı haline gelmiştir. Bu konu otomasyon, güç elektriği, güç elektroniği ve makina mühendisliği konularının bir karışımıdır. Büyük sistemlerin bakımını yapacak olan kişlerin bu çapta bilgi sahibi olmaları mümkün değildir. Tahrik sistemlerin büyüklükleri getirmektedir. 1. Elektromanyetik kirlilik: Alternatif akımda hız kontrolu, gerilimin yeniden şekillendirilmesi ile sağlanır. Yeni şekillendirilen gerilimin iki özelliği bulunmaktadır. Birinci özelliği asimetrik akım ile motor beslemesi yapılması, ikinci özelliği ise besleme gerilimini elektromanyetik dalga olarak motora göndermesidir. Bu iki özellik, birlikte topraklama iletkeni üzerinde ciddi akım ve gerilimlerin doğmasına neden olur. Sistem tasarımı yanında, montajla ilgili bazı kurallar, sorunların önemli ölçüde yok edilmesini sağlar. Eski montaj teknikleri veya bilgileri ile yapılacak tesisatlarda, sorunların boyutu tehdit edici oranda büyür. Hatalar sadece tahrik sistemini değil tüm sistemi tehdit eder hale gelir. Tahrik sisteminin seçimi de bu tehditleri azaltacak veya arttıracaktır. Aşağıda hız kontrolu yapılan bir motorun 4 ayrık damarla beslenmiş olduğu görülmektedir. Bu bir kağıt nedeniyle yaratacakları yeni sorunlar çözümlerini de birlikte

199/448

fabrikasında çekilmiştir ve cinayet olarak adlandırılmaktadır. Basit gibi göründe de bir proje hatası olarak ilgili her mühendise aktarılmalıdır. (Ek.5 e bakınız)

2. Rulman

akımları:

Asimetrik

akımların

ve

elektromanyetik

etkinin

varlığı

nedeniyle, motorların gövdelerinden, rulman üzerinden rotora elektrik akımı akmaya başlar. (Ek.6) Motor rulmanı bir süre sonra, elektrik akımının etkisiyle bozulacaktır. Sadece tahrik sisteminin alımında değil, buna bağlanacak motorların alımında, montaj sırasında, kablo seçiminde ve periyodik bakımlarda uyulması gereken bir dizi kurallar sayesinde, rulman akımları etkisini kaybeder. Bu sistemlerde, klasik elektrikçilik mantığı ile sorunları çözmek mümkün olmamaktadır. Mutlaka detaylı bilgi sahibi olunması gerekmektedir. 3. Motor izolasyonunda bozulma ve hızlı yaşlanma sorunu: Motor besleme gerilimleri motorların büyümeleri sonucu 400 V yerine 690 V seviyesine yükselmiştir. Bu gerilim kademesinde motor klemensleri arasında 2000 V gibi bir gerilimin okunması son derece normaldir. Kullanılacak motorun sıradan bir alçak gerilim motoru olması durumunda izolasyon bozulmaları yaşanacaktır. Motor alımında kullanılan teknik şartnameler, genellikle bu soruna temas etmemektedir. Bu nedenle tahrik motorlarının teknik şartnamesinin ve fabrika genel standartlarının günün koşullarına göre düzenlenmesi uygun olur. 4. Montaj bilgisi sorunu: Kablo pabuçlarından, kablo ekranlarının topraklama detayına kadar, kablo tavalarının düzenlenmesinden, güzergah seçimine kadar tüm detaylar, bu işi bilen kişiler tarafından düzenlenmeli ve kontrol edilmelidir. (Ek.7) Klasik montaj yöntemlerinin geçerliliğini kaybettiği bu tesislerde, periyodik

200/448

aralıklarla koruyucu bakım kapsamında bazı kontrollar yapılmalı ve sistem gözetim altında tutulmalıdır. 5. Mekanik kökenli sorunlar: Büyük motorlarla donatılan sistemlerde, makine vibrasyonu, inşaat, mekanik ve elektrik tesisatı üzerinde ciddi araştırma yapılmasını gerektirir. Her sistemin, hatta binaların bile doğal vibrasyonla salındıkları bilinmektedir. Binanın salınım frekansı ile tahrik sisteminde üretilen bir harmonik frekans ve ana makinenin salım frekanslarından en az ikisi uyuştuğunda, rezonans denilen olay meydana gelmekte ve makine şaftları parçalanmakta, ekipman hasarları ortaya çıkmaktadır. Özellikle makine doğal salınım frekansının, çalışma sırasında, tahrik sisteminin ürettiği çeşitli frekanslardan biriyle çakışma ihtimali ortaya çıkar. Her bir sistemin parametreleri ve doğal salınım frekansları çok iyi bilinmelidir. Çalışma sırasında tahrik yol vericileri bu frekansları hızla geçmelidir. Ayrıca tahribat olmaması için vibrasyon ölçü sensörleriyle donatılmış bir tahrik sisteminin, özellikle kalender, elek ve presler gibi güçlü motorların bulunduğu yerlerde denetim altında tutulması kaçınılmazdır. Bunların yanında dişlilerde ve kasnaklarda boşluk tabir edilen ölü bant aralıkları makine hızıyla birlikte önemli hale gelir. Makine alımında vibrasyon analizine imkan verecek özel makine bilgilerinin imalatçıdan talep edilmesi yararlı olur. Makine hızının yüksekliği, grup hızları arasındaki hassasiyetin yüksek olmasını gerektirir. 6. Hızlı makinalarda işletme sorunları: Çok hızlı makinalarda, özellikle elekte kaymalar yaşanabilir. Hızlı makinelerde basit kaymaların bile konfeksiyonda bozulmaya neden olduğu bilinmektedir. Eleğin tipi ile kayma azaltılabilirse de, makine temizliğini, valslerin yüzeylerini ve valslerle eleğin yapacağı açıları unutmamak gerekir. Makine alımında ve işletilmesinde bu konuların üzerinde durulmalıdır. Hız koordinasyonu bakımından, kayma önemli bir sorun kaynağıdır. Benzer bir olayda preslerde, ayrı tahrikli valslerin birbirlerine basarak çalışmalarında ortaya çıkar. Senkron bozukluğu kağıt kopması yanında vals yüzeyinde bozulmalar yaratır. Tüm bunlar çok hızlı geliştiği için tahribatlar ciddi sonuçlar yaratır. Tahrik sisteminin kontrol açısından güvenilir yapıda olması ve yazılımlarda koruyucu tedbirlerin alınmış olması gerekir.

201/448

7. Ekipmanların limitlerine doğru

gelmeleri nedeniyle ortaya çıkacak

sorunlar: Kapasite artışları makine eninin ve hızının artmasıyla sağlanır. Winder gibi makinelerde, hız 3000 metre/dakikanın üzerine çıkartılabilmesine rağmen, set değişimi, ivmelenme süresi ve frenleme süresi toplamı ciddi boyutlara ulaşarak makine kapasitesi karşısında handikap haline gelir. Bu durum winder gibi ünitelerin sayısının artmasına, istemeden de olsa birden fazla motorlu olmasına neden olabilir. Yardımcı tüm donanım kapasiteye bağlı olarak artar. Hızlı makinelerde bakım ihtiyacı ve kapsamı artarken, bakıma ayrılan süreler en aza düşer. Bunun sonucunda koruma cihazları sayısı emniyet tedbirleri son derece önemli hale gelir. Gözlenen noktaların sayısı artar. Diyagnostik bilgi ihtiyacı artar. Yazılım ve donanım önemli hale gelir. Bu da maliyetleri arttıracağından ekipmanları daha pahalı hale getirir. 8. Elektronik ünitelerin soğutulması sorunu: Büyük kağıt makinelerinde tahrik ünitelerinin yol vericilerinden yayılan ısının büyüklüğü pano içi ve dışı soğutma sistemlerini hayati kılar. Diğer yol vericilere göre kayıpları daha yüksek olan elektronik yol vericilerde klima hesabı gerçekçi yapılmalıdır. İmalatçının vereceği atık ısı miktarı yanında, kablolardan yayılacak ısı miktarı ve emniyet katsayıları göz önüne alınmalıdır. Toz sorunu yaşanmaması için tam kapalı klima sistemi kurulmalı ve soğutma sistemi yedekli yapıda olmalıdır. veriler doğrultusunda ölçümlendirilmelidir. Pano Pano yerleşimi ve oda yerleşimindeki sıkışıklık büyüklüğü, panoyu temin eden imalatçının önerilerinin altında olmamalı, odalar nedeniyle bir pano tarafından atılan ısı, diğer pano tarafından emilmemelidir. Pano odalarında alan ve hacimden asla taviz verilmemelidir. 9. Kablo kesitleri ve kablo cinsinin önemi: alınmalı ve vazgeçilmez olanlar ısrarla Tahrik sistemlerinde, bilinen kablo Türkiye’de firma

seçim kriterlerinin yerine farklı kriterler kullanılmaktadır. Bu kriterler dikkate talep edilmelidir. kataloglarında bulunmayan kablo türleri ortaya çıkmaktadır. Özellikle 4 damarlı, simetrik damar dizilimine sahip, metal-clad kablolar Türkiye’de bulunmamaktadır. Tahrik motorları için kullanılacak kablo kesitleri de, standart motorlarda kullanılan hesaplama yöntemiyle seçilemezler. Daha büyük kablo kesitleri kullanılmalıdır. (Ek. 5)

202/448

BÖLÜM 4
SİSTEM MÜHENDİSLİK ETÜTLERİ

Elektrik sistemlerinin, tasarımında, kullanılmasında ve bakımları sırasında elektrik sistem mühendisliği etütleri önemli yer tutar. Mühendislik etütleri 4 ana grupta yapılır. 1) Kısa devre etütleri 2) Koordinasyon etütleri 3) Yük akış etütleri 4) Güvenilirlilik etütleri Tesise enerji veren dağıtım firmasının elinde, tek hat şemaları ve mühendislik etütleri bulunmalıdır. İşletmenin verimli ve emniyetli çalışabilmesi için bakım ekibinin elinde sistemin doğru bir tek hat şemasının bulunması ve değişiklikler yapılacaksa, bunu dağıtım firmasına veya kendi danışman mühendisleriyle işlerdir. tartışmaları gereklidir. Bunun yanında sistem etütleri, dış desteğe ihtiyaç gerektiren ve ihtisaslaşma konusu

a) Kısa devre etütleri
Kısa devre veya hata akımları, anormal koşullar altında meydan gelen ve yıkıcı, tahrip edici sonuçları olan, büyük enerjilerin açığa çıktığı olaylardır. Normal çalışma koşullarında, elektrik enerjisi son derece yararlı ve kolay kontrol edilebilen bir özellik gösterir. Bunun yanında, hata anında büyük kısa devre akımları geçeceğinden, elektrikli ekipmanlarda tahribat ve insanlar için can güvenliği sorunu yaratır. Hata akımları birkaç yüz kilo-ampere kadar çıkabilir. Kısa devre anında, ısı enerjisi ve manyetik kuvvetler açığa çıkar. Isı enerjisi izolasyon ve iletken erimelerine yol açar ve beraberinde patlama meydana gelecek olursa çevredeki ekipmanlarda tahribat yaratır. Manyetik kuvvetler baraları bükerek iletkenlerin yerinden sökülmesine yol açar. Bu şartlar, elektrik sistemi ve personel

203/448

için istenmeyen sonuçlar yaratır. Elektrik sistemlerinin kısa devreye karşı korunmaları için gerekli şartlar tesisat yönetmeliklerinde yer alır. Kısa devre etütleri sistem tasarımı sırasında yapılır. Her beş yılda bir veya önemli değişikliklerden sonra mutlaka yeniden yapılmalıdır. Aşağıda kısa devre etüdünün tekrar yapılmasını gerektirecek proje tadilatları sıralanmıştır. a) Enerji üretim tesisindeki bir değişiklik b) Sistem içinde sistemin dağılımında yapılacak bir değişiklik c) Trafo değişikliği d) Hat kesit ve metrajlarında değişiklik e) Sisteme bağlanan yüklerde bir değişiklik Periyodik kontrollarda, sistem değerleri, kayıtlardaki değerlerle karşılaştırılmalıdır. Sistemdeki tip ve sayılar dışında ekipmandaki fiziksel değişmelere de dikkat edilmelidir. Önemli görülen farklılıklar, danışman mühendise, dağıtım firmasına veya bakım departmanı üst birimlerine veya alternatifi kurum ve kuruluşlara bildirilmelidir. Kısa devre akımlarının mühendislik etütleri ve tahribatının düzeltilmesi, bu yazının ilgisi dışındadır. Bunun yanında bir trafonun çıkışında meydana gelebilecek azami kısa devre akımını tespit edecek basit bir yöntem bulunmakta ve aşağıda verilmektedir. Bu yöntem basit olduğu kadar doğru bir yöntemdir.

Örnek kısa devre hesabı
Ik (kısa devre akımı) = trafo etiket akımı / (trafo empedansı (%) X 100)= kiloamper 1600 KVA Trafo için gerilim düşümü yüzdesi veya empedans yüzdesi = % 6 Trafo sekonder akımı 2200 A Ik= 2200/ 6 x 100= 36,66 kilo amper . Bu trafo için 40 kilo amperlik kısa devre dayanımına sahip, bir alçak gerilim şalt sistemi yeterlidir.

204/448

Kısa devre akımı 2000 kva lık bir trafo için Ik= 2750/6X100=45,8 kilo amper olur. Bu durumda kısa devre dayanımı 50 kiloamper olan bir şalt sistemi yeterlidir. Sistemde trafo değişmesi gibi bir durum olduğunda, yukarıdaki örneklerde olduğu gibi kısa devreye dayanım akımı yetersiz kalabilir. Bu durumda şalt sisteminde, nelerin yeterli olacağı veya olmayacağı tesisatın incelenmesi ile ortaya çıkar. Bu konuların çözümü ve sorumluluğu danışman mühendisten veya alternatifi kişi veya kuruluştan beklenmelidir.

b) Koordinasyon etütleri
Koordinasyon etütlerine, röle koordinasyon çalışması veya selektivite ayarları gibi isimler de verilir. Kuvvet tesisatının doğru çalışmasını sağlar. Koordinasyonu düzgün bir sistemde, bir kısa devre meydana geldiğinde, ilk koruma rölesi devreye girmeli, kısa devre olan kısmı şebekeden derhal ayırmalı ve onun üstündeki sistem, güvenlik içinde çalışmasına devam edebilmelidir. Koordinasyonu bozuk bir sistemde ise, gereksiz bir şekilde, pek çok yer enerjisiz kalabilir. Bir bölgede meydana gelen arızada, arıza olmayan bölgelerin enerjisiz kalması bunun tipik örneğidir. Bu durum üretim kayıplarına ve istenmeyen bazı sonuçlara neden olabilir. Elektrik sisteminin tasarlanması sırasında bu çalışma yapılmalıdır. Bu çalışma daha sonra bakım için kullanılmak üzere saklanmalıdır. Aşağıdaki koşullardan biri olduğunda, koordinasyon etüdü gözden geçirilmelidir. 1) Kısa devre akımlarının değişmesi, 2) Aşırı akım koruma cihazlarından birinin başka değer ve tipteki bir başka cihazla değiştirilmesi, 3) Şalter veya koruma rölelerinden birinin akım set değerlerinin değiştirilmesi, 4) Elektrik sisteminin konfigürasyonunda yapılacak bir değişiklik, 5) Bakım, test ve ayar işlemleri yetersiz yapılıyorsa,

205/448

Enerji temini sistemi sürekli ve periyodik olarak gözlenmelidir. Her tür değişiklik anında işlenerek yenilenmelidir. Koruma cihazlarının performansına yönelik tereddütler varsa danışman mühendise bildirilerek gözden geçirilmelidir. Akım zaman eğrilerini gösteren grafiklerin yeni ve cihazı temsil eden olmaları sağlanmalıdır. paylaşılmalıdır. Bu bilgi ve belgeler, bakım ve danışmanlık elemanlarınca

c)

Yük akış etütleri

Yük akış etüdü bir kaynaktan çıkan enerjinin tüm sistemde nasıl paylaşıldığını gösteren etüttür. Bu çalışma ile bir noktadaki akım, gerilim, aktif güç, reaktif güç, güç faktörü gibi parametreler görülebilir. Bu etüt sayesinde yapılacak değişiklikler öncesi, çalışma şartlarının durumu tespit edilir. Sistemdeki kaçaklar varsa, tespiti yapılır. Tasarım aşamasında yapılacak bu çalışma temel kabul edilir. Elektrik sistemindeki değişikliklerde bu etüt gözden geçirilerek, gerekli değişiklikler yapılır. Yük akış etüdünün gözden geçirilmesi gereken durumlar aşağıda sıralanmıştır. 1) Motor güçlerinde ve yüklerde değişiklik 2) Trafo gücünde veya empedansında değişiklik 3) Tasarım sırasında düşünülmemiş çalışma koşulları 4) Kompanzasyonda yapılacak değişiklikler Yük akış etüdü sırasında tek hat şemaları ve seçenekli besleme kaynakları göz önünde bulundurulmalıdır. Bazı koşullar da yük akış etüdü incelenmelidir. 1) Dengesiz gerilimler 2) Ekipman geriliminden farklı gerilimler 3) Motor kalkış sürelerinde aşmalar 4) Motorun nedensiz durması

206/448

5) Kötü kompanzasyon 6) Emerjens durumundayken aşırı yüklenme Değişikliklerin kayda alınması ve tüm dokümanlara işlenmesi sağlanmalıdır.

d)

Güvenilirlilik etütleri

Bu çalışma sistemde plansız duruşlara neden olabilecek ekipman ve bağlantı yapısının tespiti amacıyla yapılır. Çalışama ihtimaller göz önüne alınarak yapılır. Farklı konfigürasyonların mukayesesi yapılır. Böylece ekonomik olan seçenek tespit edilmeye çalışılır. Bütçe için de bir çalışma anlamına gelir. Bir tür değer mühendisliği çalışması olarak ta adlandırılabilir. Fakat sistem güvenliği ön plandadır. Bir sistemin güvenilirliliği aşağıdaki nedenlere bağlıdır. 1. Sistemin tasarımı 2. Enerji kaynağının güvenilirliliği 3. Ekipman seçimi 4. Bakım kalitesi 5. Ekipmanın yaşı 6. Çevre şartları 7. Yedek parça temini Sistem kurulmuşsa ve ekipmanlar seçilmişse, genellikle sistemin tasarımında önemli değişiklikler yapılamaz. Güvenilirliliği arttırmanın yolu diğer parametrelerin iyi olmasıyla sağlanabilir. Ekipmanın yaşı ve çevre koşulları ekipman güvenilirliliği üzerinde önemlidir. Yedek parçaların temin edilebiliyor olması bakım açısından son derce önemlidir. Sistem güvenilirliliği açısından bir dizi geçmiş olay örneklemesi yapılır. Bu olayların sıklığı ve sonuçları listelenir. Bu olaylarla ilgili farklı senaryolar yaratılır. Bir olayın farklı boyutlarda gelişimi listelenir. Duruş süresi hesapları ile her senaryonun duruş için getireceği maliyet bulunur. Bu senaryolar farklı sistem konfigürasyonları için tekrarlanır. Sistem konfigürasyonu seçimi en az duruş süresini sağlamalı veya en az maliyetli duruş olmalıdır.

207/448

BÖLÜM 5
ENERJİ KALİTESİ

Enerji kalitesi kısaca, ideal güç kaynağının sağladığı enerjinin, kesinti ve sapmalar sonucu orijinalliğinden uzaklaşması anlamına gelir. Alternatif akım, kullanım sırasında sinüs dalgası özelliğini kaybederek, büyüklüğünü ve şeklini değiştirir. Pek çok cihaz belirli ölçüde bozulmuş olan gerilimle çalışabilir. Fakat elektronik özellikteki pek çok cihaz da, enerji kalitesindeki bozulmalardan etkilenir. Bunun yanında kaliteyi bozan anahtarlamalı besleme kaynakları, ark ile çalışan flüoresans lambalar, hız kontrol üniteleri gibi yükler bulunmaktadır. Bunlara lineer olmayan yükler denir. Bu yükler için, gerilimdeki her bir birime karşılık gelen değişiklik, akımda bir birimden farklı değişim yaratır. Enerji kalitesi çoğunlukla kullanıcının kendisi tarafından düşürülür. Nadiren iletişim hatları, jeneratörler ve dağıtım sistemi tarafından katkıda bulunulur. Bunun yanında komşu kullanıcılar, atmosferik olaylar ve çevre koşulları, enerji kalitesini etkiler. Düşük enerji kalitesi:         Elektrik arızalarına, Çeşitli vahim sonuçlara, Kişi can güvenliği sorununa, Hasarlara, Cihazların ömürlerinin kısalmasına, Yangın tehlikesine, Verim ve performans kaybına, Haberleşmede kesiklik ve bilgi kaybına yol açar.

Bu sorunlar, bakım personeli tarafından teşhis edilmekte, fakat çözümleri kolay olmamaktadır. Çözülebilmeleri, elektrik mühendisliği bilgilerine, saha testlerine, özel

208/448

ekipmanlara ve çeşitli tedbirlere dayanmaktadır. Çözüm sadece tamirat, yenileme ve değiştirmeye dayanmaz bunu yanında mühendislik çalışmaları gerektirir. Enerji kalitesi sorunları aşağıda sıralanmıştır: 1. Harmonikler 2. Darbe gerilimleri (Transients, surges, spikes) 3. Gerilim çökme ve gerilim şişmeleri 4. Uzun süreli gerilim düşmeleri ve yükselmeleri 5. Dengesiz faz gerilimleri ve tek faz kesilmeleri 6. Yetersiz veya hatalı topraklamalar 7. Elektrik gürültü sinyalleri 8. Ara harmonikler ve alt harmonikler

1.

HARMONİKLER

Ana frekans, 50 hz’in katları olan frekanslardaki akım ve gerilimlerdir. 50 Hz, şebeke frekansı kullanıcı için, bir şebekede, değişmemesi gereken sabit bir değer olmalıdır. Harmonik frekansın adı, şebeke frekansının katı olarak ifade edilir. 5. harmonik 250 hz deki bir sinüs akım veya gerilimini anlatır. 7. gerilim harmoniği, 350 hz deki bir gerilimdir. Şebekede harmonikler varsa, 50 hz deki şebeke büyüklüğü bozuktur. Harmoniklerin büyüklüğü şebeke geriliminin veya akımının büyüklüğüne oranlanarak, yüzde ile ifade edilirler. 5. harmonik gerilimi % 5 demek 250 hz ve ( 230 volta göre ) 11,5 volttaki bir kullanılan THD sinüs gerilimi demektir. Toplam harmonik bozulmayı ifade için (THD= Total Harmonic Distortion) ifadesi şebekedeki tüm geriliminin şekli ve

harmoniklerin şebeke gerilimine göre toplam büyüklüğünü anlatmak için kullanılır ve aşağıdaki formülle yüzde olarak hesaplanır. THD= (100 x Vh )² / Vş % olarak

V h = Harmonik gerilimin büyüklüğü (RMS olarak) V ş = Şebek geriliminin büyüklüğü (RMS olarak)

209/448

Harmonik bozulmalarda, THD nin yüzdesel büyüklüğü, belirli bir değere kadar, kabul görür. Gerilimdeki % 3 harmonik bozulma ( % 3 THD) üst limit olarak alınmalıdır. Bu rakam için % 5 rakamı telaffuz edilse de, bu değer kullanımda sorunlar yaşanmasına yol açar. Harmonik bozulmanın bir başka türü, sinüs dalgası üzerinde, osiloskopta bakıldığında görülecek çizgi şeklindeki sinüs çentiklerdir. üzerinde Bu anlık çentikler anahtarlama görülür. ile çalışan ünitelerdeki, açma kapama olayından kaynaklanır. Gerilim o anda sürekliliğini kaybettiğinden dalgası çöküntüler Osiloskopta görülebilen ve bunun karşıtı olan sinüs dalgası üzerindeki kılçıksı darbe çıkıntılarıyla karıştırılmamalıdır. O tür çıkıntılar transient adı verilen geçici kökenli darbe gerilimleridir. Harmonikler ise süreklilik arz ederler.

Harmoniklerin teşhis edilmesi ve sistemdeki etkileri
Harmonikler lineer olmayan yükler tarafından üretilirler ve çekilen akım ile besleme gerilimi, lineer devrelerde olduğu gibi birbirleriyle oransal ilişkide değildir. Bazı durumlarda harmoniklerin teşhis edilmesi zorlaşır. Bir motorun ısınması bunun tipik örneğidir. Isınma pek çok nedenle olabileceğinden, karar kolayca verilemez. Harmonikler tarafından yaratılan sorunlardan bazıları aşağıda sıralanmıştır:            Nötr akımlarının aşırı yükselmesi Motorlarda trafolarda, jeneratörlerde ve tüm sargılı birimlerde aşırı ısınma Kompanzasyon gruplarının sigortalarında atma Koruma cihazlarının gereksiz açması Kulakla duyulabilecek seslerin sistem tarafından üretilmesi Gerilim ve akım dalga şeklinin bozulması nedeniyle, elektronik cihazlarda hatalı çalışma gözlenmesi Telefon hatlarında gürültü Bilgisayar sistemlerinde bilgi kaybı Hatalı çalışan saat gibi üniteler UPS sistemlerinde sorunlar yaşanması Motorlarda rulman arızaları

210/448

3 faz ve 1 nötr den ibaret olan sistemlerde, harmoniğe bağlı problemler yaygındır. Her üç faz belli açı (120º) ile dizilmişlerdir. Eğer yük dengeli ise simetrik durum dengededir ve harmonikler meydana gelmez. Bu durumda vektörel bileşke toplamı sıfır olacağından nötrden akım geçmez.

Tek Triplen akımlar
3 ve 3 ün katlarından olan ve tamamı tek sayılar olan 3. 9. 15. 21. 27 şeklinde seri

olarak dizilen harmonik akımlar, tek triplen akımlardır. Dengesiz yüklenmelerde ortaya çıkan asimetri triplen akımları yaratır. 100 amper çekilen bir devrede 30 amper triplen akım bulunması demek, sonuçta nötrden 90 amper geçmesi anlamına gelir. Çünkü triplen akımların her harmoniği, nötr üzerine ilave olarak, yani toplanarak akar. Gerilimdeki balans bozukluğu nötr akımlarının artmasına neden olur. Kağıt fabrikalarında yüklerin dengeli olması triplen akımları azaltır. Fakat aydınlatmanın sağlandığı yardımcı trafolarda bu soruna dikkat edilmesi gerekir.

Kondansatörler
Kondansatörler direk olarak harmonik akımları yaratmazlar. Fakat kondansatörlerden bazılarında sigorta atması görüldüğünde, harmoniklerin varlığından şüphe edilmelidir. Çünkü harmonik frekanslardan biri, kondansatörlerde rezonansa ve yüksek gerilime neden olmuştur. Hemen hemen tüm harmonik rezonans olayları 5. ve 7. harmonikler yüzünden meydana gelir. Bunları 3 fazdan beslenen 6-pulse hız kontrol üniteleri yaratır. Çünkü bu harmonikler, büyüklükleri yönünden ciddi tehdit oluştururlar ve kendilerine kompanzasyon grubunda uygun değerde kondansatör bulurlar. Bunları önlemenin yolu trafolardaki yüklerin % 20 den daha azının hız kontrollu olarak seçilmeleri ve pasif filtrelerle kompanzasyonun yapılmasıdır. Lineer olmayan yükler büyüdükçe 11. ve 13. harmoniklerde de harmonik bozulma büyür ve etkili olmaya başlar. 6 fazla beslenen 12-pulse hız kontrol ünitelerinde 11. ve 13. Harmonikler üretilir. Harmonik akımların bulunması, kondansatör grupları tarafından güçlendirilerek, olayların abarmasına yol açarlar. Bu nedenle harmonik akımların bulunduğu yerlerde kompanzasyon gruplarının harmoniğe uygun filtreli olması istenir.

211/448

Trafo gibi sargılı üniteler
Harmonikler motorlar, jeneratörler, kontaktör bobinleri gibi ünitelerde aşırı ısınmaya neden olurlar. Aşırı ısınma, I² R gibi bobin devresinin direnciyle ilgili olan kayıptır. Buna, histerisiz kayıpları gibi, tüm demir ve bakır kayıpları eklenmelidir. Trafo sekonderindeki 3. harmonik akımı nüve üzerinden delta bağlı primer tarafa geçer ve orada primer sargının kapalı yapısında dolaşır. Empedansı yüksek olan trafolarda harmonik akımlar, aşırı gerilim yükselmesi ve nüvede doymaya yol açar. Yüksek gerilimler trafoda aşırı iniltiliye yol açar. Harmoniklerin bulunduğu yerlerde, ölçümlerin true-RMS metre ile yapılması ölçümlerin doğruluğu açısından önemlidir. Özellikle, aşırı akım kontrolu için, pens ampermetre ile yapılan, faz akımlarının ölçülmesi isteniyorsa bu durum önemlidir. Motorlarda, besleme gerilimindeki balans bozuklukları, negatif moment ve gerilimlerin üretilmesine, sonuçta aşırı ısınmaya yol açar. Jeneratörler için durum farklı değildir. Jeneratörlerde bulunan elektronik kontrol üniteleri harmonik akımlar nedeniyle düzensiz çalışırlar. Özellikle sıfır geçişli düzenekler bu durumdan etkilenirler. (Zero Croosing Sensing Elements= Bir devreden bir başka devreye yük altında geçerken sorun yaşanmaması için, sinüzoidal bir gerilimin, sıfır üzerine geldiğini algılayıp o anda sorunsuz geçişi sağlayan cihazlar). Jeneratörler yapıları itibariyle harmonik üretirler. Çünkü komütatörlerindeki dilimler arası adım aralığının, dilimden dilime geçiş anında yarattığı etki harmoniklerin üremesine neden olur. Bu konu yukarıda komütasyon sorunu olarak anlatılmıştı. Paralel çalışan jeneratörlerde adım aralıklarının eşit olması harmonikleri minimumda tutar. Paralel çalışan ve ortak nötre sahip jeneratörlerde 3. harmonik akımları jeneratörler arasında dolaşarak jeneratörün ısınmasına neden olur. Yüksek dirençli topraklama bu durumda harmonik akımların dolaşımını engeller. Ayrıca solenoid valfler, ferro-manyetik balastlar gibi bobinli devrelerde harmonikler yüzünden ısınma meydana gelir. Endüksiyon bobinli ölçü aletlerinde harmonikler yüzünden hatalı okumalar tespit edilir.

212/448

Aşırı nötr akımları bara ve nötr iletkenlerinde aşırı ısınmalara yol açar. Böyle durumlarda renk değişikliği kendisini gösterir. İletkenlerde izolasyon bozulmaları ve korona kaçakları oluşur. Ölçü trafolarında primer taraftan sekonder tarafa harmonik transferi olacağından ölçüm hataları ortaya çıkar. Bilgisayar ve bilgisayarlı PLC gibi sistemleri de, harmonik bozulmalardan etkilenirler. Bu gibi cihazlarda nötr ile toprak iletkeni arasında gerilim 1 voltun üzerine çıkar. Bu tip cihazlarda harmonikler data kayıplarına, operasyon sırasında bozulmalara, otomatik işlemlerde düzensiz çalışmalara, hatta arızalara yol açarlar. Harmonikler telefon hatlarında gürültü üremesine yol açarlar. Haberleşmenin

bozulmasına neden olurlar.

Harmonik bozulmanın nedenleri
Komşu kullanıcılar tarafından üretilen harmonikler, iletim hattı üzerinden taşınırlar. Trafolar gibi tam yükte çalışan ekipmanlarda, demir nüvedeki doyuma ulaşma, harmoniklerin üremesine neden olur. Çünkü bu durumda sinüs dalgasının tepesi basılmaya başlar. Bu durum motor ve jeneratör gibi demir nüveli tüm ekipmanlarda kendini gösterir. Hangi harmoniklerin ürediği, ekipmanın tipiyle değişir. Fabrikalarda kullanılan elektronik yol vericiler, harmonik kirlilik kaynaklarındandır. Bu ekipmanlar, elektrikte sinüs dalgası üzerinde çeşitli işlemler yaparak, yeni gerilimler üretirler. Ayrıca harmonikleri yaratan ekipmanlar, kaynak makinaları, akü şarj cihazları, ac. ve dc. hız kontrol üniteleri, elektronik balastlar, UPS ler, bilgisayarlar, printerler, PLC lerdir. Ark fırınları gibi deşarj özellikli kullanımda harmonik üretimi önemli yer tutar. Deşarj özellikli lambalarda da benzer olaylar görülür.

213/448

Harmoniklerin araştırılması
Harmonikler büyüklükleri verecektir. Bu bilgiler ışığında, araştırmanın boyutları da tespit edilebilir. En basit test yöntemi, sıradan bir ampermetre ve true-RMS ölçen ampermetrenin birlikte kullanımıdır. Aralarında okunan akım değerlerinde fark olması, harmoniklerin göstergesidir. Harmoniklerin olduğu bir sistemde sıradan pens ampermetre akımları True-RMS metreye göre farklı ölçecektir. Bu nedenle termik ayarlarının True-RMS tipi pens ampermetreleri ile yapılması önerilir. Tek triplen harmoniklerin varlığı, işletme topraklama iletkenindeki akımların, TrueRMS metre ile ölçülmesiyle bulunur. İşletme topraklaması ile topraklama iletkenleri arasında, bir voltun üzerinde gerilimler okunması da, bu harmoniklerin varlığına işaret eder. Bu ölçümler sadece var veya yok anlamındaki ön tespitlerdir. Gerçek büyüklükler, harmonik analiz sonucu ortaya çıkarlar. Osiloskopla yapılacak ölçümler, gerilimdeki bozulmanın bir görüntüsünü verir. Bu görüntüde şekil bozuklukları ve sinüs eğrisindeki çöküntü oluşumu fark edilebilir. Not: Osiloskobun şasesi ile problardan biri ayni noktaya bağlı olduğundan, probun ölçüm amacıyla şebekeye doğrudan bağlanması yerine, şebeke ile osiloskop arasında izolasyon trafosu kullanılmalıdır. Harmonik analizör, harmonik akım ve gerilimleri çok yüksek frekanslara kadar hesaplayıp toplam bozulma miktarını gösterebilir. Bunlara ilave olarak çekilen aktif ve reaktif güçler ve güç faktörü gibi bazı değerler de ölçülebilir. Spektrum analizörü bunların en gelişmiş tipidir. Toplam harmonik bozulma yükün büyüklüğü ile değişir. Bu nedenle okumaların değişik yüklerde yapılmasında fayda bulunur. Ölçümlerde ölçüm yapılan noktanın ve harmoniklerin büyüklüklerinin tespiti gerekir. Fazlara göre dağılım önemlidir. yüzünden ve sorun yaşandığına inanılan yerlerde, harmoniklerin %)

frekansları

ile toplam

harmonik

bozulma

miktarı (THD,

araştırılmalıdır. Bu durum harmoniklerin yapısı ve çözüm yolları hakkında sağlıklı bilgi

214/448

Alçak gerilim üzerinde ölçüm yapmak oldukça kolaydır. Orta gerilim tarafında ise, ölçü gerilim trafoları tipinde, fakat bu iş için özel konulacak ölçü trafolarından yararlanılmalıdır. Bu konuda takılacak ölçü trafoları ile ilgili imalatçı önerilerine uyulmalıdır. Her sistemin harmoniklere karşı hassasiyeti farklıdır. Bu nedenle sistemin tanınması ve varsa kendine has % THD rakamları bilinmelidir. Kağıt fabrikalarında % 3 THD değeri hedeflenmelidir.

Harmonik sorunlarına karşı önerilen çözümler
Harmonik sorunu olduğu tespit edildiğinde, çözüm önerileri de birlikte düşünülmelidir. Aşağıdaki önerilerden bazıları veya tamamı kullanılabilir.                Ekipmanlar, harmoniklerin ısıl etkileri dikkate alınarak incelenmelidir. Yeni alımlarda akım kapasitesi yüksek donanıma geçilmelidir. Monofaze yüklerden kaçınılmalı ve 3 faz dengeli sistem tasarımı yapılmalıdır. Harmonik akımlara dayanımlı olduğu bilinen donanım kullanılmalıdır. Düşük harmonik üreten ekipman seçilmelidir Koruyucu cihazların ve ölçü cihazlarının kullanımında ve seçiminde dikkat edilmelidir. RMS özellikte ölçü ve koruyucu cihazlar seçilmelidir. Tek fazlı doğrultucular yerine 3 fazlı doğrultucular kullanılmalıdır. Kompanzasyon sistemi çok sıkı denetim altında tutulmalıdır. İletkenler ve elektronik cihazlar metal muhafaza içinde olmalıdır. Harmoniklere hassas cihazlarda özel yalıtım sağlanmalıdır. Harmonik filtreleri kullanılmalıdır.. Periyodik harmonik incelemeleri yapılmalıdır. Nötr iletken kesitleri büyük seçilmelidir. Motor ve jeneratörlerde izole edilmiş rulmanlar kullanılmalıdır.

215/448

2.

DARBE GERİLİMLERİ, Transientler (=Surge, Spike, impulse),

Bunlar sinüs dalgası üzerine bindirilmiş çok kısa süreli darbe gerilimleri ve akımlarıdır. Süreleri bir mikro saniyeden birkaç mili saniyeye kadardır. Pozitif veya negatif yönde olabilirler. Büyüklükleri birkaç bin volta kadar çıkabilir. Transient gerilim, sistemin veya devrenin empedansına bağlı olarak, transient akım olarak akar. Sistem empedansının, kaynağın empedansı ve transient empedans olarak toplam bir değeri vardır. Transientlere karşı koruma amacıyla kullanılan cihazlar seçilirken, akacak transient enerji miktarı önemlidir. Bu değer Jul olarak veya eşdeğeri vat-saniye olarak belirtilir.

Darbe gerilimlerinin (Transientlerin) teşhisi ve sisteme etkileri
Darbe gerilimlerinin sisteme olan etkileri, büyüklüklerine, sürelerine ve frekanslarına bağlıdır. Küçük enerji yüklü darbeler, ekipmanlarda hatalı çalışmalara neden olur. Darbe gerilimlerine hassas veya darbe gerilimlerinden etkilenen ekipmanların, devreye alınmasından sonra daha önce yaşanmamış olaylar meydana gelmeye başlar. Darbe gerilimi üreten bir ekipman darbe gerilimine hassas bir ekipmana yakın monte edilmişse, olaylar bariz bir biçimde artar. Darbe gerilimlerine karşı koruyucu önlem alınmamışsa, darbe gerilimlerinin etkisi, sistemdeki hava aralıklarındaki atlamalar yoluyla sınırlanır. Bu aralıklarda gerilim atlamaları olur ve gerilim boşalır. 1000 volta kadar olan, alçak gerilim sistemlerinde, önlem alınmadığı takdirde darbe geriliminin büyüklüğü 6000 voltu bulur. Darbe koruması yapılmışsa bu değer daha da aşağıda kalır. Darbe gerilimlerinin yarattığı sorunlar aşağıda listelenmiştir.    İzolasyon delinmesi yoluyla, alışılmadık türde ekipman arızaları olur. Koruyucu bakım yapılsa bile, yüzeyden ark atlamaları yaşanır. Yüksek gerilime dayanamayan elektronik cihazlarda arızalar meydana gelir. Mikroprosesör kökenli cihazlarda kilitlenmeler ve hatalı operasyonlar gözlenir.

216/448

Darbe gerilimlerini yaratan nedenler
Alçak gerilim sistemlerinde darbe gerilimlerini genellikle yıldırım düşmeleri ve açma kapama operasyonları yaratır. Yıldırım darbeleri, çok yüksek gerilim ve akım değerine sahip olduklarından ciddi darbe gerilimleri yaratırlar. Yıldırım darbesi ya direk olarak elektrik devresine girer, ya da devre üzerinde indüklenir. Bu durumda aynı darbe gerilimi topraklamada da kopyalanarak görülür. Endüktif veya kapasitif yüklerin anahtarlama yoluyla devreye alınmaları veya çıkartılmaları sırasında darbe gerilimleri oluşur. Kondansatörler, trafolar, büyük motorlar, ark ile çalışan kontaklar da darbe gerilimleri üretir. Bir röle bobinine dc enerji veren kabloya, enerji verildiğinde darbe gerilimi etkisi oluşur ve komşu paralel kablolarda da bu etki görülür. Darbe gerilimleri tesisteki, kısa devre gibi anormal çalışma koşulları yüzünden de meydana gelebilir.

Darbe gerilimlerini izlemek
Darbe gerilimlerinin izlenmesi, darbe gerilimlerinin varlığını tespit etmek amacıyla yapılır. Bu amaçla osiloskoplardan yararlanılır. Hafızası olan ve yüksek gerilimde kullanılabilen tipte, geniş frekans bantlı osiloskoplar bu işte idealdir. Fakat asıl cihaz, bu tip darbeleri ve diğer geçici durumları incelemede kullanılan enerji kalitesi için tasarlanmış analizörlerdir. Analizörlerle yeterli süre içinde geçici olaylar incelenir. Çünkü olayların ne zaman olacağı bilinmemekte ve operasyonların zamanlaması daha çok işletme koşullarına bağlıdır. İnceleme amacıyla, bu tür darbelere hassas olan bölgeler ve ekipmanlar seçilmelidir. Enerji analizörünün kendisi de bu tür darbelere karşı bağışık olmalı ve ölçüm değerleri darbelerden etkilenmemelidir. Gerekli görüldüğünde temiz bir dış besleme kaynağı kullanılmalıdır. İzleme faz-faz arası, faz-toprak arası, faz-nötr arası, ve nötr-toprak arası yapılmalıdır.

217/448

Geçici darbe gerilimlerine karşı önerilen çözümler.
Aşağıdaki cihazlar darbe gerilimlerinin yok etmek için kullanılırlar.     Parafudurlar Darbe kondansatörleri Darbe koruyucular Darbe bastırıcılar

Topraklamalarda aranan iyi topraklama koşulu, bu cihazların doğru çalışmaları içindir. İmalatçının montaj önerileri doğru olarak uygulanmalı ve doğru mühendislik tasarımıyla kapasiteleri belirlenmelidir.  Parafudurlar, ilk girişte darbe gerilimlerini topraklayarak veya deşarj ederek yok etmek için kullanılırlar. Genellikle büyük olan yıldırım darbelerine karşı etkindirler.  Darbe kondansatörleri, darbe geriliminin dik olarak yükselen ön kısmını, daha düşük eğimli hale getirmek için (dV/dt de t zamanını uzatmak için) kullanılırlar. Zamanın uzaması, malzeme üzerine gelen elektrik stresinin azaltılmasına yarar.   Darbe koruyucular 1000 voltun altında kullanılan gazlı tüplerdir. Yüksek darbe gerilimi, gaz içinde deşarj olarak koruma sağlar. Darbe gerilim yok edicileri (TVSS= Transient Voltage Surge Suppressors) ana koruma cihazının yük tarafındaki çıkışında kullanılırlar. 400 volta kadar alçak gerilimde kullanılırlar. Bunlar varistörler, avalanş diyotları ve gaz tüpleri gibi çeşitli şekillerde imal edilirler. Amaçları darbe gerilimi ve darbe akımlarını sınırlamaktadır. Bunların içinde EMI filtreleri bulunabilir. Yukarıda sayılan darbe önleyici elemanlar bina girişlerinde, pano girişlerinde, bilgisayar odalarındaki besleme girişlerinde kullanılabilir.

218/448

3. GERİLİM ÇÖKME VE ŞİŞMELERİ Enerji kalitesindeki önemli olaylardan ikisi, gerilimde meydana gelen çökmeler ve şişmelerdir. Her yıl bu iki olay nedeniyle ciddi ekonomik kayıplar meydana gelmektedir. Bu olayların nedenleri anlaşıldığında çözüm yolları kolayca bulunabilecektir.

Gerilim çökmesi ve şişmesi ne demektir.
Çeşitli ülkelerde gerilimin belirli aralıkta değişmesi standartlarda belirtilmiştir. (Bu rakam en yüksek % 10 ABD ve % 5 EU olarak alınır.) Gerilimin bu aralığın altına veya üstüne çıkması enerji kalitesi sorunudur. Gerilim çökmesinde, gerilim, anma değerinin % 90 (95) ile % 10 u arasında bir değere yarım periyot ile 1 dakika arası düşer. Örnek verilecekse 400 volt olan şebeke gerilimi 360 (380) voltun altına ve 40 volta kadar düşer. Bunun altındaki değerlere gerilim kesilmesi denir. Gerilim şişmesinde ise, gerilim, anma değerinin % 5 in üzeri ile % 180 üzerine yarım periyot ile 1 dakika arası çıkar. Bu tanımlarda gerilimdeki değişim süresi yarım periyot ile 1 dakika arası alınmıştır. Aslında bu aralık çok geniş olduğundan olayları sınıflandırmakta kullanılamaz. Bu nedenle aralık 3 farklı dilime ayrılmalıdır. I. 0,5-30 periyot arası II. 30 periyot- 3 saniye arası III. 3 saniye- 1 dakika arası Dilimlerdeki farklılık daha sonra aşağıda açıklanacaktır. Gerilim çökmeleri, gerilim şişmelerine göre daha yaygın olan enerji kalitesi bozukluğudur.

Gerilim çökmeleri ve şişmelerinin tespiti
Gerilim çökmeleri gerilim şişmelerine göre daha kolay fark edilirler. Gerilim çökmesinde süre 3 periyottan uzun ise aydınlatmada hissedilir. Kısa olan kesintiler gözle hissedilemezler. Ancak bilgisayar sistemlerinde veri kaybı veya kilitlenme olur.

219/448

Bazı motor kontaktörlerinde anlık gerilim kaybı sonucu açma meydana gelir. Tüm kontaktörlerde aynı anda, aynı etki görülmez. Bu durum bir motorda bile olsa kiltleme nedeniyle tüm hattı durdurabilir. Sanayi tesislerinde sistem yapısı karmaşık olduğundan, ekipman sayısı fazladır. Mutlaka gerilim çökmesine hassas olan bir ekipman bulunacağından üretim sırasında kayıplar meydana gelir. Enerji çökmeleri hafızalı ünitelerde bilgi kaybına yol açar. Motor kontaktörlerinin açması yanında, ateşlemeli aydınlatma armatürlerinde sönme görülür. PLC gibi sistemlerde I/O sinyalleri değişeceğinden (düşeceğinden) program sapmaları yaşanır. Gerilim şişmelerinde elektronik kartların üzerindeki parçalarda fiziksel tahribatlar meydana gelir. Aşırı gerilim besleme kısımlarında arızaya yol açar.

Gerilim çökme ve şişmelerinin sebepleri
Elektriğin, nakli, dağıtımı ve kullanımında gerilim çökmeleri ve şişmeleri yaşanır. Bu üç alan da güç akışında meydana gelen ani değişimler, çökme ve şişmelerin kaynağıdır.

Gerilim çökmeleri
Hava koşullarının ağır ve yıldırımlı olduğu zamanlarda, iş kazalarında, kuşlar gibi

hayvanların nakil hatlarına teması yüzünden kısa devreler meydana gelir. Bu olaylar çok kısa süreli olaylardır. Süre olarak birinci gruba girerler (0,5-30 periyot arası). Koruma cihazları olayların süresini kısıtlar. Başka bir özellikleri genellikle kullanıcıya uzak yerlerde meydana gelmeleridir. Ağaçların dallarının tellere değmesi ve sürücü kazaları sonucu direklere çarpma ile oluşan gerilim çökmeleri görülür. Bu olaylar 3 fazda, faz-faz kısa devresi veya faztoprak kısa devresi yaratırlar. Sanayi tesislerinde ise daha çok faz-toprak kısa devresi görülür. Bu olay, gerilimde tek fazda çökme yaratırken diğer fazlarda da çökmeye neden olur.

220/448

Dağıtım sisteminde meydana gelen çökmeler de birinci gruba girerler. Yani azami 20 periyoda kadar devam ederler. Arıza üzerine kapatma yapıldığında çökme olayı bir kez daha yaşanır ve tesisatta önemli gerilmeler yaşanır. Motorlar gibi büyük yüklerin devreye girmesiyle, akımda ani talep yükselmesi yaşanır. Bu durum motorun normal akımına düşmesine kadar sürer. Bir fabrikada yaşanan gerilim çökmelerinin çok büyük bölümü bu tür kalkış akımları ile ilgilidir. Büyük motorlarda gerilim çökmesi 30 periyoda kadardır. Görüleceği gibi bu olayda 1. grup çöküntü sınıfındandır. Yukarıda sıralanan çöküntü olayları içinde kısa devreler en ciddi çöküntü türleridir. Hem değer olarak hem de süre olarak sistemi tehdit ederler.

Gerilim şişmeleri
Gerilim şişmeleri çökmelere oranla daha az görülürler. Fakat bu az oldukları anlamına gelmez. Oluş nedenleri arasında kısa devreler görülür. Fazlardan birinde kısa devre olması halinde diğer fazlarda gerilim yükselmesi görülebilir. Buna ilave olarak ani yük atmalarında gerilim şişmeleri yaşanır. Büyük kondansatör gruplarının özellikle O.G kısmındaki kompanzasyonlarda otomatik devreye girme ve çıkmaları gerilim şişmelerine yol açar. Ani akım değişiklikleri (di/dt) devre empedansına bağlı olarak gerilim şişmesi yaratır.

Gerilim çökmeleri ve şişmelerinin izlenmesi
Çökme ve şişmeleri izlemek için çeşitli cihazlar bulunmaktadır. Olayın olduğunu bildiren cihazlardan başlayarak onları grafiğe dökenlerine kadar pek çok cihaz bulunmaktadır. Bazıları tepeden tepeye değerleri zamanının belirterek grafiğe kaydetmektedir. Çökme anının ve büyüklüğünü belirten cihazların olayın kaynağını teşhiste önemli rolleri bulunur. Eğer çökme öncesi yük akımında değişiklik görülmüyorsa çöküntü nedeni kaynağın kendisidir. Eğer çökme çok ani ise kaynağın devre dışı olması söz konusudur. Büyük bir kondansatör grubunun devreye girmesi salınıma neden olabilir.

221/448

Mevcut sistem içinde sonuç alınamamışsa, enerji kaynağının işletmeye girdiği noktada ölçüm yapılmalıdır. Mevcut sistem içinde kaynak araması yapılacaksa bu bölgesel olmalıdır.

Gerilim çökme ve şişmelerine karşı önlemler
Trafolarda gerilim kademelerinde otomatik ayar regülatörleri kullanılabilir.Otomatik elektronik kademe değiştiriciler 3 periyoda kadar gerilim düşümlerinde etkili olurlar. Δ-Δ trafolar Δ–Ү trafolara göre gerilim düşmesine daha çok karşı korlar. Yük değişimlerinde ve kondansatör gruplarının devreye girip çıkmalarında sıfır geçiş algılayıcıları kullanılabilir.Yüksek kapasiteli parafudurlar konulması durumunda gerilim yükselmeleri önlenebilir. Kullanım noktalarında şebekeden bağımsız çıkış gerilimi olan UPS türü kaynaklar kullanılabilir. Statik transfer sviçleri ile yarım periyotta başka bir kaynağa geçilebilir. 4. UZUN SÜRELİ GERİLİM DÜŞMELERİ ve GERİLİM YÜKSELMELERİ

Şebekede gerilim değişmesinin sebebi şebekenin yükü ile ilgilidir. Cihazların ve ekipmanları besleme gerilimleri belirli bir aralıkta kabul edilebilir değerler olarak alınır. Çoğunlukla standartlar tarafından belirlenmiştir. Sistem tasarımı yapılırken bu standartlar göz önüne alınır. Kullanıcı bu değerleri bilerek kullanım sırasında gerilimi istenilen değer aralıklarında tutmaya çalışır. Enerji satıcısı bu limitleri takip etmek zorundadır. Çekilen enerjiye göre santral gerilim ayarını düzenlemeye çalışır. Gerilimin

yükselmesi durumunda enerji santralı gerekli düzenlemeyi yapar. Bu arada gerilim belirli bir süre için yüksek olarak verilir. Tersi durumda da düşük gerilim düzenleme yapılana kadar düşük gider.

Uzun süreli düşük gerilim
1 dakikanın üzerinde, gerilimin % 95 seviyesinin altına düşmesine düşük gerilim denir. Düşük gerilim kolayca algılanamayabilir. Süresine ve gerilim düşmesine bağlı

222/448

olarak beslenen ekipmanlarda hasara yol açar. Motorlarda ısınma ve bilgisayarlı sistemlerde hatalı çalışmalar gözlenir. Gerilim düşümünün % 5 in altına inmesi durumunda, gerilim kesilmesinden söz edilmelidir. Bu durumda gerilim olsa bile devre mutlaka kesilmelidir.

Uzun süreli düşük gerilimin nedenleri
Uzun süreli düşük gerilim enerji santralından veya işletmenin kendisinden

kaynaklanabilir. Enerji santralında kaynaklanıyorsa, kapasiteye yönelik bir sınırlama söz konusudur. İşletmeden kaynaklanıyorsa gerekli sağlıklı enerji geliyor fakat kullanım sonucu aşırı yüklenme söz konusudur.

İzlenmesi
Düşük gerilim gerekli görülen yerlerde yapılacak gerilim ölçümleri ile tespit edilebilir. Önemli noktalarda sürekli ölçüm ve kayıt sistemi düşünülmelidir. İzleme sisteminde alarm devreleri kullanılabilir. Bazı durumlarda düşük gerilim röleleri ile koruma yoluna gidilir.

Çözümler
Hassas ekipmanları düşük gerilimli dönemlerde devre dışı edilmesi düşünülmelidir. Devre dışı etmek işletme açısından mümkün değilse alternatif enerji kaynakları kullanılmalıdır.

5.

DENGESİZ FAZ GERİLİMLERİ ve TEK FAZ KESİLMELERİ

Dengesiz gerilim, 3 fazlı sistemlerde, fazlardaki gerilim değerlerinin eşit olmaması anlamına gelir. 3 fazlı sistemlerde faz dengesizliklerinin motorlar, trafolar, ve diğer endüktif ekipmanlar için son derece büyük zararları vardır. Tek fazın olmaması faz dengesizliğinde en kötü durumdur.

223/448

Motorlar için faz gerilimlerindeki dengesizlik için baz alınacak rakam ortalama % 1 ve altı olmalıdır. Bu durum bir örnekle açıklanmalıdır. Örnek: 400 volt beslenecek bir motorda faz gerilimleri 395, 403, 396 volttur. Ortalama gerilim= (395+403+396) / 3 = 398 Volt Averajdan sapma maksimum için 5 volttur. Sapma yüzdesi= (5/398) x 100 = % 1,26 Bu durumda gerilim farklılığı kabul edilemez değerdedir.

Faz gerilimdeki dengesizliklerin kaynağı ve teşhis edilmesi
Faz gerilimlerindeki farklılık her fazın yüklenmesi veya empedansı ile ilgilidir. Çünkü sistemde her fazdan çekilen akımlar farklı gerilim düşümleri yaratır.        Akım taşıyan iletkenlerin empedanslarında farklılık varsa, eşit akımlar çekilse bile değişik gerilim düşümüne neden olur. Aydınlatma gibi tek fazdan anormal yüklerin çekildiği durumlarda faz gerilimleri farklı olabilir. Tek fazda çalışan büyük kaynak makinaları etkili olur. Şebekeden farklı geliyor olabilir. Trafo gerilim kademelerinde farklı faz kademeleri olabilir. 3fazlı bir sistemde faz kesikliği olabilir. Kondansatör gruplarında sigortası atık bir kondansatör olabilir.

Teşhis edilmesi
Elektrik motorları, trafolar, jeneratörler ve kablolarda kendisini gösterir. % 1 gerilimdeki faz dengesizliği motordan çekilecek faz akımlarında 6 ile 10 katı olarak ortaya çıkar. Yani 100 amperlik bir motorda % 2 gerilim dengesizliği motor faz akımlarının 12 ile 20 amper arasında farklı olması demektir. Bu durum motorda yanmayı beraberinde getirir. Motorun momenti ve hızı azalır. Motorun nominal sıcaklığından her 10 derece fazla ısınması izolasyon ömrünü yarıya indirir.

224/448

Motor dengesiz faz gerilimi ile çalışabilir. Fakat verimi düşecektir. Verimdeki düşmenin nedeni sargıların ve rotor çubuklarının ısınması demektir. Gerek akımdaki yükselme gerek direnç değerlerindeki artış. I² R kayıplarını daha da arttırır. Isınma daha da ısınmayla sonuçlanır. Bu olay motorun ısı nedeniyle yanmasıyla sonuçlanır. Termik koruma çalışmaz. En kötü durum olan tek fazın kaybı motorlarda aşırı ısınmayı getirir. Motor yükü etiket değerine yakınsa motor mili kilitlenerek dönemez duruma gelir. Çünkü motor artık yükü kaldıracak momente sahip değildir. Tek faz kesikliği sigorta ile korumalı motorlarda yaygındır. Tek faz kesikliği termikten geçecek aşırı akım nedeniyle hissedilir. Fakat en önemli cihaz faz koruma röleleridir. Fazlar arası gerilim motor klemenslerinde okunmalıdır. Fakat klemens kutusunu

açmak ve ölçüm için klemens uçlarına erişmek zor olabilir. Bu durumda kontaktör kutupları üzerinde ölçüm yapılır. Motor akımları da birlikte ölçülmelidir. Motor kalkmadığı durumlarda faz eksikliğinden şüphelenilir. Motor gerilimi ölçülür. Eğer motor dönüyorsa motor akımları ölçülerek faz akımları dengesine bakılır. Motor besleme geriliminde % 1 üzerindeki farklılıklarda motor gücü ve verimi etkilendiğinden, motor anma gücü ciddi düşüşler gösterir. Motor değiştirilmek istenmiyorsa, motor etiket akımı, en yüksek faz akımı ile mukayese edilmeli ve çekilen akım etiket akımını geçmemelidir. Faz dengesizliği sistemde varsa yüklerin dengeli dağıtımı gözden geçirilmelidir. Kompanzasyon gruplarında atık sigorta aranmalıdır. Negatif sekuens röleleri faz dengesizliklerini görür. Dengesizlik trafodan kaynaklanıyorsa yüklü veya yüksüz kademe değiştirme kısmında sorun araştırılmalıdır. Gerekli görüldüğünde trafo değiştirilmelidir.

6.

TOPRAKLAMA

Topraklama ile ilgili aşağıdaki tanımlamalar Elektrik tesislerinde topraklamalar yönetmeliğinden alınmıştır.

225/448

Tanımlamalar
Topraklama yönetmeliğindeki tanımlar burada tekrarlanmamıştır.

Topraklama ile ilgili sorunların teşhisi
TN sistemlerde koruma topraklaması ve nötr topraklaması birleştirilir. Bu birleşme olmamışsa gürültü gerilimleri oluşur. Topraklama iletkeni bu tür gürültüleri yok etmek için bağlanmış olmalıdır. Topraklama sisteminde yapılacak kapalı gözler bu tür gürültüler sinyallerinin akmasına neden olur ve istenmezler. Topraklama sisteminde ölçüm 3 elektrotlu yöntemle yapılır. Cihazı bağlayan topraklama iletkeni ile topraklama sitemi arasındaki bağlantıların çok düşük dirençli olması gerekir. Bir ekipman için aşağıdaki kontrollar yapılmalıdır.     Topraklama ile ilgili bağlantılar gözle kontrol edilerek görevlerini yerine getirecek sağlamlıkta olduklarına emin olunmalıdır. Topraklama iletkeninin empedansı ölçülmelidir. Nötr iletkeni ile topraklama iletkeni arasındaki gerilim okunmalıdır. Ekipmanın toprak iletkeninden geçen bir akım olup olmadığı kontrol edilmelidir.

Gürültü
Elektrik ve elektronik devrelerde, istenmeyen elektrik sinyallerine gürültü denir. Gürültü geçici veya sürekli olabilir. Gürültünün gerilim büyüklüğü ve frekansı da, herhangi bir değerde olabilir. Gerilim kaynaklarının çokluğu ile ortay çıkar ve cihazlarda çalışma bozukluklarına ve veri kayıplarına neden olur.

Common Mode Noise
Topraklama iletkeni ile, diğer iletkenler arasında meydana gelen gürültü sinyalleridir. 3 fazlı bir sistemde, gerek büyüklük ve gerekse açısal olarak, toprak iletkeni ile faz ve nötr iletkenleri arasında görülür. Toprak iletkeni ve nötr iletkenleri arasında gerilim farkı yaratır ve gürültü akımı meydana gelir.

226/448

Normal mode ve differential mode Noise
Bunlar bir ekipmanda, besleme iletkenlerinin kendi aralarında görülür. 3 fazlı bir sistemde fazlar ve nötr iletkenleri arasında aynı büyüklük ve açılarda görülürler.

Elektromanyetik bulaşma (EMI=Elektromagnetic Interference)
Elektromanyetik indüklenmesidir. sinyallerin Kapasitif havadan olarak kuplaj yoluyla örneği iletkenler radyo üzerinde dalgalarıdır.

bulaşmanın

Elektromanyetik dalgalar iletkenler üzerinde Common Mode Noise olarak görülürler.

Teşhisi
Gürültü neredeyse kaçınılmaz olarak tüm iletkenlerde görülür. Bazen sorun yaratmaz. Enerji kalitesine etki eden diğer nedenlere göre, sonuçları biraz farklıdır. Şalterlerde açma yaratmazlar. Gerilim çökme ve şişmelerindeki gibi tahribat yapmazlar. Gürültü kendisini hatalı çalışan cihazlar, açıklanamayan işlem hataları gibi sorunlar yaratarak gösterir. Telefon sisteminde gürültü işitilir. Ekranlarda görüntü bozukluğu ve bilgisayarlı sistemlerde hafıza kaybı, kilitlenme görülür.

Nedenleri
Elektrikli cihazların çalışmaları sonucu gürültü oluşur. Gürültünün kaynakları ve tipleri farklı ve çok çeşitlidir.     Trafolar elektromanyetik alan yaratarak yakın devreler üzerinde gürültü yaratırlar. Uzun kablolar radyo sinyallerini toplayarak kirlenirler. Anahtarlama mantığı ile çalışan tüm ekipmanlar havaya ve topraklama sistemine gürültü verirler. Kötü elektrik tesisatı gürültü yaratır. Bağlantı noktalarındaki atlamalar gürültüye neden olur.

227/448

İzleme ve testler
Kaynağın tespiti ve gürültü sinyallerinin elektriksel özelliklerini tespit edebilmek oldukça güç ve zaman alıcıdır. Kaynakların çok olması, araştırmaları zorlaştırır. Büyüklüğün ve frekansın tespiti kaynak hakkında fikir verebilir. Test cihazlarının sayısı fazla olmalıdır. Bu cihazlardan bazıları şunlardır.      Spektrum analizörü Frekans aralığı çok geniş olmalıdır. (0-300 MHz) İletkenlere bağlanacak türde RFI/EMI kayıt cihazları Havadan ölçecek türde RFI/EMI kayıt cihazları Uzun süre hafızalı osiloskop ve izole güç kaynağı Enerji kalite analizörü

Çözümler Gürültü kaynağının tespiti ve gürültünün tipi bulunduktan sonra, gürültünün izole edilmesi ve kaynağında yok edilmesi sağlanmalıdır. Fakat çoğunlukla saldırgan kaynağın bulunması ve alınacak tedbirler zor olabilir. Böyle durumlarda gürültünün azaltılmasına çalışılır. a. Referans topraklama ağı Özel bir topraklama çeşididir. Kullanıldığı yerler bilgi işlem merkezleri ve bu cihazların yoğun olduğu alanlardır. Çok geniş bantta, çeşitli frekansların topraklanması, topraklama direncinin küçüklüğünden ziyade, bu frekanslardaki empedansın küçüklüğüne bağlıdır. Topraklama ağı tüm bilgi işlem cihazlarındaki topraklama empedansını mümkün olduğunca küçülterek, sıfıra yakın ortak bir topraklama gerilimde tutar. b. İzolasyon trafoları Çok katlı ekranlarla gürültü sinyalleri azaltılır. c. Filtreler

228/448

Frekansı ve büyüklüğü tespit edilen gürültü sinyallerine karşı özel tasarlanmış ve ilgili sinyali filtre eden filtreler kullanılabilir. Bu filtreler ilgili sinyallere ayarlanmıştır ve onları süzerler. d. Sinyal kabloları Ekranlı ve çift sarımlı kablolar gürültüden az etkilenirler. e. Ekranla koruma Duvarların, döşemelerin düz sac plakalarla kaplanması ve topraklanması ile kaliteli bir gürültü azalması sağlanabilir,

7.

ARA HARMONİKLER

Elektrik sisteminde görülen tüm harmonikler 50 hz’ in katları değildir. Bazı yükler ana frekans olan 50 hz dışında frekansla çalışırlar. Bu frekanslara ara harmonikler denilir. Bu harmoniklerin özel bir çeşidi 50 hz den düşük olan alt harmoniklerdir.

Teşhis edilmeleri
Elektrik lambalarında gözle görülen kırpışmalar 24 hz ve altındaki alt ara

harmoniklerin eseridir. Hatalı çalışmalara neden olurlar. Trafolarda ısınma etkisi yaratırlar. Ekranda kırpışmalı çalışmaya neden olurlar. Filtre gruplarında ısınma yaratırlar. Gürültülü haberleşmeye neden olurlar. Ölçü trafolarında doyuma neden olarak hatalı ölçüme sebep olurlar.

Nedenleri
Hız kontrolu yapılan motorlarda, 50 hz in altında motor beslemesi olur. Ark fırınları bunun başka örneğidir. Bu gibi durumlarda alt harmonikler görülür. İzlenmesi Osiloskop ve harmonik analizörleri ile olur.

229/448

BÖLÜM 6
FABRİKA STANDARTLARI ve STANDARTLARIN OLUŞTURULMASI
Kağıt fabrikaları kurulurken, özellikle ikinci el makinalar ve anahtar teslimi olmayan yatırımlar için, çeşitli kaynaklardan ekipmanlar ve makinalar satın alınır. Bunların bir bütün oluşturabilmeleri için belirli çalışmaların yapılması ve bu çalışmaların projelendirme ile başlayıp, satın alma şartnameleriyle devam ettirilmesi ve montaj sırasında yapılacak düzenlemelerle standartlaştırılmaları gerekir. Daha sonra işletme aşamasında yapılacak çalışmalarla standardizasyon tamamlanmalıdır. Özellikle elektrikle ilgili, orta gerilim ekipmanları, alçak gerilim şalt sistemi, otomasyon sistemi, enstrümanlar ve tahrik sistemleri ekipmanlarında çok farklı ürün yelpazesi bulunur. Projelendirmede ve ekipman alımlarında temel prensipler, yani kullanıcı standartları yoksa, alınacak ekipmanların birbirleriyle uyumu güçleşir. Başka ara elemanlara ihtiyaç duyulabilir. Her eleman, ilave maliyet anlamına geleceğinden satın alma kararları sağlıklı verilmemiş olur. Projelendirme, satın alma ve montaj sürecinin sağlıklı yapılması, bazı standartların oluşturulması ile sağlanır. Bunlara fabrika standartları veya genel standartlar demek daha doğrudur. Bu yazının asıl amacı standartlaşma fikrini açıklamanın yanında, çok gerekli olan genel standartların oluşturulmasına yardımcı olmaktır. Bunun yanında oluşturulması gereken başka standartlar da bulunmaktadır. Her ekipman grubu için özel standartlar oluşturulmalıdır. Bunlar kullanım, bakım ve güvenlik amaçlı standartlarla, satın alma standartlarıdır. İşletme döneminde kullanılacaklardır. Bunların temel çıkış noktası belirli bir iş disiplini edinilmesine yardımcı olmaktır. Oluşturulacak standartların bütününe fabrika standartları adı verilmektedir. Bilindiği gibi standart tanımı TSE, IEC veya ANSI gibi kuruluşlarca yapılmaktadır. Ayrıca çeşitli kanun ve yönetmelikler, çeşitli kuralları empoze etmektedir. Fabrika standartları, bunlardan birini veya birkaçını baz alabilir. Uluslar arası standartların adı, fabrika standartlarında kullanılabilir. Hiçbirinin adını vermeden de, bazı kurallar

230/448

oluşturulabileceği gibi, tüm standartların kabul ettiği bir ürün fabrika standardı tarafından kalite dışı bırakılabilir. Örnek: fabrikadaki tüm motorlar IP 55 koruma sınıfında olacaktır diye bir standart oluşturulmuşsa, bu kural IP 54 koruma sınıfının kötü olduğu anlamını değil, sadece o fabrika için kullanılmasının doğru olmayacağı anlamını taşır. Satıcılar bu kurallara yani standartlara saygı göstermek zorundadır. Büyük satıcı firmaların büyüklüğü standartlara uymalarını engellememelidir. Mühendislerin bir görevi de oluşturulan standartları deldirmemektir.

Neden standartlara ihtiyaç var?
Öncelikle tüm standartları tecrübeler yaratır. Oluşmuş birikimlerden yararlanılmalıdır. Kağıt fabrikaları kendine has birikimleri olan alanlardır. Bir fabrikanın, test ve deneme alanı olarak görülmemesi gerekir. Standartlar geliştirlerek erken ekipman yönetimi gerçekleştirirlir. Standartların yararları aşağıda özet olarak sıralanmıştır:            Sistemin tasarımında baz olarak kullanılırlar. Malzemelerin alımında baz olarak kullanılırlar. Montaj sırasında baz olarak kullanılırlar. Yedek parça ihtiyacını çok önceden sınırlarlar. Sistemin yapısını basitleştirirler. Çalışma sırasında sistemin güvenli olmasını sağlarlar. Uyumlu bir yapı oluşmasını sağlarlar. Yapının, işletme ve bakım elemanlarınca kolaylıkla anlaşılmasına yardımcı olurlar. Bakım ve işletme sırasında ortaya çıkacak sorunları ve hataları baştan azaltırlar. (Erken Ekipman Yönetimi) Her revizyonda, ve yatırımda, kişilerin sınırlı amatör tecrübe ve tercihleri yerine, baz alınacak profesyonel kalıcı bir kaynak olarak kullanılırlar. Genel olarak, uzun vadede işletme için ekonomi sağlayacak olan araçlardır.

231/448

Standartlar nasıl oluşturulmalı?
1. Standartlar son derece katı olmalıdır. Örnek standart : Fabrika çapında

kullanılacak trafolar kuru tip (veya tercihe göre yağlı tip) olmalıdır. İlk tasarım aşamasında konulmuş bu kural fabrikanın yaşamı boyunca kullanacağı temel bir kural olmalıdır. Ne zaman trafo alınsa, hem fabrika, hem de satıcı bu kurala uymalıdır. Çünkü bu kural bakım, işletmecilik ve yer temini açısından bir standardizasyon getirmektedir. Daha sonra teknolojinin veya çağın değişmesi gerekçe gösterilerek yapılacak kural değişiklikleri olacaktır. Bu değişiklikler özel eğitim, farklı yedek parça bulundurmak gibi sorunlar ortaya çıkaracaktır. Tek başına bir trafo için bakıldığında, değişikliğin yapılması önemsiz gibi görünmektedir. Fakat uzun vadede, değişikliklerin artması, sistemi yapısal olarak deforme edecek ve bir süre sonra karmaşık bir yapı ortaya çıkacaktır. Her vazgeçilen kural, gelecekte ilave bir maliyet getirecektir. Buna rağmen standartlar hatalı ise değiştirilir. 2. Standartlar doğru oluşturulmalıdır. Yukarıdaki trafo örneğinde olduğu gibi

seçeneklerden her ikisi de ilk bakışta geçerli görülecektir. Aralarında küçük farklar vardır. Az bakımlı olmaları nedeniyle, işletmecilik açısından kuru trafolar yaygın olarak kullanılmaktadırlar. Periyodik bakım duruşu yapan işletmelerde, bakım trafo tipi seçim tercihi güçleştirir. İthal kuru trafolar veya kolay bulunan yağlı trafolar gibi tercihler sık sık tereddütler yaratır. Tecrübeler ve dünyadaki genel trend, tereddüdü ortadan kaldıracaktır. Bazen seçeneklerden biri, en doğru tercihtir. Kağıt fabrikalarında bir MCC panosunun çekmeceli veya sabit tip olması seçeneklerinde olduğu gibi, doğru tercih ne olacaktır? Konuya yakın olmayan birisi için, her iki seçenek de kabul edilebilir olacaktır. Özellikle aradaki fiyat farkı görüldüğünde tercih sabit tip panoya yönelecektir. Çünkü her iki seçenekte de motor yol alacaktır. Fakat mukayese sadece bir motora yol verme olarak algılanmamalıdır. 30 adetlik bir motor grubunun ayni anda grup start alması halinde pano yapısı çok önem kazanır. Çekmeceli panolar fabrikasyon ve test sertifikalı olduklarından atölye imalatına karşı üstündürler. Bu amaçla, tercihler eski uygulamalara göre değil, yeni gelişmelere uygun olmalı ve yıllarca kullanılabilmelidir.

232/448

3. Standartlar, limitleri ve bazı değerleri belirlemelidir. Örnek standart: Dağıtım trafoları 2000 KVA’ gücünde (veya her ne kabul edilmişse) olacaktır. Projelendirme aşamasında dikkate alınan bu kural, sistemin kısa devre akım değerini belirlemektedir. Sistemin kısa devre akım değeri, tüm şalt ekipmanlarının her birinin özelliğini belirlemektedir. Sistem bu kurala göre kurulmuş ise, daha sonra 2500 KVA’ ya değiştirilecek bir trafo ile sistemin kısa devre akım değeri büyüyeceğinden, başka özellikte şalt ekipmanları ve yedekler gerekecektir. En iyimser sonuçla, standart ürün kullanımı kalkacağından, sadece o trafo ve şalt ekipmanlarını ilgilendiren ürünler de yedeklenmeye başlayacaktır. Bu nedenle kısa devre hesabında dış dünya sonsuz büyüklükte ve kağıt fabrikasının bitişiğinde olarak düşünülmelidir. Bu durum hat empedansının sıfır olarak hesaba katılması demektir. Kısa devre hesabı genellikle şişirilerek çok küçük hesaplanır ve alınacak şalt sistemi sözde ucuzlatılır. Bu tuzağa düşülmemelidir. 4. Standart, çeşit sayısını azaltmalıdır. Örnek standart: 110 Kw gücüne kadar olan motorlara direk olarak yol verilecektir. etkileyerek çekmece tiplerinde Bu standart, yıldız-üçgen yol verme sağlayacak ve malzeme yöntemini ortadan kaldıracağından çeşitlilik azalacaktır. Bu durum pano tasarımını standardizasyon çeşitlemesini azaltacaktır. Ayrıca teknik olarak doğru bir yol verme yöntemi kullanılmış olacaktır. 5. Standart bir başka standartla uyumlu olmalıdır. Örnek standart: Alçak gerilim motorlarının besleme gerilimleri 400 volt olacaktır. 380 volt besleme gerimi isteyen bir motor bu kuralı bozacaktır. Bu değişim yedek motorların gözden geçirilmesini gerektireceği gibi uygun olmayan bir gerilimle motorların beslenmesi gündeme gelecektir. Çünkü trafo çıkış gerilimleri değiştirilemeyeceğinden motor standardı, trafo standardı ile çelişecektir. Ayrıca 380 volt ve 400 voltta, aynı güçte iki motor için iki farklı akım değeri olacağından, elde edilecek motor moment değerleri ve motor termik akım değerleri değişecektir, bu ise MCC standardına da ters bir durum yaratır. Hatalı ayarlar nedeniyle arızalar oluşabilir. 6. Standart içindeki yazılanlar, kanunlar ve yönetmeliklerle uyum içinde olmalıdır. Örnek standart: Koruma topraklama direnç değeri 2 Ω un üzerinde olamaz. Bu değer yönetmeliklerle belirlendiği için tolerans gösterilmesi veya değiştirilmesi mümkün değildir. Zaman zaman kanunlarda ve kurallarda değişiklikler olmaktadır.

233/448

Geçmişte işletme topraklama değeri 5 Ω olarak hesaplanmaktaydı. Asgari değerler ve bazı temel kıstaslar değişebilir. Bu değişiklikler, fabrika standartlarında da değiştirilmelidir. Değişikliğin sisteme etkisi mutlaka irdelenmeli ve olası sonuçları rapor edilmelidir. 7. İş ve işçi güvenliği ile ilgili katı kurallar olmalıdır. Ekipmanların can güvenliği açısından yeterli koruma Bu elemanlarıyla emniyeti donatılmış ortadan olmaları gerekir. yerine Örnek neyin standart: MCC panolarında kuvvet devresinde koruma amacıyla asla sigorta kullanılmayacaktır. kural kaldırdığından kullanılması gerektiği net olarak belirtilmelidir. Yani standart şöyle devam etmelidir. “ Sigorta yerine motor koruma şalteri kullanılacaktır ve şalterle ilgili özellikler aşağıda belirtilmiştir.” gibi bir ifade olmalıdır. 8. Standart bir markayı temsil etmemelidir. Örnek standart: AG şalt panolarında kullanılacak sac (xxxxxxxx) malzemesinden yapılmış olmalıdır. Bu özel alaşımlı bir malzeme ise ve sadece bir firma tarafından kullanılmakta ise diğer tüm üreticileri ihale dışı bırakır. Üstelik bu kuralın fabrika için hiçbir yararı bulunmaz Burada standart, amacın ötesine geçmiştir. İşletme istediği takdirde direk olarak o marka ürünü o firmadan elbette temin edebilir. Bu durumda diğer firmalar indirim sağlama amacıyla kullanılmamalıdır. ( İş prensiplerinin ve iş ahlakının da fabrika standartlarından olduğu unutulmamalıdır.) Yukarıdaki kural ve örneklerde görüldüğü gibi standartlar, işe disiplinli bir yaklaşım getirmekte ve firmanın kuralları olarak sürekli kullanılmaktadır. Bunun dışındaki yöntem veya yöntemsizlik ise, standart üretmeden, farklılıkları küçümseyerek satıcının sunduklarını kabullenmektir. Kuralsızlık bir kural olmamalıdır.

Elektrik tasarımında kullanılabilecek standartlar
Fabrika standartlarında, gerek Türkiye için gerekse diğer ülkeler için konulmuş standartlardan istenilenler gösterilmelidir. Elektrik tasarımı, cihaz ve kablo işçiliği aşağıdaki listede gösterilen standartlara uygun olmalıdır. Bu standartlarda adı geçmeyen diğer standartlar için, standardın en az mevcut standartlara eşit veya ondan daha yüksek olması istenir.

234/448

IEC BS VDE NFPA ANSI NEMA IEEE UL TSE

International Electrotecnical Comission British Standards Verband Deutch Electrotechniker E.V. National Fire Protection Association American National Standards Assosiation National Electrical Manufacturers Assosiation Institute of Electrical and Electronics Engineering Underwriters Laboratories Türk Standarlar Enstitüsü

Elektrik tasarımında standart olarak kullanılabilecek yönetmelik ve şartnameler:
Aşağıda adı geçen yönetmeliklerden kanunlardan ve şartnamelerden biri veya birkaçı veya çelişmeyen kurallarla, hepsi fabrika standartlarında baz olarak alınabilir.        Kuvvetli akım tesisleri yönetmeliği, Zayıf akım tesisleri yönetmeliğ Elektrik tesislerinde topraklamalar yönetmeliği İç tesisat yönetmeliği İş kanunu işçi ve iş güvenliği kuralları NEC gibi yönetmelikler TAPPI nin koyduğu teknik (TIS) kurallar

Elektrik tasarımında standart olarak kullanılabilecek projeler:
Aşağıda adı geçen projeler, fabrika standartları olarak kullanılmalı ve projelerin kapsamı, antedi, ebadı, numaralandırılması gibi belli kural ve formatlar geliştirilmelidir. Bu projeler bir bütün olarak birbirini tamamlamalıdır   İmalatçılardan gelen projeler. (avan ve detay projeler, Basic, Detail Engineering) İnşaat ruhsatı için gerekli projeler, (aydınlatma projeleri ve tesisat )

235/448

     

TEDAŞ’ a onaylatılacak projeler. (O.G ve A.G. tek hat şemaları, enerji temini projeleri) Uygulama için çizilecek yerleşim projeleri Montaj firması tarafından çizilecek montaj detay projeleri (shop drawingler) Topraklama ve yıldırımlık projeleri Koordinasyon projeleri (Tüm projeleri bütünleyen ve koordinasyonunu sağlayan projeler) Kablo yerleşim projeleri

Malzeme alımında kullanılacak standartlar ve teknik şartnameler
Bir malzemenin alımında malzeme küçük bile olsa, kendine özel bir teknik şartnamesi olmalıdır. Bu şartname her seferinde matbu olarak kullanılmalıdır. Şartname içinde standardı bozmayan bazı maddelerin değişmesi sakıncalı değildir. Fakat daha önce hazırlanmış bulunan bir şartnamenin zorunlu herhangi bir nedenle değiştirilmesi gerekiyorsa, bu konuda ileride karşılaşılacak tüm olasılıklar baştan bilinmelidir. Teknik şartnamelerde can alıcı noktalar ön planda olmalıdır. Yapıyı ve yedeklemeyi değiştirmeyen bazı standartlardan fedakarlık yapılabilir. Bir panonun boyası için konulmuş bir standart, imalatçının kendi standardı ile çelişebilir. Bu durum estetik bir sorundur. Fakat bazen önemsiz gibi görünse de mimarinin ön planda olduğu bir ortamda hayati değer taşıyabilir. Bunun kararını yatırımcı vermelidir. Malın özellikleri yanında nakli, ambalajı, kabulü ve testleri gibi konular standardın konularıdır. Standart dışı malzeme reddedilmelidir. Örnek olarak, motor standardı motor besleme gerilimini 400 volt olarak belirtmişse ve yeni alınan ekipman üzerinde 380 volt motor gelmişse ürün reddedilmelidir. Ürün ithal olduğu için değişimi zor ve kullanılması acilen gerekebilir. Standart daha önce imalatçıya verilmiş olacağından, fabrikanın red talebi haklıdır. Motorun değiştirilmesi için talepte bulunulmalı ve ortaya çıkan tüm zararlar toplamı imalatçı tarafından karşılanmalıdır. Standart dışı ürünle kullanım geçici olarak sağlanabilir. Ürününle ilgili kalite ve test belgeleri, ürün bilgileri, arıza kitapçıkları, teknik resimler bir ürünün alımından önce istenmelidir.

236/448

Fabrika elektrik bakım elemanları tarafından kullanılacak standartlar
Bu standartlar iş güvenliği, iş emniyeti ve iş planlaması açısından gerekmektedir. Bir trafo bakımı için alınması gereken tedbirler sıralanacağı gibi, uygulanacak testler ve prosedürler de standartların içine girmektedir. Bu standart ve prosedürlerin, ilave olarak aşağıdaki yararları bulunmaktadır.         İnsan hatalarını minimuma indirmek Ekipmanın bakımı için gerekli tüm alet, edevatın dökümünü işin başında vermek İşin yapılması için gerekli tahmini adam-saat miktarını vermek Uzun duruşlar için, bakıma ayrılacak azami süreyi belirtmek Bakım için yararlanılacak diğer kaynakları belirtmek Ekipman için kayıt tutulmasını sağlamak Etkilediği diğer ekipmanlar ve nedenlerini ortaya koymak Testler için prosedür yaratmak

Fabrika işletme ve elektrik bakım elamanları tarafından kullanılacak ortak standartlar
İş ve işçi güvenliği açısından işletme sırasında hem bakımcı, hem de işletmeci tarafından ortak kullanılacak, belli standartların bulunması gerekmektedir. İş müsaadesi, Kaynak müsaadesi, emin giriş müsaadesi, kazı müsaadesi gibi bir işin yapılmasında kullanılacak standartların bulunması gerekir. Bir hamur bütesinin içinde yapılacak kaynak işi için gereken kaynak müsaadesi’ nde alınacak önlemler sıralanmalıdır. Hangi önlemin kimin tarafından alınacağı bilinmelidir. Örnek standart: “Elektrikçi havalandırma amacıyla tank üstündeki vantilatöre elektrik bağlantısını yapacaktır”, “Kaynakçı/elektrikçi toprak bağlantısı için, toprak pensinin bağlantı noktasını belirlemelidir.” “Elektrikçi tank üzerindeki enstrüman bağlantı uçlarını sökmelidir.” “İşletmeci tank içi temizliğini kaynak öncesi yapmalıdır.” “Kaynakçı kaynak ekipmanlarını ve iskelesini duruş öncesi hazırlamalıdır” gibi.

237/448

İçinde kimyasal gaz buharı veya boğucu gazlar bulunan bir tankın içine, temizlik amacıyla girmeden önce, ortamın emniyetli olup olmadığı bilinmelidir (Emin giriş müsaadesi). Temizlik sonrası kaynak yapılacaksa, ayrıca kaynak müsaadesi düzenlenmelidir. Fabrika yakınında yapılacak bir yer altı çalışmasının, yer altı tesisatına zarar vermemesi ve kazıyı yapanın can güvenliği açısından, kazı alanının önceden keşfinin yapılması gerekmektedir. Keşif ,bir elektrik mühendisi, bir makine mühendisi ve ilgili alandan sorumlu bir işletme mühendisi tarafından yapılmalı ve kazı müsaadesi verilmelidir. İş emniyeti ile ilgili, işletmenin özelliğine göre değişen, diğer iş müsaade standartları oluşturulmalıdır.

Başlangıçta kullanılabilecek genel standartlar
Aşağıda kısa da olsa genel bir standart örneği bulunmaktadır. Tüm standartlarda kullanılacak ortak bazı kuralları kapsamaktadır. Bu örnek fabrikalar tarafından geliştirilmeye bulunmaktadır. müsait bir başlangıç zenginlik noktasıdır. kazanacaktır. Hayati bazı önermelerde uluslar arası Geliştirildikçe Standartlar

alımlarda kullanıldığında, yaygın bir dil olan İngilizce’ ye tercüme edilebilir. Bu durum zaman içinde ve farklı firmalar tarafından yanlış tercümelerin önüne geçecektir. Başlangıç aşamasında, bütün şartnamelerin ortaya konması için henüz zaman erken olabilir. Bu dönemde işin genel prensipleri ortaya konmalıdır. Bundan sonraki aşamalarda çok daha detaylı özel şartnameler gerekecektir. Bir mühendislik firması ile çalışılması halinde, şartname ve standartların tamamının bu aşamada sağlanması mümkün olabilir. Bu mühendislik firmasının kağıt konusunda tecrübesi şarttır. Kendi kaynaklarını kullanarak şartname hazırlayacak kağıt fabrikalarının, işin tamamı ile ilgili dokümanları kısa sürede, eksiksiz olarak hazırlamaları oldukça güçtür. Farklı kaynaklardan elde edilecek şartname örneklerinin birbirleriyle çelişmeleri söz konusudur. Bu konu, şartname hazırlanmasında ciddi hata kaynaklarından biridir. Birbirine yapıştırılmış, uyumsuz Bu ve çelişkili standartları standart içinde bulunduran amaca dokümanlardan kaçınılmalıdır. yöntemle oluşturmadaki

ulaşılmadığı gibi sonuçları itibariyle bedeli ağır olabilir.

238/448

Genel standartlara örnekler
Trafolar      Dağıtım trafoları dahili ve kuru tip olacaktır Primer gerilimleri 6300 volt ∆ ve sekonderleri 400 volt yüksüz, 380 volt tam yükte Y bağlı olacaktır. Bağlantı grupları Dyn 11 olacaktır. Nötr noktaları doğrudan topraklı olacaktır. Gerilim düşümü % 6 olarak alınacaktır. Tabii soğumalı ve 40 C° ortam sıcaklığında 2000 KVA sürekli yüklenecek güçte olacaktır.

OG şalt panoları     6300 volt gerilimde 40 KA (sistem belirleyecektir) kısa devre dayanımında seçilecektir. Panolar metal-clad yapıda olacaktır. Metal-enclosed kabul edilmeyecektir. Kesiciler çekmeceli yapıda olacaktır. Kesiciler vakumlu/SF6 olacaktır.

AG şalt panoları      420 volt gerilimde çalışacaklardır. Şalterler çekmeceli olacaktır Tüm şalterler motorlu tip olacaktır. Nötr ve toprak baraları ayrı ve % 100 kesitte olacaktır. Kısa devre akımı 80 KA olacaktır.

MCC panoları     Çekmeceli yapıda olacaktır. Motor koruma şalteri ile koruma yapılacaktır. 110 kw’ a kadar motorlar direk yol alacaktır. 315 kw ‘ a kadar soft-starter kullanılacaktır.

239/448

   

Daha büyük motorlar 6000 volt, vakum kontaktörlü ve direk olarak yol alacaktır. Hız kontrol üniteleri ayrı trafoda toplanacaktır. Tüm motorlarda akımları okuyabilmek için 4-20 ma çevirici bulunacaktır. Toprak ve nötr baraları ayrı ve % 100 kesitte olacaktır.

Kompanzasyon panoları    Her trafo çıkışında pasif filtreli kompanzasyon yapılacaktır. Kompanzasyon 80 kvarlık gruplarla, 14 kademeli olacaktır. Trafo için 50 kvar, sabit filtre grubu bağlanacaktır.

Motorlar        AG motorları ∆ bağlı ve 380 volt beslemeli olacaktır. Y bağlantı kabul edilmeyecektir. Klemens kutuları büyük olacak ve içinde topraklama cıvatası bulunacaktır. Tüm motorlar IP 55 koruma sınıfında olacaktır. Motorlar F izolasyon sınıfında ve B sıcaklık sınıfında ( B temperature rise class) bulunacaktır. Tüm motorlar kendi fanları ile soğutulacaktır. Tüm motorlarda termistör bulunacaktır. Hız kontrolü için kullanılacak motorlar “inverter duty” tip olacaktır.

Kablolar      Kablolar 4x10 mm² ye kadar esnek kablo olacaktır. Bu kesitten sonra NYY kablo olacaktır. Hız kontrollü motorlarda ekranlı, simetrik damarlı kablo kullanılacaktır. Orta gerilim motorları ve dağıtım trafo kabloları 7/10 kv ve XLPE olacaktır. Potansiyel dengeleme iletkenleri esnek ve izoleli olacaktır.

Kumanda, enstrüman ve DCS gerilimleri  DCS dijital sinyalleri +24 volt DC olacaktır.

240/448

    

DCS Analog sinyallerİ 4-20 mA olacaktır. Enstrüman besleme gerilimleri +24 volt DC olacaktır. Dijital çıkışlı sviçler 2-wire yani (loop powered=enerji ve sinyal kablosu ortak) olacaktır. Bazı cihazlarda istisnai olarak 230 volt ac besleme kabul edilebilir. 230 volt besleme gerilimi için izole trafo verilecektir.

241/448

BÖLÜM 7

ELEKTRİK İŞLERİNDE YATIRIM DÖNEMİ VE SONRASI SÜREÇLER

GİRİŞ Bu yazının bütünlüğü içinde yüksek kapasiteli kağıt makinalarında işletme ve yatırım dönemi süreci, elektrik mühendisliği açısından irdelenecektir. Elektrifikasyon tanımı, zayıf ve kuvvetli akımı kapsamakta, otomasyon, tahrik sistemi, QCS, enstrümanlar, bu ekipmanların montajları gibi kalemleri de içine almaktadır. Yatırım dönemi ve sonrası ortaya çıkan genel sorunların neler olduğu, işletmeye maliyeti ve çözüm önerileri yapılacaktır. Özellikle yatırım dönemi ile ilgili tespitler daha yoğunluktadır. Çoğunlukla bir kez yaşanan ve sonra tekrarlanmayan bu süreç, işletmenin hayatı boyunca kaderi olmaktadır. Kapalı ekonomi döneminin kendine has felsefesi içinde kurulan pek çok kağıt işletmesi, çalıştıkları dönemde Türkiye ekonomisine hizmet vermişler ve kağıt ihtiyacını karşılamışlardır. Kapasiteleri ve kağıt kaliteleri yerel ihtiyaca uygun olan bu makinelerin, bu gün gelinen noktada, benzerlerinin kurulması rasyonel olmamaktadır. Kağıt imalatı, dünyanın her yerinde kendine has belli işletme kuralları olan ve bilinen bir imalat alanıdır. Farklı ideolojik fikirler veya farklı dünya görüşüne sahip ülkeler için bile, kağıt işletmesi, bakım onarımı, pazarlaması ve montajı için gerekli bilgiler, personel ihtiyaçları, ve sorunları, benzer yapılardadır. Bilimsel gelişmeler ve pazar, davranış biçimlerini şekillendirmektedir. Gelinen noktada, dünya örneklerinde olduğu gibi, bilgi birikimi ve uygun yapılanma, işin temel çıkış noktasıdır. Ülkemizdeki eski fabrikalar tarafından uygulanan yapılanma modeli, o günün ihtiyaçlarına uygun olmasına rağmen, üretim kapasitesi yüksek gelişmiş işletmeler için geçerli değildir. Eski davranış biçimlerinin terk edilerek, yeni oluşumlara yer verilmesi imkansız değil, ama mevcut yapılar ve alışkanlıklar içinde oldukça güçtür. Edinilmiş lokal tecrübelerin yanında, daha rasyonel

242/448

doğruların olabileceği kabul edilerek, kalıplaşmış bilgilerin tekrar sorgulanması gerekmektedir. Yeni davranış biçimleri sergilemek, yatırımcıdan çok profesyonel yöneticilerin temel amacı olmalıdır. Sürekli değişen bir dünyada değişim, temel bir kural olmaktadır. Dışa açılmanın gösterdiği tespitlerden biri, Türkiye’deki mevcut makinelerin

kapasitelerinin dünya makinelerine göre küçük kaldığı ve onlarla rekabet imkanının bulunmadığıdır. Bu durum ürünün katma değerine bağlı olarak değişebilir. Ancak Türkiye’deki uygulama düşük katma değerli ürünlere yönelmiştir. Bu nedenle, yapılacak yatırımların, kârlılık açısından daha dikkatli planlanması gerekmektedir. Doğru veriler üzerine kurulu olmayan, fizibilite raporu gerçekçi olmayan, yatırımlardan kaçınılmalıdır. Makine için yatırım yapacak firmaların ürün ve ham madde seçiminde gösterecekleri hassasiyet, bununla sınırlı kalmayacaktır. Kağıt tipine bağlı olarak, vasıflı kağıt ürünleri ile düşük katma değerli kağıt ürünlerinde bile, yapılanma açısından farklılıklar olmalıdır. Bir makinede tür değişiminin getirisi kadar götürüsü de hesaplanmalıdır. Özellikle yüksek kapasitelerde üretimde istikrar ekonomiyi getirmektedir. Daha önceki yıllarda, toplamda birkaç mühendisle dışa kapalı bir yapıda çalıştırılan fabrikalar, gelişmiş makineler için geçerliliğini kaybetmiştir. Özellikle bilgisayar alanındaki ve teknolojideki gelişmeler, daha önceki üretim yöntem ve tekniklerini, bakım onarımı ve en önemlisi, fabrika tasarımına bakış açısını farklı bir yere getirmiştir. Makinelerin ve işlem basamaklarının seçimi, enerji maliyetleri açısından önemlidir. Fazla alınmış ekipmanlar, ürün üzerinde fazladan yapılan işlemler hem yatırım maliyetini, hem de işletme masraflarını arttırmaktadır. Ekipman sayısı ve çeşidi minimize edilirken, ekipman ve eleman kalitesi arttırılarak, makinenin yıllık işletmede kalma süresi uzatılmalı (availability), bakım süreleri tasarım aşamasındaki tercihlerle baştan azaltılmalıdır. Bunun adına erken ekipman yçnetimi denilmektedir. Halen hiç bir fabrikada bir program olarak uygulanmamaktadır. Erken Ekipman Yönetiminin işletmelere kazandırılması verimliliği doğrudan arttıracaktır.

243/448

Elektrik sistem tasarımı, yeniden şekillendirilmesi gereken açık noktalardan biridir. Asli işi, proje üretmek olan, mühendislik büroları bile, bürokratik ruhsat aşamalarını aşmak için proje üretmektedir. Aydınlatma gibi en basit tesisat projeleri, ruhsat alımının ötesinde, kullanılamamakta, hatta bütçe çalışmalarında bile kullanılmaları hatalı olmakta, bütçe sapmalarına neden olmaktadırlar. Makine salonu aydınlatması, sadece aydınlatma tekniği bilgisine ihtiyaç göstermez. Tavandan elek veya pres üzerine düşecek en küçük parçanın makinada yaratacağı etkiyi, veya havbe içinde meydana gelecek bir yangını proje müellifi veya montaj firması önceden tasavvur bile edemeyecektir. Hazırlanan ve önemli miktarda bedel ödenen projeler maalesef avan projeden öteye geçmemektedir. Durum böyle olunca yeni dünya standartlarında makine alan yatırımcı firmalar için, elektrik sistemi tasarımı ve kendi arasındaki teknik koordinasyonu tamamen açık kalmaktadır. Anahtar teslimi alınacak bir fabrika ile yatırımcının kendisinin tasarımını üstlendiği bir fabrikanın maliyeti arasında ciddi fiyat farkları bulunmaktadır. Lokal çözüm istenildiğinde sistemin, çağdaş tasarımdan çok, birbirini bütünlemeyen, mevcut alışkanlıklara göre şekillenmiş ve seçilmiş, pahalı fakat işlevi amaca uymayan malzemelerden oluşma riski doğmaktadır. Proje bürolarının yaptığı projeler ve ekleri olan şartnameler, konusuna hakim kişilerce detaylandırılmalı ve detaylar denetlenmelidir. Bu konuda deprem gibi çok farklı bir nedenle, boşluğu doldurması için ortaya atılan yapı denetim firmalarının kuruluşu yenidir. Bu firmalar, elektrik mühendisleri odası, hatta tüm mühendis odalarının işlevini kanunen yüklenmiştir. Fakat bu firmalar, henüz bu hizmeti vermekten uzaktır. Çünkü bu firmalardaki kontrollük hizmetleri için istihdam edilen mühendisler, tecrübeli olsalar bile, daha çok inşaat elektrik işleri ile yıllanmış kişilerdir. Kağıt elektrifikasyonu gibi proses ağırlıklı kompleks bir konuda ülke çapında denetim yapabilecek ne bir firma, ne de kuruluş bulunmaktadır. Bu durum yüksek maliyetli yatırımları, baştan denetim dışı bırakmaktadır. Sanayi ve proses elektriği konusu ve işletmecilik sorunları kağıt, çelik, çimento gibi sektörlerde bile, ayrı tecrübe ve birikime dayanır. Bu konuda sadece kağıt fabrikası yatırımlarında kullanılmak üzere hazırlanmış TAPPI tarafında önerilen, elektrikle ilgili liste 2. Kısım 2. Bölümde verilmektedir. Bu liste konunun kapsamını ve önemini

244/448

anlatmak için iyi bir örnektir. İşin boyutunu gösterecek ikinci örnek, IEEE tarafından yayınlanmış “IEEE Standard 141-1993, Recommended Practice for Electric Power Distribution for Industrial Plants” kitabıdır. Aşağıdaki bir yatırımın aşamaları liste olarak verilmekte ve bunlara ilaveler ve çıkarmalar yapılabilir:

YATIRIMIN AŞAMALARI Yatırım aşağıdaki aşamalardan meydana gelir.                       Proje yöneticisinin atanması Fizibilite çalışmaları Yatırım bölgesinin ve arazinin seçimi Bütçe çalışmaları ve bütçe tekliflerinin toplanması Personel alımlarının başlatılması(Üst düzey işletme-Makine-Elektrik, inşaat) Arazi ve alt yapı çalışmaları (elektrik, su, iklim, jeolojik şartlar) Gerekli izin ve müsaade girişimlerinin başlatılması Tasarım tercihlerinin belirlenmesi, proje ve şartnamenin hazırlanması Makine imalatçısının/imalatçılarının seçimi Şantiye teşkilatının yerinde kurulması ve alt yapının oluşması Mühendis düzeyinde eleman alımının başlatılması Makine imalatçıları ile teknik taleplerin tespiti ve yatırım takviminin belirlenmesi İnşaat projelerinin hazırlanması İnşaat firmasının belirlenmesi ve inşaatın başlatılması Yardımcı ekipman ve donanım alımlarının başlatılması Yardımcı tesislerin belirlenmesi Mekanik montaj firmasının belirlenmesi Elektrik ve otomasyon montaj firmasının belirlenmesi Teknisyen alımlarının başlatılması Montaj dönemi Üretim malzemelerinin alımı Devreye alma (Start-up) dönemi Üretim dönemi ve kabule hazırlık

245/448



Sistem geliştirme

Bu listeye daha başka ilaveler yapılabilir veya sıralama önceliği değiştirilebilir. Amaç, yatırım olayının çok sayıda aşaması olduğunun görülmesi ve bu aşamaların profesyonel pek çok kişi ve kuruluşa ihtiyaç göstermesidir. Bu süreçte, dış kaynaklarla ilişki ve bu kaynaklara olan ihtiyaç büyük ağırlıktadır.

YATIRIMIN BÜTÇESİ Yatırım planlamasının profesyonelce yapılmadığı ve fakat yatırıma başlandığı

durumlarda özellikle ikinci el makinelerde, yatırım bütçesinin saptığı bilinmektedir. İş tanımı ve planı olmadığı için, yatırım beklenen sürelerin çok üstüne çıkmaktadır. Bu durum yatırımcıyı yıpratmakta ve onu zor duruma sokmaktadır. Yatırım yapacak firmalar bazen yatırım kararlarını özel nedenlerle dar bir insan çevresinde tutma ihtiyacı duymaktadır. Elektrik alt yapısı bütçesi de konunun detayları erken aşamada tespit edilemediğinden bütçe sapmalarında önemli rol oynamaktadır. Yatırımın bütçesi yapıldıktan sonra, yatırımda görev alan tüm teknik personel, kendisini ilgilendiren bütçe kalemlerini ve toplam yatırım bedelini bilmelidir. Her aşamada bütçe kontrol ve revizyonları yapılmalıdır. Bütçe sapmaları mutlaka gerekçeli olarak açıklanmalıdır. Bütçe rakamı, tıpkı yatırımın bitiriliş tarihi gibi, hedef olmalıdır. Bütçe rakamları basit nedenlerle, kolayca değiştirilmemelidir. Fakat bütçe rakamının tespitinde hayati hatalar yapılmışsa, yapılan hatadan hızla dönülmeli, bütçe revizyonu yapılarak, yatırımın düşük kalitede tamamlanmasına müsaade edilmemelidir. Bütçe sapmalarının sebepleri: 1 İkinci el makinelerde proje koordinasyonu ve yönlendirme, yatırımcının kendi imkanlarına kaldığı için, mevcut personelin tecrübesi ve iyi niyeti oranında yatırım götürülmektedir. Çoğunlukla bütçe, yatırımcı dışında bilinmemektedir. Teknik kapsamın detayları da yatırımcı tarafından bilinmemektedir. Bu yüzden eski makinelerde bütçe sürprizleri daha çok yaşanmaktadır.

246/448

2

Birinci el makinelerde ise bütçe sapmalarının temelinde alımların parçalara ayrılması nedeniyle bilinmemektedir. hizmetin boyutu teknik detayların net olmaması yatmaktadır. Alınacak pazarlık yapılması bu aşamada bazı bilinmeyen hizmetler, kapsam alınması ürünlerin aksesuarlarının kapsamı, yapacakları hizmet ve teknik spesifikasyonları Sıkı daralmaları yaratır. Kontratta sıralanan veya var olduğuna inanılan pek çok yeterince anlaşılmamakta, düşünülmediği için alınamamaktadır. Eksiklikler en iyimser tahminle, yatırımın ileri bir aşamasında fark edilmekte ve bu kez maliyeti daha yüksek olarak, yani acil olarak temin edilmektedir. Üstelik zaman kaybı da bunların üstüne eklenmektedir. Alınmayan veya alınamayan ürünler sonraya kalmaktadır. Büyük çaplı makinelerde bütçe sapma oranı yüzde olarak az olmakla birlikte, toplam bedeli çok daha büyük olmaktadır.

3

Bütçe sapmalarına yol açan noktalardan biri, yabancı dille veya teknik terimlerle hazırlanmış kontrat ve eklerine yeterince hakim olunamamasıdır. Kontratta geçen genel ifadelerin kapsamı özel olarak listelenmeli ve anlaşılır hale getirilmelidir. (Engineering=Mühendislik hizmeti, Comissioning=Devreye alma hazırlıkları, gibi içeriği değişken kavramlar). Yatırımcı firma mutlaka kendi hedefini iyi belirlemeli ve işin detaylarını çok iyi bilmelidir. Teknolojik gelişmelerin sonucu kullanılan teknik dil de sürekli değişim geçirmektedir. Özellikle elektrik ve otomasyonla ilgili terimlere sürekli yenileri eklenmektedir. 5 veya 10 yıl arayla yapılan işlerde 10 yıl önceki teknik dilin aynen geçerliliği söz konusu değildir. Bu gelişmeler yakından sürekli takip edilmediği sürece detaylarda atlamalar olacaktır.

4

Bütçe hatalarında başka bir neden de koordinasyon eksikliğidir. Bir ekipman ilavesinin, inşaat, otomasyon, enerji gibi diğer branşlara etkisi ve maliyeti unutulmakta veya küçümsenmektedir. Olayı dar çerçevede görmek, sıkça yapılan hatalardan biridir. Yatırım mümkün olduğu kadar alt dallara doğru detaylandırılmalı ve bütçe parçalara ayrılmalıdır.

5

İşlerin danışmanlara havale edilerek denetimsiz bir sürece girilmesi, yatırım döneminde bir başka bütçe hatası kaynağı olabilir. Bu durum çözümü en zor olan handikaptır. Çünkü yatırımcı profesyonel bir destek ihtiyacı içinde gerekli gördüğü profesyonel dış desteği sağlamıştır. Desteğin iyi yönde kullanılması ne kadar yararlı ise, kötü yönde kullanılma olasılığı da o oranda olası ve tehlikelidir. Çünkü

247/448

profesyonel desteğin doğru yönde kullanıldığını yatırımcının değerlendirmesi mümkün değildir. Kağıt imalatını hedef alan bir firmanın elektrik, otomasyon, tahrik, topraklama gibi kendi branşı dışında bilgi yoğun ve farklı bir teknolojik alanda yönetim ve denetim yapması adeta imkansızdır. Proje tasarımcılarının bağımsız çalışmaya yatkınlıkları ve denetime olan mukavemetleri bu denetimleri daha da zorlaştırır. Sonsuz ölçekte bir bütçe ile yatırıma girilmediği gibi, eksik bütçe rakamlarıyla yatırıma girilmesi de son derece sakıncalıdır. Bu konu özellikle keşiflerin yapılmadığı, ya da eksik yapıldığı yatırımlarda kendini gösterir. Bütçe hazırlanırken belli bir tolerans düşünülebilir. Fakat şişirilmiş bütçe, büyük hatalar yapılabileceğini baştan kabul etmektir. Bütçe mali bir konu olmakla birlikte, yatırımcının teknik hedeflerini tam belirlediği yerlerde başarıya ulaşır. Sonuç olarak hedefin belirlenmesinde, işin başında, tasarım ve teknik tercihlerin doğru olarak ortaya konması yatar. Çok yoğun olan bilgi ve teknik detayların atlandığı yerlerde, başarı kazanılamaz.

YATIRIM DÖNEMİNİN ve İŞLETME DÖNEMİNİN SÜREÇSEL ÖZELLİKLERİ Yatırım dönemini işletme döneminden ayıran özellikler aşağıda sıralanmıştır. 1. Yatırım dönemini işletme döneminden ayıran temel farklılık süreçteki özelliklerdir. Yatırımlarda süreçsellik bulunmaz. Yatırım dönemi işletme personeli için istisnai bir olaydır. İçeride biriken bilgi yerine, dış kaynakların bilgi ve düşünceleri organize edilecektir. Diyalogun yanında güncel ve evrensel bilgi bir kereliğine gerekecektir. İşletmede ise eski bile olsa geçerliliği her gün denenen, alışılmış bilgiler kullanılmaktadır. Her fabrikanın işletme şartları kendine özeldir. Kullanılan su, hava şartları, hammadde parametreleri, personel kaynakları özgünlük gösterir. Sistemde şartlara göre bir denge ve bu dengeyi sabit tutan bir yapı oluşmuştur. Değişimlere karşı dirençli bir yapı bulunmaktadır. Yatırım dönemi ise her tür dengenin, yeniden kurulacağı değişim dönemidir. 2. İkinci farklılık enformasyon patlamasında yaşanır. Seri şekilde dokümanı denetlemek ve üretmek zorunluluğu vardır. Bilgisayarla yazışma ve proje

248/448

takibinde, sadece bilgisayarın bulunması yetmez buna paralel olarak yazılımların bulunması ve etkili kullanımı gerekir. Ekibin yazılı ve sözlü haberleşmeye, kontratta belirtilen dilde ve sürede, hızlı tepki vermesi beklenir. Gelen proje ve dokümanlar incelenerek farklar ve talepler ortaya konmalı, gerekli uyarılar ve sorular zamanında üretilmelidir. Kontrat ile projeler arasında, bazı farklılıklar bulunabilir. Modern bir makinenin istediği yardımcı donanım ve aksesuarları çok iyi bilinmelidir. Kontrata uymayan proje ve detayları tespit edilmelidir. Paket alımlarda özellikle pazarlıklarda fiyatı, detaylar belirler. Sıkı pazarlık yapıldığına inanılan alımlarda detaylarda belirsizlik olmamalıdır. Mühendislik çalışmaları kapsamında olan yazılım ve donanım özellikleri ve mühendislik desteği, eksik alınmamalıdır. Makine alınırken kontratta ince detaylar bulunmalı, yoksa da ilave edilmelidir. Aksi takdirde, daha sonraki aşamalarda yeterli miktarda hizmeti ve ürünü, bedelsiz olarak talep etmek mümkün değildir. En iyimser gelişme daha sonraki aşamalarda eksiklerin ortaya çıkarılmasıdır. Bu aşamada eksik görülen hizmet ve malzeme ilave edilmek istendiğinde büyük maliyetlerle karşılaşılır. Genellikle eksikler, işletmeye girildikten çok sonra, başka fabrikaların ziyaretleri sırasında veya kendisini ihtiyaç hissettirdiğinde ortaya çıkmaktadır. 3. Üçüncü temel farklılık zamanın kullanılma biçiminde yatar. İşletmede yıllarca çalışmış personelin zaman kavramı ile yüklenici firmaların zaman kavramı farklıdır. Aynı farklılık kavramı bütçenin tutturulması, alımların zamanlaması ve nakit akışında yatar. Bir takım nedenlerle, ekipman alımlarının kapsamı veya detayları belli olmadığı için, sonraya bırakılmasının, yatırıma maliyeti ise bambaşka bir konudur. Tasarım başta yapılması gereken bir iştir. Sistemin yapısını temelden değiştirebilen bu tür gecikmeler, tasarım aşamasından sonraya kaldığı için, bizzat tasarımın kendisinde ciddi bozulmalara yol açar. Tasarımdaki hatalar, stratejik hataların en büyüklerindendir. Daha sonra ortadan kaldırılmaları nerede ise mümkün değildir. Gecikmenin elektrifikasyona olan etkisi aşağıda sıralanmıştır.   Varsayımlarla yatırımın yapılmasına yol açar. Düşünülmeden acil kararlar verilmesine neden olur O an için piyasada var olanla yetinme sonucunu getirir. Maliyeti azaltmak yerine arttırır. Standardizasyonu bozarak marka, tip ve standardizasyon tercihlerini değiştirir.  Başlangıçta iyi bir tasarım yapılsa bile ilavelerin çokluğu nedeniyle kötü bir sistem ortaya çıkar.

249/448

         

Bütçe zorlamaları yaratır. Bazı alınmış esaslı kararları etkiler. Yatırımın aşamalarını bozarak, ayni anda eski ve yeni farklı pek çok konuyu gündemde tutar. İlgi dağılmasına ve başka hatalara yol açar. İlave otomasyon ihtiyacı yaratır. Yazılım ve donanımın hazırlanması için zaman ihtiyacı doğurur. İnşaatta yer, klima ve havalandırma limitleri aşılır. Montaj sırasında, malzemenin mekana olan uyumunu ve görüntüyü bozar. İşletme sırasında kullanım zorlukları yaratır. Yeni güç ihtiyacı yaratarak eski hesaplanan güç dağılımını etkiler. Sistemi zorlamaya sokar. MCC ve tava koordinasyonunu bozarak, zararlı gürültü sinyallerinin olumsuz etkisini kuvvetlendirir. Kablo ısınmalarına ve verim kayıplarına yol açar. Sürpriz arızalara zemin hazırlar. Start-up dönemi ile montaj dönemi iç içe gireceğinden can ve mal güvenliği azalır.

4. Dördüncü farklılık, yatırım döneminin farklı aşamaları olduğu, üretim dönemininse birbirini tekrarlayan işlemler dizisindenyani süreçten döneminin Üretim her aşaması ise, farklı davranış tekrarlardan biçimleri ibaret olmasıdır. Yatırım sergilenmesini Tekrarlarla gerektirir. performans

Aşamaların geçilebilmesi için tüm ekiplerin bir bütünlük içinde davranması gerekir. işlemleri sürekli ibarettir. yükseltilmeye çalışılır. Yatırım döneminde ise hataya ve düzeltilmesi için tekrara yer yoktur. 5. Beşinci farklılık yatırımın toleransı olmayan bir hedef tarihinin olmasıdır. İşletmelerde takvimler siparişlerle sınırlıdır. Zaman sonsuza doğru akmaktadır. Var olan kısa vadeli hedeflere kişisel ve küçük adımlarla erişilir (Kaizen). Yatırımda ise adımlar büyük olmalıdır. Yatırımda zaman orta vadeli olmakla birlikte bitiş noktası önemlidir ve hedefin tutturulabilmesi için pek çok kişi ve kuruluş aynı hedefe birlikte odaklanmalıdır. 6. Altıncı farklılık yatırım faaliyetlerinin özgün ve karmaşık olmasıdır. Bu karmaşık yapıda toplam aktivite, her firmanın aktivitesi ve farklı yönetim parametrelerin toplamından oluşan özel bir bileşkedir ve kontratlarla belirlenmiştir. İşletme ise tek merkezli ve daha sade bir yönetim biçimine ihtiyaç duyar. 7. Yedinci farklılık paranın değerindedir. Yatırımda zaman paradır. Yatırım harcamaları miktar olarak işletme sırasındaki harcamalardan çok büyüktür. İşletme kökenli kişler karar vermede zorlanır. İşletme döneminde siparişi

250/448

yapılacak bir ihtiyaç için aylarca beklenebilir. Nakit akışı müsaade etmedikçe alım yapılamaz. Fakat yatırım döneminde alım kararı anlık verilir. İhtiyaç varsa beklenmesi yanlıştır. İşin organizasyonunu yakından ilgilendiren yukarıdaki konular, işin başında doğru oturtulmalıdır. Konular iyi irdelenip anlaşıldığında sorunlar kolay aşılacaktır. İşin yapısı zamanın kullanılması, nitelikli profesyonel desteği geçmektedir. ve planlamadan

5- YATIRIM PERSONELİNDEN BEKLENEN ÖZELLİKLER Yatırım başlamadan önce planlanması gereken konuların başında personel ihtiyacı gelmelidir. Kağıt yatırımının başlangıcında alınacak personelin, gereksiz yere bütçeyi zorladığı düşünüldüğünden personel alımları da ekipman alımları gibi en sona bırakılmaktadır. Başlangıçta bu personeli barındıracak mekan olmaması, donanım eksikliği, taşıma ve yemek gibi hizmetlerin sağlanamaması bu kararın ertelenmesinde önemli yer tutar. Başlangıçta meydana gelen kısıtlamalar daha sonra giderinin görünen bir faturası vardır. Fakat alışkanlığa dönüşür. Personel personelsizliğin faturası olmadığından

bedeli hesaplanamaz. Aşağıda fabrikanın eleman alırken elemandan beklediği özellikler sıralanmaktadır. Bu liste konunun önemini anlatmak açısından ve ne ile karşı karşıya olunduğunu göstermek için yapılmıştır. İşverenin alacağı elektrik mühendisinden beklediği konularının listesi: Sadece elektrik ve otomasyon birimlerinin bilmeleri istenilen konular mesleki olarak sıralanmıştır.     Orta gerilim Dağıtım hatları ve sistemleri, seçimi tasarımı, çalıştırılması, şarname hazırlanması, Trafoların seçimi, şartname hazırlanması, montaj bilgileri, Motorların seçilmesi, kullanılması, montaj bilgileri, testler, Aydınlatma kriterleri, armatür seçimi, montaj bilgileri,

251/448

              

Enstrüman-Proses Kontrol konuları, cihaz seçimleri, bakımları, montajları DCS-PLC-QCS, bilgisayar gibi zayıf akım branşlarıyla ilgili her konu Yazılımları kullanabilme yanında düzeltmeleri yapabilme Drive sistemlerini seçebilme, şartname hazırlama, yazılımlarını anlama, MCC ve yol verme teknikleri, kullanımı, şartname hazırlanması, Bobinaj Topraklama Paratonerler Harmonik filtre gurupları ve kompanzasyon Haberleşme Kablo mühendisliği Elektro-mekanik tasarım Sistem mühendisliği HVAC Enerji kalitesi

Bu liste anlaşılmadan mühendisi sadece elektronik veya elektrik diploması içinde genellemek son derece yanlış olacaktır. Bu tanım eskide kalmıştır. Bu dalların pek azı okullarda aynı branş gurubu içindedir. Genellikle ya farklı bölümlerde ya da farklı ihtisas alanlarında öğretilmektedir. Ticari anlamda yukarıdaki her iş, ayrı bir işyeri tarafından yapılmaktadır. Sadece kuvvetli akım olarak bilinen “Power Engineering” kavramı bile onlarca alt başlığı içine almaktadır. Böylesine ihtisaslaşmanın olduğu bir alanda her şeyi bilen mühendis arayışı, aşırı zorlama bir istektir. Geçmişte her şeyin fabrika bünyesinde yapıldığı dönem geride kalmıştır. Buna rağmen bir mühendisin tek başına her şeyi bilecek ve yapabilecek kadar uzmanlaşması imkansızlaşmaktadır. Bunun farklı şirketlerde çalışma, tecrübe, eğitim ve kişisel arzu gibi zaman ve zemin gerektiren unsurları bulunduğundan, bu bilgi ve tecrübe toplamını edinecek insanların bulunması ve düşük ve sürekli sabit ücretlerle çalıştırılmaları oldukça güçtür.

252/448

İşverenin alacağı mühendisten yapmasını beklediği konuların listesi:
Şimdi de yapılacak işlerin niteliklerini gösteren tabloya bakılmalıdır.

                             

Proje tasarımı ve koordinasyonu Bütçe hazırlama Fabrika standartlarının oluşturulması Teknik şartname hazırlama Teklif değerlendirme Kabul ve kabul testleri yapma Montaj bilgisi ve kontrollük Programcılık-software bilgisi Network mühendisliği Start-up elemanı olma Süpervizörlük yapma Hakedişlerin incelenmesi Testlerin yapılması Montaj imalatı tasarımı, detayları üretme (elektriğe yönelik) Ar-ge çalışmaları (elektriğe yönelik) İnşaat işleri (elektriğe yönelik) Piyasa, malzeme ve pazar araştırmaları Tuning ve ayar işlemleri Atölye oluşturma Arşiv kurulması Yedek parça ve ambarlama İşletme elektrikçiliği ve arızacılık Planlı bakım bilgisi ve disiplini Altındakileri yönetme Kendini eğitme Altındakileri eğitme Ekonomi bilgisi İnsan kaynakları bilgisi Toplantı yapma becerisi Yazışma ve bürokrasiye olan yatkınlık

253/448

   

Yabancı dil bilgisi ve yabancı süpervizörlere tercümanlık Doküman hazırlama Dış kuruluşlarla sözlü ve yazılı temas yeteneği Yatay, dikey iletişim.

Yukarıdaki tabloda da, her iş ayrı bir yetenek ve uzmanlık alanı olarak ortaya çıkmaktadır. Çoğu kez her iş, ayrı elemanlar tarafından yapılmaktadır. Bu listedeki işler de birer meslek haline gelmiştir.

İşverenin alacağı mühendisten bakmasını istediği ekipmanların listesi:
Konuya birde yardımcı ekipmanların çeşitlerini listeleyerek bakmalıdır.                      Vinçler Kompresörler Klimalar-Havalandırma üniteleri, HVAC Kazanlar Laboratuar cihazları Kantarlar Pompalar Vanalar Bobin makineleri Ambalaj makineleri Telefon santralleri Telsizler Yangın söndürme ve ihbar sistemleri Görüntülü kamera sistemleri UPS ve akü sistemleri Jeneratörler ve elektrik santralleri Kaynak makineleri Ofis donanımları Elektrikli iş makineleri, taşıma araçları Proses ekipmanları Pnömatik ekipmanlar

254/448

  

Hidrolik ekipmanlar Şalt ekipmanları Her tür cihaz

Yukarıdaki ekipmanlar da işletmelerde bulunan ve ayrı iş faaliyetleri olarak meslek edinilmiş işlerdir. Çeşitli firmalar tarafından yapılmakta ve servisi için nitelikli teknik eleman gerektiren işlerdir. Üretim ve faaliyet alanı kağıt olan bir iş yerinin kendisine yukarıdaki sayılan işleri yapacak, ilgili branş ve niteliklere uygun eleman araması mümkünse de, bu işlerin tamamını bir iki mühendis ve teknisyen gurubundan beklemesi pratik olarak imkansızdır. Bu beklenti ayrıca mühendise yapılan ciddi bir haksızlıktır. Bu sorunun mutlaka bir çözümü bulunmaktadır. Bu karmaşık manzara yeni dünya düzeni tarafından yaratılmış ve çözülmüştür. Modern dünya bu makineleri yaratırken çözümleri de birlikte yaratmıştır. Avrupa’da kurulu makinelerde çalışan işçi sayıları son derecede sınırlı tutulmakta ve az personelle üretim yapmak firmalar için kıvanç konusu olmaktadır. Ne var ki her işin, hem mali hem de adam saat bazında minimum bir karşılığı bulunmaktadır. Bu değerin altında yapılan çalışmalar mutlaka sorunla geriye dönmektedir. Bu ülkelerde hizmetlerin aksamadan yürüyor olması, bütçeden ve adam saat çalışmadan fedakarlık yapılmadığını göstermektedir. O zaman, az elemanla işletmenin yürütülüyor olmasının izahını, organizasyon yapılarında aramak gerekir. Özellikle sözleşmeli hizmet alımları önem arz etmektedir.

İŞLETMELERİN GÖREVLERİ Kağıt fabrikası, kağıt üretimine odaklanmış bir yerdir. Türkiye uygulaması ise abartılarla doludur. Çoğu kez motor sarımından, pano imaline kadar, pek çok müteahhitlik hizmeti fabrika personeli tarafından yapılmakta ve her işten anlayan eleman ihtiyacı ortaya çıkmaktadır. Kendi imkan ve kaynaklarını, her işe koşan firmalar bir süre sonra ilgilerini, kağıt üretiminden kaydırmaya başlamaktadır. Başka fabrikaların valslerini taşlamak için tornasına müşteri arayan işletme müdürleri bulunmaktadır.

255/448

Yemek imalatı, personel taşımacılığı, güvenlik işleri, itfaiye gibi daha pek çok iş, fabrika yönetiminin günlük konusu haline gelmemelidir. Bunun yanında vana, paslanmaz boru ve dirsek imal etmek, elektronik kart tamiratı veya imalatı yapmak, yazılım üzerine çalışmak gibi daha özel konulara kadar çeşitli profesyonel faaliyetlere zaman harcamak, kağıt imalat firmalarının görevi dışında olmalıdır. Başka şirketler aracılığıyla yapılacak bu faaliyetlerin sürdürülmesi, ciddi ve ekonomik çalışan şirketlerin ortaya çıkmasını ve yaşamasını engellemektedir. Bu model KİT’ler tarafından bir zamanlar zorunlu olarak uygulanmış olan ekonomik yapının bir uzantısı veya benzeridir. Başlangıçta, yerel hizmet sağlayan şirketlerin yokluğu ile başlayan bu davranış biçimi, maddi imkansızlıklarla pekişerek, sektörü ve sonuçta kendi kendini baltalar hale gelmiştir. Kullanılan alet, edevat, takım, ölçü aleti gibi yardımcı aletlerin nitelikleri ve nicelikleri işlerin yapılma sürelerini belirlemektedir. Bu tür donanımlar giderek gelişmekte, yaygınlaşmakta ve evrenselleşmektedir. Amaç araçları şekillendirmektedir. İçine kapanık fabrikalar için evrensel bilgi birikimi sağlanamamakta, yerini geleneksel alışkanlıklar almaktadır. Amaçlar saptığı için kullanılan araçlarda da sapma olmaktadır. Bunun sonucu evrensel genel bilgi ve kültür akışı kesilmekte ve çağın gerisine düşülmektedir. Kişisel gelişimin bir yolu, mesleki eğitim ve seminerlere katılmaktır. Kağıt sektöründe satıcı firmalar tarafından düzenlenen eğitim ve seminerler kişisel gelişimi sağlamaktan uzaktır. Bu seminerlere ya hep aynı isimler gönderilmekte ya da bazı firmalar bunu gereksiz görerek eleman göndermemektedirler. Seminerlere katılanlar da seminerden çok dinlenme amacını gütmektedir. Ayrıca bu seminerler elektrik ve otomasyon konusundaki teknik gelişmelerin detaylarını değil, firmaların kendi tanıtımlarını hedeflemektedir. Örneğin trafo, motor, DCS, tahrik, topraklama, enerji kalitesi, bakım yöntemleri, sözleşmeli bakım uygulamaları, elektrikte gürültü gibi son yıllardaki gelişmeler ve detayları kağıt sektörü tarafından bilinmemektedir. Pulper motoru ve yol vericisi nasıl seçilir veya O.G. Kesicisi için dünyaca kabul görmüş bir bakım prosedürü nasıl hazırlanmalıdır gibi bir yüzlerce konu için, genel yüzeysel bilgi dışında tatminkar cevap almak mümkün değildir.

256/448

İşe ve üretime yaklaşım biçimi, dünyaya göre farklılaşmakta, doğru yol ve yöntemler yerini lokal çözümlere bırakarak, hatta bu çözümler evrenselmiş gibi başka firmalara taşınarak, sonuçta tüm sektörde verimsiz çalışma koşulları yaratılmaktadır. Öğrenme için gerekli alt yapı olan, diplomaya esas eğitim unutulmakta, yeni üretilen bilginin fabrikaya ulaşması ve algılanması zorlaşmaktadır. Planlı duruş ve bakımlar, makinelerin belirli dönemlerde profesyonel çalışan uzman ve donanımlı ellere bırakılmasını sağlayabilir. Bu gibi ortamların oluşturulması arıza duruşlarını önleyeceği gibi bakım personeli sayısını azaltacaktır. En azından klimalar, vinçler gibi yardımcı ekipmanların bakımları sözleşmeli hale getirilebilir. Periyodik bakım anlaşmaları (parça garantili veya yalnız bakım sözleşmesi gibi) yapılarak mühendislerin görevi makine ve üretim üzerinde yapılacak araştırmaya yoğunlaştırılmalıdır. Sözleşmeli bakım uygulaması yıllardır dünyada uygulanmaktadır. Kendi personelini taşeronlaştırmak sözleşmeli bakım uygulaması ile aynı şey değildir. Çünkü bu durum ayni insanların, ayni işleri, ayni zaman aralığında ve en fazla ayni bilgi ve kalite ile yapıyor olmaları sonucunu yaratır. Halbuki hedef, daha kaliteliyi daha ucuza almaktır. Taşeron firma, ayakları üzerinde duran rekabetçi piyasanın bir parçası olmalıdır. Gerekli bakım donanımına sahip olmalıdır. Aksi takdirde taşeron firma, ana firma tarafından işten çıkarılmış kişilerden kurulu, demirbaşları ana firma tarafından verilen ve zarar etmesine rağmen destekle ayakta tutulan, zararını kalitesiz işçi takviyesi ile kapatmaya çalışan bir kuruluş durumundan kurtulamaz. TÜRKİYENİN MEVCUT ALTYAPISI Türkiye henüz alt yapısını tamamlamamış bir ülke durumundadır. Her branş için diplomalı eleman bulunmakla birlikte, bunların organize hale geldiği ihtisaslaşmış mühendislik firmaları maalesef bulunmamaktadır. Türkiye’de bakım ofisi bulunan yabancı firma sayısı hem azdır, hem de bu firmalar hizmette yeterince hızlı ve çözücü davranamamaktadır. Bunun sebebi gene istihdamı besleyecek iş kapasitesi yokluğudur. Kapasite darlığı hizmeti sınırlamakta, hizmet sınırlı olduğu sürece kapasite gelişememektedir. Kalite düşmekte, maliyetler yukarıda kalmaktadır.

257/448

Teknoloji girişi ve yatırımlar son derece az olduğundan temsilciliklerde, bir branşta özel eğitim almış mühendis, bu eğitimini yeterli sıklıkta kullanamadığı için bir süre sonra bildiklerini unutmakta ve ihtiyaca cevap vermekten uzaklaşmaktadır. Sonuçta arızalar için yurtdışından destek ve eleman istenmektedir. Çoğu zaman da lokal ofisin hedefi günlük masrafları çıkartacak malzeme pazarlamasına doğru kaymaktadır. Ofisin ve personelin harcamaları, çözülmektedir. Diğer sanayi kuruluşları gibi, kağıt fabrikaları üretim toplam kapasitesi olarak yedek parça fiyatlarının üzerine yansıtılarak

gelişmiş ülkelerin çok altındadır. Bir şehir veya kasabada birden fazla kağıt fabrikasının bulunması hizmetlerin özel kuruluşlara verilmesinde yardımcı olacaktır. Fakat bu güne kadar ki Türkiye uygulaması, teknolojisini yenileyemeyen küçük kapasiteli, içine kapanık fabrikalar yaratmıştır. Bu model, ne fabrikaların kendilerinin uzman yetiştirmesine imkan tanımış, ne de mühendislik firmalarının oluşumuna katkıda bulunmuştur. Globalleşme, standartların yeniden gözden geçirilmesi gerektiğini ortaya çıkarmıştır. Bunların başında kapasitelerin büyümesi gelir. Kapasite büyüklüğü ve firma çokluğu doyurucu ve ucuz iş alanları açacaktır. Özellikle kaliteli mühendislik firmalarına ihtiyaç vardır.

YATIRIM AŞAMALARINDA DESTEK UNSURLAR

a-

Yatırım programı

Yatırımın süresi tutturulması gereken temel hedeflerden birisidir. Yatırım pek çok dış faktöre bağlı olduğu için yatırım programı ve takvimi hazırlanmalıdır. Her işte adam saat hesaplandığı gibi yatırım süresinde de adam saat hesabı dikkate alınarak program yapılmalıdır. Bir firmanın gecikmesinin tüm yatırım süresini değiştirebileceği unutulmamalıdır. İş programı senkronizasyonu sağlayacak yegane araçtır. Yatırım programı ile iş programı uyum içinde olmalıdır. Yatırımın koordinasyonu koordinasyon toplantıları ile sağlanır. Toplantı yapma alışkanlığı olmayan veya toplanmaktan iş yapamayan firmalar bulunmaktadır. Toplantı sonrası toplantı notları taraflara dağıtılarak bilgi aktarılmalıdır.

258/448

Departman

bazında

ise

yapılan

toplantılar

yararlı

olacaktır.

Bu

toplantılar

süpervizörlerle, montaj firmalarıyla, firma içi departmanlar arasında, tedarikçi firmalarla ve danışman firmalarla olabilir. Bu toplantılardan diğer bölümlerin ve ilgili dış firmaların yararlanması sağlanmalıdır.

b-

Süpervizörler

Makine imalatçılarının yatırım sırasında, çeşitli aşamalarda gönderdikleri elemanlara süpervizör denir. Bu kişiler işi bilen elemanlar diye gönderilir. Yatırım aşamasında verecekleri hizmet, yatırımcı firmanın hizmeti alma gayreti ile doğru orantılıdır. Başıboş bırakılan süpervizörün, yaptığı denetlenemez ve ciddi maliyeti olan bu hizmetin karşılığı alınamaz. Montaj aşamasında gelen süpervizörlerle, danışmanların daha çok ilgilenmesi gerekir. Fakat devreye alma çalışmalarında eğitimden dönen mühendisler start-up süpervizörleri ile çalışmalıdır. Bu dönem makinenin döndürülmeye başlayacağı andır. Pek çok temel problem ve kritik olaylar bu dönemde yaşanır ve ciddi tecrübe bu dönemde kazanılır. Mühendislerin yabancı dil konusunda sorunları olmaması ve hem konuşma, hem de yazma becerisinde olması gerekir. Kendilerine özel bilgisayarları ile sisteme bağlanıp program üzerinden arıza takibini son derece rahat yapar hale gelmelidirler. Süpervizörlerin düzenleyecekleri saha eğitimlerini organize etmeli ve gerekirse tercümanlık yapmalıdırlar. Süpervizörler çok çeşitli milletlerden ve karakterlerden olabilirler. Onlarla diyalog kurulması ve üst seviyede verim alınabilmesi için mühendislerle süpervizörlerin çok iyi anlaşmaları gerekir. Böyle bir ilişkiden yararlı çıkacak olan müessesedir. İlişkinin satıcı alıcı çelişkisi nedeniyle savaşa döndürülmesi ve zıtlaşmalar yanlıştır. Bu çelişki daha çok üst yöneticiler arasında kalmalı aşağıda mühendisler mertebesine indirilmemelidir.

259/448

İşletme dönemi
Koruyucu elektrik bakım programı uygulanması
Koruyucu Elektrik Bakımın (KEB) amacı iş emniyetinin arttırılması ve tamirat

giderlerinin azaltılmasıdır. Bu programın uygulanması için gerekli alt parçalar:      Eğitimli personel Düzenli gözlem Aksatılmayan testler Kaliteli hizmet Düzgün kayıttır

Programın işlemesinden Teknik olarak Sorumlu olacak ve işi yönetecek mesleki yeterliliği olan bir kişi seçilerek görevlendirilmelidir. Bu kişi büyük işletmelerde elektrik bölümünden sorumlu, elektrik mühendisi veya şefi olmalıdır. Bakım ekibinin içinden teknisyenlerin en yeteneklisi Test ve Kontrol Elemanı olarak ayrılmalıdır. Gerekirse bu işi yapacak eleman istihdam edilmelidir. Elektrik tehlikesine maruz kalacak tüm elemanlar, istisnasız elektriğin tehlikeleri ve elektrikten korunma konusunda eğitilmelidir. Elektrik tehlikesinden korunmayı sağlayacak prosedürleri öğrenmelidirler. Elektrik kazalarının sonucunda neler olduğu çok iyi öğretilmelidir. Eğitim sınıfta olacağı gibi, iş başında da olabilir veya her iki yöntem birlikte uygulanabilir. Eğitimde aşırı bilgiye kaçmadan temel bilgiler verilmelidir. Elektrik kazalarına uğramış kişilere yapılacak müdahale ve ilk yardımların uygun şekilde yapılabilmesi öğretilmelidir. Çalışanlar ilk yardım, acil yardım ve kabul edilmiş hayata döndürme işlemleri hakkında sürekli bilgilendirilmelidirler. Bir öncelik planı içinde, ekipman veya sistem bazında, önem sırasına göre araştırma, inceleme ve analiz yapılması gerekir. Tasarlanan programın ne kadar geniş olduğuna bakmaksızın, program teknik sorumlusu kapsamın genişliğini, başlama ve bitiş noktalarını belirlemelidir.

260/448

Ekipmanın durumunu gösteren bir kayıt düzenlenmeli ve varsa yapılacak bakım belirlenmelidir. Her ekipmanın ayrı ayrı periyodik bakım süreleri tespit edilmelidir. Yapılacak kontrol ve testler çok dikkatli yapılmalı ve mevcut şartlara uyulmalıdır. Test ve kontroller için gerekirse planlı duruşlardan yararlanılabilir. Bazı durumlarda, bazı test işlemleri, işletme ve bakım elemanları arasındaki koordinasyonla gerçekleşir. Araştırma programın inceleme ana ve analizler, düzeltici Bu nedenle faaliyetin somut yapılmasını olarak gerektirebilir. edilenler

Yapılacak olanlar planlanmalı ve kayda alınmalıdır. Bakım, yenileme ve ayarlar zaten hedefleridir. tespit gerçekleştirilmelidir.

İşletme dönemi personel kalifikasyonu
Otomasyonun yoğun olduğu fabrikalarda çalışacak personelin kalifikasyonu yüksek

olmak durumundadır. Ayrıca farklı branşlarda kaliteli eleman çalıştırmak söz konusudur. Kalite ve farklılık idari yönden yönetim sorunlarını beraberinde getirir. Kalitesi yüksek personelin bağımsız çalışma arzusu yüksektir. Personel eğitimi sürdürülmesi gereken bir durumdur. İmkan oldukça teknik

personelin farklı konularda eğitime gönderilmesi gerekir. Elektrik ve elektronik mühendisleri için eğitimler, yerel veya yurt dışında, meslek odaları veya profesyonel eğitim kurumları tarafından yapılması halinde yarlı olacaktır. Mühendislerin belli kitap ve dergi bedelleri karşılanabilir. Eğitim harcamaları için bütçeye belli rakamlar konulmalıdır. Eğitimleri teknisyen düzeyine kadar indirmek gerekmektedir.

261/448

BÖLÜM 8

ELEKTROMANYETİK KİRLİLİK
İletkenler içinden akım geçtiğinde, yakın çevrelerindeki iletkenler ve devreler üzerinde bazı olumsuz etkiler yaratırlar. Bu olaya basit tabiri ile indükleme veya kuplaj adı verilir. Etkiyi yaratan kaynak saldırgan, ve etki altında kalan iletken veya devre kurban durumundadır. Etkinin yayıldığı ortam, serbest havadır. Kağıt fabrikalarında enerjinin kullanımı çok yaygın ve kablo miktarı çok fazladır. Kullanılan enerji miktarı yanında, enerji kalitesindeki bozulma son derece fazladır. Bu durum saldırgan kaynak sayısını ve kurban iletken sayısını da arttırmaktadır. Bozulmanın oluş mekanizması ortaya çıkartılmadıkça, çözüm üretilmesi mümkün olmaz. Bu nedenle öncelikle bozulmaların nasıl meydana geldiği anlaşılmalıdır. Serbest hava içinde, elektrik kuvvet çizgileri (E), indükleme yoluyla gürültü

gerilimlerini yaratır. Benzer şekilde manyetik alan çizgileri (H) ise, indükleme yoluyla gürültü akımlarını yaratır. Dikkat “Elektrik alanı yüksek empedanslı bir gerilim kaynağıdır.” Dikkat: “Manyetik alan düşük empedanslı bir akım kaynağı durumundadır.” Bunlara ilave olarak bir de elektromanyetik (E,H) yayılım söz konusudur. Bu dalgalar, yatay ve düşey polarize düzlem üzerinde ve birbirlerine 90º açı ile bulunurlar. Elektrik, manyetik ve elektromanyetik etkilerin tamamına Elektromanyetik kirlilik (EMI=Elektromagnetic Interference) adı verilir. Aşağıda her üç kuplajın oluşum mekanizması verilmektedir:

Manyetik kuplaj
Yıldırım düşmesinde olduğu gibi, kaynağa yakın, fakat onunla temas halinde bulunmayan elektronik devrelerde, direk olarak, yıldırım akımı devrenin üzerinden

262/448

geçmemesine rağmen, cihazda arızalanma olabilir. Saldırgan yıldırım iletkeni, içinden geçen akımın büyüklüğü oranında, yakınındaki kurban devreyi, manyetik alanın etkisi altında bırakarak etkiler. Klasik arızacılık bilgisi besleme kaynağı enerjili olmayan bir kartın arızalanmayacağını söyler. Fakat durum böyle değildir. Yıldırımlık iletkeni örneğinde elektrik akımı, bir bobinden veya gerilim kaynağından değil, kurbana paralel uzanan saldırgan iletkenden akmaktadır. Yani ortamda bir akım kaynağı bulunmaktadır. Bu akım kaynağı, son derecede büyük ve büyüklüğü hızla değişen bir akım üretmektedir. Yıldırım geçici bir olaydır. Geçici olaylar arasında, anahtarlama tabir edilen kesici ve şalterlerin operasyonları, kondansatörlerin devreye girmeleriyle oluşan gerilim yükselmeleri, ani yüklenme ve yük düşmeleri gibi şebekeden çekilen akımdaki ani değişiklikler gibi örnekler bulunur. Röle bobinlerinde olduğu gibi, bobinlere enerji verilmesi sırasında, anlık manyetik alan üretimi olur. Bu tür geçici sinyallere darbe gerilimi, transient veya surge denir. Bunların bastırılması veya yok edilmeleri gerekir. (Surge suppression, surge protection) Sonuç olarak saldırgan akım, karşı devre üzerinde gerilim indüklenmesine sebep olur. Anlık geçici olaylarda, saldırgan iletkenden geçen akımın değişim hızı di / dt, ne kadar büyükse kurban devre ve iletken üzerinde indüklenecek gerilim de o kadar büyük olur. İşte bu nedenle besleme gerilimi olmayan bir kartta endüklenen gerilim kart içinde akarak arızaya neden olur. Özetlemek gerekirse indüklenen gerilimin büyüklüğü aşağıdaki şartlara bağlıdır. a) Saldırgan iletken ve bu iletkene paralel konumdaki, kurban devrenin toplam alanı b) Devrenin alanını etkileyecek açısal dönmeler c) Saldırgan iletkene olan uzaklık d) Saldırgan iletkenden geçen akımdaki değişim hızının büyüklüğü di / dt Not: Kurban devrenin iç empedansı gerilimin büyüklüğünde etkili değildir.

263/448

Çok

damarlı

bir

kabloda,

iletkenlerden

birinde,

elektromanyetik

(EMI,

Elektromanyetik gürültü) kökenli bir saldırgan sinyalin bulunması halinde, bu iletkendeki saldırgan sinyal, diğer damar iletkenleri üzerinde de görülecektir. Toprak ve nötr iletkenleri de bu bulaşmadan etkilenir. Yakın kurban iletkenler üzerinde meydana gelecek etki, uzaklığın küpü ile ters orantılı olacağından, EMI taşıyan bir kablo iletkeninin, en çok kendi iletkenlerini ve daha sonra, ayni tava içindeki komşu iletkenleri etkilemesi kaçınılmazdır. Uzaklık yeterince arttığında EMI etkisi uzaklığın karesi ile ters orantılı olmaktadır. Bu nedenle farklı tava içindeki iletkenlerin birbirleri üzerindeki etkileri uzaklığın karesi ile ters orantılıdır. Otomasyon kablo tavaları diğerlerinden mümkün olduğu kadar uzakta olmalıdır. (Ek. 7 de bir kablo tavası düzeni şartname örneği olarak verilmiştir.) Yukarıda, komşu kurban devre ile ortak alanın büyümesi, EMI için olumsuz olarak verilmişti. Tava içinde giden bir kurban kablonun veya topraklama iletkeninin, saldırgan kablo ile uzun bir mesafe birlikte gitmeleri halinde kuplaj yoluyla ciddi bir etkileşim olacağı açıktır. EMI nin minimum olması için kabloların ayrı tavalarda olmaları ve yakın geçişlerde iletkenlerin birbirlerini 90 º kesmeleri gerekir. İndükleme gerilimi, kurban devre empedansının büyük veya küçük olmasıyla değişmez. Kurban devrenin empedansının küçük olması halinde indüklenen gerilim sabit olduğundan, devre üzerinden geçecek akım büyür ve kurban devrenin (surge protection) koruması yoksa tehlikeli olur. E= I*Z (E sabit ve Z küçükse I büyük olacaktır)

Gerilimin küçük boyutlarda kalması durumunda parafudur kullanmak işe yaramaz. Fakat büyük gerilimler için parafudurlar etkilidir. İşletmelerde kısa sürede büyük akım değişimlerine mümkün olduğu oranda müsaade edilmemelidir. Şok bobini türü bobinler akımları sınırlama özellikleri ve akımın zamana göre değişim oranına karşı koymaları nedeniyle kullanılabilirler. Büyük motorların kalkış akımları bir şekilde sınırlandırılmalıdır. Bu konuda büyük motorlarda yumuşak yol vericiler kullanılmalıdır. Ayrıca grup halinde motor kalkışlarında motorların kalkışları için zaman aralıkları dikkatli seçilmelidir. (Ek. 3 ve Sistem Tuning konusuna bakılmalıdır.)

264/448

Kapasitif kuplaj
Elektromanyetik dalgaların kapasitif yolla indüklenmeleri, bir tür statik elektriklenme benzeri bir olaydır. Kapasitif kuplaj birbirinden izolasyonla ayrılmış bulunan iletkenlerin veya metallerin arasında meydana gelir. Bu tanım kondansatörlerin (kapasitörlerin) yapısına benzer. Bu nedenle adı kapasitif kuplaj olarak adlandırılır. Bu iletkenler, kablolarda olduğu gibi bazen yalıtkan plastik maddelerle, bazen de topraklama iletkenlerinde olduğu gibi hava ile birbirlerinden ayrılmış olabilirler. Yalıtkan tabakanın dielektrik geçirgenliği önemlidir. Gerilim nedeniyle, iletkenler arasındaki yalıtkan malzeme üzerinde bir tür şarj akımı akar. Bu durumda elde bir gerilim kaynağı bulunmakta ve etrafa elektrik akımı akarak etki etmektedir. Gerilimin yüksek olduğu durumlarda daha büyük etkiler oluşur. Saldırgan iletkenle kurbanı arasındaki bu olay, basit ekranlama ile

giderilebilir.

Topraklanmış metal ekranlar kuplajı keserler. İnce metal ekranların

amacı akım taşımak değildir. Ekranlama iletken boyunca tam kapalı olmalıdır. Otomasyon kablolarının metal ekranları bu amaçla yapılır ve ekran örgüsünün sıklığı önemlidir. Bu nedenle aluminyum kaplı plastik ekranlar geliştirilmiştir. Topraklama bağlantısının yapılmasında fiziksel temasın sağlandığına dikkate edilmelidir. Kapasitif kuplaj, elektrik alanı tarafından üretilmektedir. Kuplajın etkisi, gerilimin büyüklüğüne ve gerilimdeki değişimin dv/dt büyüklüğüne bağlı olarak artar. Ayrıca saldırgan ve kurban iletken arasındaki kaçak kapasite değeri C önemlidir. Yukarıda anlatılan manyetik kuplajda, kurban devrenin iç empedansı önemli olmamaktaydı. Kapasitif kuplajda ise, iç empedans önemli hale gelir. Küçük empedanslı devreler, büyük empedanslı devrelere göre daha az etkilenirler. Kapasitif kuplajda devre empedansı büyüdüğünde, indüklenen gerilim de oransal olarak büyür. Q= C.E olduğundan kaçak kapasitesi C ve gerilim E nin büyümesi Q şarjı ve şarj

akımını artırır. E= Z . I Z=X c =1/ 2 f C

eşitliklerinden görüleceği gibi kapasitif empedans, frekansla ters orantılıdır. Frekans arttıkça kaçak empedans düşeceğinden kurban devre ve saldırgan devre arasında

265/448

daha fazla EMI akımı meydana gelecektir. Fakat bu akım statik bir elektrik boşalmasında olduğu gibi ark boşalması şeklinde görülmeyecektir. Bir tür kaçak sızıntı şeklinde olacaktır. Genellikle orta gerilim kablolarında bulunan gerilimin etrafa olan etkisi kapasitif kuplajla açıklanabilir. Bu tür kablolar tava içinde bir sistem olarak döşenmelidir. Tavaları tavana yakın ve en üstte olmalı ve kablo merdiveni kullanılmamalıdır. (Ek.7) Kısa mesafelerde üstleri kapanabilir. Fakat uzun hatlarda, sızıntı nedeniyle tam kapalı olmaları tavaların ısınmalarına neden olur. Buralarda gözenekli yapıda tavalar kullanılmalıdır.

Elektromanyetik kuplaj
Kurban devreler, elektromanyetik dalgaları birer anten gibi yakalarlar.

Elektromanyetik dalgalar hem elektrik (E) hem de manyetik (H) alanın 90º açıyla birleşmeleriyle meydana gelir. Bir EMI kaynağı, radyo frekansı gibi elektromanyetik sinyal olmakla birlikte, anten aracılığıyla yayılmıyorsa, etkin değildir. Kurban devre üzerinde EMI akım ve gerilimleri, elektromanyetik alanın şiddetiyle artar. EMI’ ye bağışık olmayan bir devre, antene sahip olmasa bile şebekede EMI gerilim ve akımları varsa bundan etkilenecektir. Çünkü şebeke iletkenleri ve topraklama iletkenleri, armatür gövdeleri EMI akım ve gerilimlerini bir anten gibi alarak sistemde taşırlar. EMI sinyalleri çok yüksek frekanslı olduklarından, boyu çok kısa olan kablo parçaları bile anten olarak görev yapabilirler. (12,5 cm-100cm)

266/448

BÖLÜM 9
TOPRAKLAMA
Enerji sisteminin tasarımında, en az üzerine durulanı topraklamadır. Topraklama sisteminin proje, montaj ve bakım kalitesindeki bozukluk, hem insan hayatına, hem de maddi zararlara yol açarak, işletmeyi sürekli tehdit altında bırakır. Topraklama projesi, en kaliteli projeciler tarafından hazırlanmış olsa bile, bazı detaylar sahada, elektrik tesisatçısının bilgi ve beceri sınırları içinde çözülmektedir. Sonuçta yatırımcı tarafından, masraftan kaçınılmamasına rağmen, istenilen kaliteli sonuç elde edilememektedir. Öncelikle konu kolay gibi görünmektedir. Buna ek olarak işin detayları bilinmemekte ve kurallar tüm dünyada sıklıkla değişmektedir. Topraklama her gün yeniden öğrenilmesi gereken bir konu olmaktadır. Bu nedenle kişisel tecrübe birikimi zaman içinde değerini kaybetmektedir. İnşaatla paralel giden kısımlarda ve tesisat montajı sırasında yapılan işçilik hatalarıyla, hepten amaçtan uzaklaşılmaktadır. Topraklama sisteminin hatalarla dolu olduğu, projeci, montajcı ve işletmeci

tarafından, çalışan sistemlerde kolayca görülemez ve bilinemez. Hele elde uygulama projesi yoksa konu takip edilemez hale gelmektedir. Bazı arıza sorunlarının nedenleri arasında topraklama sorunu veya iyi topraklayamama yatmaktadır. Elektrikte bir arıza olduğunda, birden fazla olay iç içe yaşandığından, hangisinin sebep, hangisinin sonuç olduğu, genellikle karıştırılmaktadır. Kağıt fabrikaları gibi, topraklama sistemine, çeşitli atıkların bırakıldığı yerlerde, topraklama sistemi tasarımı bir ekip işidir. Tıpkı kanalizasyonsuz bir bölgede çok çeşitli mikrobik hastalıkların ortaya çıkması gibi, topraklamanın hatalı olduğu yerlerde elektriksel hastalıklar görülecektir. Hastalıkların tedavisi yerine kaliteli alt yapı kurulması zorunludur. Topraklamayla ilgili ekip projeci, montajcı, fabrika mühendisi ve teknisyenlerinden kurulu olmalı ve her dakika yapım aşaması denetlenmelidir. Elektrik tesislerinde topraklamalar yönetmeliği 21.08.2001 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Bir önceki yönetmeliğe göre oldukça gelişme göstermiştir. Bu yönetmeliğe

267/448

uygun, uygulama kitapları da piyasada bulunmaktadır. Topraklama yönetmeliği, topraklama ile ilgili tanımlamaları ve limitleri vermektedir. Rehber olarak alınacak bu limitler, tasarımın yapılmasında başlangıç noktasını oluşturur. İyi bir projenin uygulanması için, topraklamalarla ilgili yönetmelik bilgileri yeterli olmamaktadır. Bir sistem kurulurken, yönetmeliklerde belirtilen genel kural ve kaideler elbette geçerli olacaktır. Kurulacak sistem analiz edilerek, uygulama detayları hazırlanmalıdır. Hataların oluşmasında asıl neden, genel kuralların, özel şartlara adapte edilememesidir. Ayrıca yönetmelik, kişi can güvenliğini ön plana çıkardığından, mikro düzeyde meydana gelen ve mal zayiatına yol açan diğer olayların oluşma mekanizmasına ve çözümüne yer vermemektedir. Bunların başında, kablolardan kablolara aktarılan ve sistemden atılamayan, sonuçları verimsizlik ve mal kaybına yol açan gürültü sinyalleri bulunmaktadır. Olayların gözle görülür olmamaları ve meydana geliş mekanizmalarının karmaşıklığı nedeniyle, açıklanmıştı. Bir hız kontrol ünitesi şebekeyi ve topraklamayı nasıl kirletir? Hangi frekansta sinyaller ve neden topraklamaya atılır. Havadan yayılan ve tüm iletkenler üzerinde etkili olan sinyaller nelerdir ve ne gibi etkileri olur? Bu sinyaller elektronik kartlara nasıl hasar verirler? Bu sorulara, yönetmeliklerde çözüm aramak mümkün değildir. Topraklama konusu ne zaman gündeme gelse, mühendisler arasında ortak noktaların son derece az olduğu görülür. Konunun zorluğu her zaman bilinmeyen bir noktanın ortaya çıkmasıdır. Topraklama yönetmeliklerinde yeterince yer almayan başka konular da ortaya çıkan sorunlar da anlaşılamamaktadır. Dolayısıyla tedbir alınmamakta veya alınamamaktadır. 8. Bölüm’de EMI ile ilgili oluşum mekanizmaları

bulunmaktadır. Elektroniğin her alana girdiği günümüzde bir panonun içinde elektrik, mekanik, hidrolik, ve pnömatik çoğu zaman birleşmektedir. Buna ek olarak akıllı cihazlar, DCS’ler, PLC’ ler, sensörler, frekans çeviricileri, akıllı MCC’ ler ve akıllı orta gerilim panoları sistemlerde sıkça kullanılmaktadır. Hidrolik valfler elektronik kartlarla sürülmekte, SCADA sistemleri şalt sahalarını kontrol etmektedir. Böyle karmaşık durumlarda topraklama bağlantı detayları kolay cevaplandırılamaz.

268/448

Konuyu bir bütün olarak her yönüyle ele alabilmek zorlaşmaktadır. Birbiriyle ilişkili olan bu sistemlerin biri için geçerli olan kural diğer için hatalı olmaktadır. Bu açıdan tüm tesisin, sağlıklı montaj bilgileriyle kurulması son derecede zorlaşmaktadır. Burada verilmeye çalışılan bilgiler bir toptaklama projesi yaparken dikkate alınması gereken bazı kritik bilgiler olacaktır. Amaç bir topraklama projesi detaylandırmak değildir. Bu ayrı bir kitabın konusudur. Bu nedenle aşağıda, ana başlıklar halinde konunun bazı yönleri irdelemektedir. Bir kağıt fabrikası topraklama projesinin yüzlerce paftadan oluşan detaylı bir çalışma olması gerektiği muhakkaktır. Bu bölüm proje yapacakların bazı noktaları dikkate almaları için rehber olacak, fakat proje müellifi hesaplamaları doğru yapmak ve yönetmelikleri uygulamak durumundadır. TOPRAKLAMA SİSTEMİNİN GEREKLİLİĞİ Topraklamanın olmaması veya hatalı olması durumunda aşağıdaki sorunlardan biri veya birden fazlası ortaya çıkar: 1. Sistemi koruyan cihazların ve can güvenliği için konulan koruma rölelerinin çalışmalarında aksamalara yol açar. 2. Kısa devre akımlarının ve elektriksel diğer atıkların en kısa yoldan kaynağına ulaşabilme imkanı kalmadığından akabilecekleri her tür yolu kullanmalarına, bu yol üzerindeki cihazların arızalarına ve ekipman bozulmalarına yol açar. Bu arızaların yeri, büyüklüğü ve zamanı bilinemeyeceğinden çalışma istikrarını ve sistemin kuruluş amacının dışına çıkılmasına neden olur. 3. Elektromanyetik dalgaların ortamdan uzaklaştırılamamasıyla oluşacak etkiler artar. Bu etkiler, kullanılan diğer düzgün sinyallere bulaşarak onları bozar ve uzun vadede sadece cihazları değil, insan sağlığını da etkiler. 4. Montaj hataları nedeniyle bilinmeyen yerlerde oluşan kapalı çevrimler varsa, farklı noktalardaki farklı gerilimler nedeniyle, çevrim içi akımlar dolaşmaya başlayacağından 2. maddede belirtilen sonuçlara benzer olaylar yaşanacaktır. Bunlardan bazıları yangınla sonuçlanabilir. 5. Sürtünme ile oluşacak statik elektriğin birikmesi ve boşalmasıyla meydana gelen gerilim atlamaları ve izolasyon bozulmalarının ve buna bağlı kısa devre akımlarının etkisiyle yangın, yaralanma, patlama gibi sonuçlar doğar. 6. İnsanların temas sonucu ölümüne ve yaralanmasına yol açar.

269/448

7. Doğrudan kısa devre akımlarının koruma olmadığı için kesilmemesi nedeniyle ısınma başlar, bir süre sonra ısınan noktada tutuşma olacağından yangın çıkma tehlikesi vardır. ÇEŞİTLİ TOPRAKLAMA SİSTEMLERİ 1. TN-S TOPRAKLAMA SİSTEMİ Fabrikalarda topraklama sistemlerinde en çok kullanılan tip TN-S sistemidir. Bu nedenle iyi anlaşılması gerekir. Kağıt fabrikaları için özellikle bu sistem uygun düşmektedir. Sistemin iyi anlaşılması topraklama sisteminin kuruluşu ve kontrolunda çok yararlı olacaktır. Yönetmelikler hangi sistemin nerede kullanılacağını anlatmamakta, sınırlamalar getirerek çözümü projeciye bırakmaktadır. T= Terra, Toprak anlamındadır. Burada trafonun nötr noktasının doğrudan veya bir direnç üzerinden topraklandığı belirtilir. N= Nötr iletkeni anlamındadır, nötr iletkeninin enerjinin kullanım noktasına kadar taşındığını ve geriye dönecek akım için bu yolun kullanılacağını belirtir. Nötr iletkeni bu anlamda canlı bir işletme ucudur. S= Koruma topraklama iletkeninin, yani topraklama iletkeninin nötr iletkeni yanında, kullanım noktasına kadar (Separate) ayrı olarak taşındığını belirtir. Bu hat koruma topraklamasında hata akımlarına güvenli bir geri dönüş yolu sağlar. Hata akımı dışında üzerinden hiç bir zaman akım akmaz. Bu nedenle güvenli bir sıfır noktasıdır. Nötr iletkeni yani barası ve topraklama barası genellikle trafonun hemen çıkışında, alçak gerilim şalt panosu içinde birbirine bağlanır. Bu iki iletken tüm kullanım noktalarına kadar ayrı olarak götürülür ve asla bir daha birbiriyle temas ettirilmez. Bu nedenle toprak kaçak akımını gören elemanlar yardımcı olarak kullanılırlar. Üzerinden akım akan nötr iletkeni ile üzerinden akım akmayan koruma iletkeni arasında bir voltu geçmeyecek bir gerilim oluşabilir. Gerilim ne kadar düşükse sistem emniyeti o kadar iyidir. Gerilimin yüksek olması nötr akımlarının çokluğuna veya nötr topraklamasının kötülüğüne işarettir.

270/448

2. TN-C TOPRAKLAMA SİSTEMİ Bu sistem bir genel kültür bilgisi olarak bilinmelidir. Kağıt fabrikalarında uygulaması bulunmaz. TN-C sisteminde, nötr iletkeni ile toprak iletkeni aynı iletkendir. Sistem 3 faz ve bir nötr-toprak iletkeni olarak döşenir. Ayrıca topraklama iletkeni döşenmez.Topraklama ve nötr iletkeni ortak olduğundan, tesisatın muhtelif yelerinde birbirlerinin yerine kullanılır. (Connected) sözcüğü her ikisinin birbirinin yerine, istenildiğinde bağlanabileceğini ifade eder. Bu durum yukarıda anlatılan TN-S sistemine göre topraklama iletkeninden ve topraklama elektrotları gibi elemanlardan tasarruf sağlasa da, işletme açısından avantajlı değildir, potansiyel farklılıkları yok edemez. Çünkü nötr iletkeninden sürekli olarak akacak akımlar, daima bu iletken üzerinde değişken bir gerilim düşümüne neden olur. Bu durumda toprak bağlantısının yapıldığı şase üzerinde de, toprağa göre gerilim görülmesine yol açar. Nötr veya toprak iletkenlerinin üzerinde, bağlantı haritasına göre farklı bölgelerde farklı gerilimler meydana gelir. 3. TN-C-S TOPRAKLAMA SİSTEMİ Bu sistem de bir genel kültür bilgisinden öteye geçmez. TN-C-S tipi topraklamada kimi yüklere 5 iletken, kimi yüklere 4 iletken çekilir. Genellikle küçük cihazlara ve aydınlatmalara topraklama iletkenleri çekilmez, bu bağlantı nötr üzerinden yapılmaktadır. Sistem kimi yerde TN-S, kim yerde TN-C özelliği gösterir. Montaj dikkatsizliklerinde TN-S sistemi kolayca TN-C-S sistemine dönüşebilir. Bu durumda da topraklama sisteminin çeşitli bölgelerinde sürekli akımlar dolaşacağından gerilim dağılımı bozulacaktır. Nötr iletkeni ile toprak iletkenlerinin birbirine temas etmeleri nedeniyle aralarında kontrol amaçlı gerilim okunduğunda yanıltıcı olarak sıfır değeri okunabilir. 4. TT TOPRAKLAMA SİSTEMİ T=Trafo nötr noktası topraklanmış T=Nötr iletkeni cihaza kadar taşınmamış ve cihaz bulunduğu yerde topraklanmış Daha çok hava hatlarında kullanılan bu sistem fabrikalara uygun değildir. Çünkü toprağa doğru meydana gelecek bir hata akımında, akım, nötr noktasına toprak

271/448

üzerinden akarak dönmek isteyecektir. Bu nedenle toprak, bir iletken olarak kullanılır ve toprak direnci hata akımını sınırlayan elemandır. IT TOPRAKLAMA SİSTEMİ Nötr noktasının tam olarak izole edildiği sistemdir. Bu noktanın toprakla temasının olmaması, gerilimlerin uzayda yüzmesi anlamına gelir. Hangi faz toprağa temas ederse, o noktadaki gerilim toprak seviyesine doğru iner. Bu nedenle toprağa bir akım akmaz. 12 kutuplu tahrik sistemlerindeki yıldız bağlantılar, ameliyathaneler ve özel imalathaneler gibi yerlerde kullanılır. Toprakla sistemin ilşikisi olmadığı için toprağa kaçak olduğunu anlamak faz gerilimlerindeki kaymayı ölçerek bulunabilir. O nedenle koruma amaçlı açma işlemi toprağa karşı omajı ölçen röleler aracılığıyla yapılır. Kaçak bulunarak besleme tekrar verilir. Kağıt fabrikalarında tahrik sistemlerinde harmonikleri azaltmanın en iyi yolu 12 pulse doğrultuculardan beslenen invertörlerdir. Bu durumda aynı güçlerde iki trafo kullanılır. Trafoların sekonderleri birinde delta birinde yıldız bağlıdır. Böylelikle 6 kutuplu bir trafo elde edilmiş olur. Birlikte besledikleri doğrultucu çıkışı doğru gerilime çok yaklaşır. Bunlar harmonikleri 11. harmoniğe kadar ortadan kaldırırlar ve bu harmonikten sonra harmonik gerilimlerin toplamı ve büyüklükleri önemini kaybeder. Yıldız çıkışlı trafoda nötr noktası toprağa bağlanmadığından, fazlardan birindeki kısa devre, dengesiz faz gerilimleri yaratır. Bu nedenle yukarıda belirtilen yöntemle toprağa karşı direç ölçümüyle korunma sağlanır. I= Nötr noktası izole edilmiş T=Cihaz topraklanmış Sonuç: Özetle yukarıda anlatılan topraklama sistemleri içinde TN-S sistemi kağıt fabrikalarının felsefe olarak kullanması gereken sistem olup, 12 kutuplu tahrik sistemleri olan tahrik sistemlerinde lokal olarak IT sistem kullanılır. Diğer sistemler ise bir genel kültür olarak bilinmelidir. TOPRAKLAMA SİSTEMİNİ OLUŞTURAN ALT PARÇALAR Gerçekte bir topraklama sistemi aşağıdaki altı unsurun birleşiminden meydana gelir:

272/448

A. İşletme topraklaması (AG-OG). Nötrden toprağa bağlantı. B. Koruma topraklaması (AG-OG). Ekipmandan toprağa bağlantı. C. Toprak altı ağı, Toprağın oluştrulması D. Yıldırımlık tesisatı. Gökyüzünden toprağa bağlantı. E. Yüksek frekans topraklaması. Elektromanyetik dalgaların topraklanması. F. Statik elektriğe karşı topraklama Bu altı topraklama unsuru bir bütün olarak kağıt fabrikasının alt yapısını

oluşturmaktadır. Bu sistemler topraklama ana barasında birleştirilmelidir. TOPRAKLAMA SİSTEMİNİN BÜTÜNLÜĞÜ VE GLOBAL TOPRAKLAMA SİSTEMİ Bilgisayarlarda tesisi sırasında sorunlar çıktığında konuşulan hatalı görüşlerden biri bağımsız

topraklama sistemi kurulmasıdır. Bu görüş aslında topraklama sisteminin tasarımı ve yapılan hatalar yüzünden ortaya atılmaktadır. Bu fikir ortaya atılırken, konunun bir bütün olarak detayları bilinmediğinden başka bir hataya düşülmektedir. Topraklamanın iyi yapıldığı yerlerde, sistemden soyutlanmış, bağımsız topraklama sistemleri tesis edilmesi, bilgisayarlar ve diğer elektronik sistemler için son derece zararlıdır. Ayrı bile yapılmış olsalar bağımsız topraklama sistemleri birbirleriyle sadece bir noktada ilişkilendirilmelidir. Tıpkı işletme topraklaması ile koruma topraklamasının birleştirilmesi gibi, referans toraklama ağı ve temel altı topraklama ağı biebiriyle birleşik olmalıdır. Farklı bölgelerde iki noktadan birleştirmeler göz oluşturacağı için istenmemektedir. Özetle, topraklama tesiatı bir bütün olarak çalışır ve fabrikadaki tüm topraklama sistemlerini, ekipmanları, mekanik aksamı içine alır. Topraklama sistemlerinin adı ne olursa olsun birbirlerine bağlanmasına birleştirme (bonding) denilmektedir. Birleşme yeri topraklama ana barasıdır. Birleştirme yapılmasının nedeni topraklama sistemine ait herhangi bir noktada meydana gelen gerilim yükselmesi veya farklılığını, tesisin her yerinde eşit olarak hissedilmelidir. Aksi takdirde topraklama iletkenleri arasında ciddi akımlar oluşacaktır. Bazı yerlerde gerilim atlamaları oluşacaktır. Sonuç olarak amaç eş potansiyel bir topraklama sistemi kurmaktır.

273/448

Topraklama sistemi ekipmanla toprak arasındaki gerilim farkını düşürmeye çalışırken, birleştirme ekipmanlar arasında oluşacak gerilim farkını düşürmeye yarar. Kağıt fabrikaları birden fazla binadan oluşacağından ve bu binalarda kuvvet ve otomasyon sistemleri ortak olabileceğinden global topraklama sistemi oluşturulmasında yarar bulunmaktadır (Şekil 1). Merkezi otomasyon sistemlerinde oluşan topraklama hataları ikinci kısım 7. Bölümde verilmektedir. Bu hatalardan kurtulmanın yollarından biri global topraklama ağı ve birleştirmedir.

Şekil 1. Fabrika binalarının toprak altı ağlarının birbirine bağlanması (Global topraklama sistemi) A. SİSTEM TOPRAKLAMASI Bu tanım, trafo sekonderinin nötrünün, yani yıldız noktasının topraklanması için yapılmaktadır. Sistem topraklamasının çeşitli yararları ve yarattığı fırsatlar bulunur. Aşağıda bu konudaki yararlar verilmektedir. 1 Voltaj kademesi yaratmak

Sekonderi yıldız bağlı trafolar, alçak gerilim uygulamasında 400/231 V gibi farklı iki voltaj kademesi yartırlar. Nötr noktasının yalıtılması, bu imkanı ortadan kaldırır. Aydınlatma sistemleri ve tek fazlı kullanıcılar 220 voltta çalışmaktadır.

274/448

2

Asimetrik akımların sürekli olarak geriye dönüşü için bir yol yaratmak

Yük nedeniyle meydana gelecek her türlü faz akımlarındaki dengesizlik, nötr iletkeninden toprağa doğru bir akım akmasına neden olur. İşletme topraklaması üzerinden, sürekli akım akabileceği ve bu noktadaki topraklama bağlantısı üzerinde, bir gerilim olabileceği düşünülerek, ve ciddi bir işletme geçen bir topraklama iletkendir. projesi İşletme oluşturulmalıdır. İşletme topraklaması toprağa karşı 2 Ω olmak durumundadır. Özetle işletme topraklaması canlı üzerinden akım topraklamasını koruma topraklamasından ayıran temel fark budur. Nötr üzerinden geçen akım dengeli yüklenme ile sıfıra doğru azaltılabilir, fakat yok edilemez. Bu nedenle topraklama direnci ne kadar düşük olursa nötr noktasındaki gerilim o kadar düşük olacaktır. Kağıt fabrikalarında dengeli yüklerin fazlalığı şebeke açısından olumlu bir durumdur. 3 Gerilimi sabit tutmak

Son olarak sistem topraklamasının olmaması veya zayıf olması, faz gerilimlerindeki kararlı büyüklükleri vektörel olarak bozar ve gerilim büyüklüğünde ve açısında sapmalar ortaya çıkar. Çünkü nötr bağlantısı yokluğunda sistemdeki gerilimler, uzayda topraktan soyutlanmış olarak durmaktadırlar. Bu durum fazlardan birinde kısa devre olması hatta tam yükle yüklenmesi halinde, diğer fazlarda kaymalara, yüzmelere yol açar ve daima gerilim yükselmesi görülür. En kötü durumda, 230 voltun 400 volta çıktığı görülür. Bu nedenle nötr noktası topraklaması orta gerilimde daha çok, sistemin dengesinin sağlanması amacını güder. Nötr noktasının topraklanması hayati derecede önemlidir. Faz gerilimlerinde % 1 lik bir gerilim farkı bile motor çalışmasına olumsuz yansır. Ters yöne dönen momentler oluşur ve (negative sequence voltages) motor yükü kaldıramaz hale gelir. (İkinci kısım, Bölüm 13) Orta gerilim sistemlerindeki iletim hatlarına ait trafo merkezlerinde, trafolara ait nötr noktası, genellikle bir direnç üzerinden topraklanır. Bunun nedeni büyük sistemlerin, büyük kısa devre akımı sağlayabilmeleridir. Konulacak direnç trafodan sonraki şalt tesislerinin kısa devre seçim değerini düşürür. (Kısa devre hesabı için ikinci kısım 4. bölümde mühendislik etüdleri konusuna bakınız.)

275/448

B. KORUMA TOPRAKLAMASI Koruma topraklamasında temel amaç insan ve malın korunması için, sigorta, termik manyetik şalter gibi bir kısa devre koruma elemanlarının çalışmasına yardımcı olacak topraklama tesisatı yapılmasıdır. Burada kağıt fabrikalarında kaçınılmaz olarak kullanılan TN-S sistemi verilecektir. Daima pano veya motor klemensi gibi kapalı bir ortamda hatta cihazların içinde bu tür topraklama için, özel bir bağlantı klemensi bulunur. Panolarda izole bir nötr barası ve şaseyle temas eden bir toprak barası bulunur. Bu bara koruma topraklaması için düşünülmüştür. Panoyu veya motoru besleyen kablonun 5. İletkeni olarak kendisini besleyen bir üst panoya bağlanır. Buradaki toprak barası da en baştaki şalt panosunun toprak barasına bağlanmaktadır. Trafodan başlayarak bir silsile halinde en son kullanıcıya kadar 5. İletken olarak ve nötr iletkeni kesitinde taşınır. Bu konuda uygulama daha deyatlı verilecektir. Bilinmesi gereken temel kural, trafodan başlayarak bir ağaç yapısı oluşturmaktır. Aşağıda bu silsile prensip olarak gösterilmektedir.

Trafo

Şalt panosu

MCC veya aydınlatma panosu

Motorlar veya prizler

Şekil 2: Koruma topraklaması bağlantı zinciri
Koruma topraklamasında temel felsefe her kullanıcıdan trafoya kadar uzanan bir zincirle koruma iletkenini devam ettirmektir. Yağlı tarafolarda trafo çıkışındaki şalt panosunda bulunan topraklama barası, nötr barasıyla önce birleştirilir. Daha sonra altındaki MCC veya aydınlatma panosuna nötr ve toprak iletkenleri ayrı ayrı çekilir. Motora veya prizlere de aynı mantıkla kablolar devam ettirilir. Koruma topraklama kablosunun kesiti daima besleme kablosu nötr iletkeni ile eşit kesittedir.

C. TOPRAK ALTI AĞI VE TOPRAĞIN OLUŞTURULMASI Potansiyel dengeleme ağı fabrika binalarının oturduğu alanın altına oturtulan ve genellikle galvaniz şerit veya çıplak bakır iletkenlerden oluşan bir ağdır. Kağıt fabrikası yapılırken, inşaat çukuru açıldığında, önce düz ve sert bir toprak zemin oluşturulur ve bu zeminin üzerine temel altı betonu veya diğer adıyla tesviye betonu

276/448

atılır. Buna grobeton da denir. Bu betonun üzerine bakır iletkenlerle veya galvaniz şeritlerden ağ yapılmalıdır. Ağın göz ölçüleri 10 metredir. Ağ gözünün her köşesi sağlıklı bir şekilde bağlanmalıdır. En dış çerçeve bina dışında kalacak şekilde elektrotlar çakılmalıdır. Bina ölçülerine göre topraklama ağı hesaplanmalı, monte edilmeli ve montajın hemen sonrası ölçülmelidir. Tesisatın eskime nedeniyle direncinde artış olacağı düşünülerek topraklama direnci 2 Ω un altında tutulmalarıdır. Birden fazla binadan oluşan yapılarda her yapının altına bu ağ yapılarak daha sonra birbirlerine birleştirilmelidir. (Şekil 1.) Topraklama direnci yüksekse ağın alanı büyütülebilir, fakat alanın daha küçülmesine ekonomi adına müsaade edilmemelidir. Onun yerine elektrot sayıları azaltılabilir. Bu ağ tüm fabrika alanını kapsaması nedeniyle eş potansiyel topraklama ağı olarak da kullanılacaktır. Bina içi topraklama sistemine bağlanabilmesi için uçlar çıkarılmalı ve bir uç ayni zamanda test klemensi olarak da kullanılmalıdır. (Şekil. 3) Topraklama ağının çok sayıda iç topraklama sistemine bağlanması test sırasında toprak direncinin doğru okunmasını önler. Test klemensi sistemden ayrılarak ölçüm yapılacağından bu klemens açıldığında topraklama ağı toprak direnci sağlıklı olarak okunabilmelidir. Bu konuda gerekli önlem proje aşamasında alınmalıdır. Tüm elektrotların olduğu noktalarda bağlantı noktasına küçük erişim rögarları yapılmalıdır.

Şekil 3. Temel altı ağının küçültülmüş bir görünüşü

277/448

D. YILDIRIMLIK TESİSATI Bu tesisat bina yapısına uygun olarak binayı kafes içine alacak şekilde yapılır. Aşağıda basitleştirilmiş bir şema verilmektedir.

E. YÜKSEK FREKANS TOPRAKLAMASI Yukarıda tek bir topraklama şebekesinden söz edilmişti. 50 Hz. lik şebekenin gürültüsü yüksek frekanslı elektronik cihazlardan çıkan gürültü yanında önemsenemeyecek durumdadır. Sorun, topraklama ağının 30-100 MHz.’ lere ulaşan bu gürültüleri toprağa nasıl aktaracağıdır. Sorun, topraklamada 2 Ω luk omik direncin yakalanması sorunu olmaktan çıkmış, topraklama empedansına Üretilen gürültüler ve atık sinyaller toprağa ulaşamamaktadır. Topraklama sisteminin yüksek frekansları yutabilecek bir desteğe ihtiyacı dönüşmüştür.

bulunmaktadır. Frekans yükseldikçe elektrik akımı, elektrik sinyaline dönüşür ve iletken yüzeyine yakın akmaya başlar. Çok yüksek frekanslar ise tamamen iletkenin yüzeyini tercih eder. Şimdiye kadar kesit üzerinden yapılan hesaplar, tamamen düşük frekanslı hata akımlarını baz almaktaydı. Halbuki mevcut topraklama şebekesi yüksek frekansları akıtabilmek için yüzey yönünden çok fakir kalmaktadır. Bilgisayarların bulunduğu odaların ve elektronik ağırlıklı sürücü panellerinin

bulunduğu odaların altındaki yükseltilmiş döşemelerin ve galerilerin tavanları, beton içindeki hasır çelikler, bu destek topraklama yüzeyinin kurulabileceği ideal yerlerdir. Son derece ince bakır folyolardan satranç tahtası benzeri ağ yapılarak özel olarak galeri içine tutturulmalıdır. Ağ için bakır folyo şeridin eni 10 cm ve ağın gözleri 50

278/448

cmx50cm olmalıdır. Ağın büyüklüğü oda tabanını kaplamalıdır. Bu sistem aslında FARADAY kafesinin gözlerden oluşmuş özel bir şeklidir. 50 cm ölçüsü yüksek frekansın dalga boyu ile ilgili olarak tespit edilmiştir. Düğüm yerleri sarı kaynak veya lehimle birleştirilmelidir. Meydana gelen bu ağ, bir tarafından en kısa yoldan pano topraklamasına, diğer taraftan topraklama iletkeni arcılığıyla topraklama elektrotlarına kaynakla birleştirilmelidir . Yüksek frekans taşıyan veya haberleşme için kullanılan kablolar bu ağın üzerine yatırılmalıdır. Yapı yüzeyden akımların akmasına yardımcı olduğu gibi yüksek frekanslı akımların gözlerin çevresinden dolaşarak kırışımlar yoluyla sönümlenmesine de yol açar. Bir sonraki bölümde bu konu ve bazı topraklama hatraları verilmektedir.

KORUMA TOPRAKLAMASINA DEVAM
Sistem topraklamasının nötr noktası topraklanması olduğu yukarıda verilmişti. Koruma topraklamasının iyice anlaşılması için bu konuya dönmek gerekecektir. Topraklama yönetmeliği dokunma gerilimini azami 50 volt ve açma süresini 5 saniye ile sınırlandırmıştır. Şöyle düşünelim 1000 amper gibi bir kısa devre akımı 5 saniye boyunca bir iletkenden aksın. Unutulmamalıdır ki 200 amperle ark kaynağı yapılmakta ve 400 amper metali kesmek için kullanılmaktadır. Bu kurala uygun olan bir topraklama sistemi kağıt fabrikası için uygun değildir. Topraklama yapıldığı iddasıyla 200 kw bir motorun ayağı bir iletkenle, direnci 2 Ω olan bir topraklama hattına bağlansın. Motor şase yaptığında koruma topraklaması olmadığı için aşağıda belirtilen olaylar gelişir. Motorun etiket akım 400 amper olarak okunmakta ve motora yıldız üçgen yol verilmektedir. Motorun korunması amacıyla 350 amperlik sigortalar veya 400 A motor koruma şalteri kullanılmaktadır. Termik ayarı 232 amperdir. Gelişen olaylar şöyledir:   Motor durur. Motor iki faza kaldığı için yükü deviremeyecek ve duracaktır. Sigortalar faz faz kısa devresi olana kadar atmaz. Belirli bir süre sonra termik açacaktır.

279/448

 

Faz faz kısa devresi oluşmazsa yangın çıkana kadar hata akımı akmaya devam eder. Şaseye temas eden bir kişi varsa, motor üzerindeki gerilim 380 voltun altına düşmeyeceğinden ölüm yaşanır.

Sigortalar açmayacaktır. Çünkü, toprak direncinin 2 Ω olması durumunda meydana gelecek bir şase kaçağı; V= I X R I=V/R= 230 / 2 = 115 Amperle sınırlıdır.

Topraklama direnci 1 Ω a düştüğünde bile kısa devre akımı 230 ampere çıkar. Görüldüğü gibi topraklama direnci koruma için ciddi bir parametre olarak etkin olur. 230 amperin üzerinde set edilen, koruma cihazlarının, sigortaların, manyetik şalterlerin açması mümkün olmaz, yani koruma sağlanamaz. Bu durumda kısa devre süresi de sonsuza kadar uzayabilir. Toprak iletkeni ve şase üzerinde ve komşu metal parçalar üzerinde uzun süreli 50 voltun üzerinde ölümcül gerilimlerin düşmesi söz konusudur. Gövdenin ısınması sonucu sağlam olan motor bobinlerinin izolasyonu eriyene kadar faz faz kısa devresi oluşmayacaktır. Hata akımı süresi bilinmeyen olarak kalmaktadır. Şasenin MCC panosu barasında meydana geldiği düşünülürse örneğin 2000 Amperlik şalteri olan panonun 115 amperi duyması münkün değildir. Bu durumda 2 Ω olan ve yönetmeliğe uygun olan topraklama bağlantısı işlevini yapmamış olacaktır. Sonuç1: Motor ayakları veya pano gövdeleri, 2 Ω luk topraklama hatlarına doğrudan bağlanarak topraklama yapılamaz.

Bu bağlantı türü kağıt fabrikalarında sıklıkla yapılan hatalardandır. Gövdeye bu tür topraklama bağlantıları yapılması yerine daha köklü çözümler üretilmesi gerekir. İşte koruma topraklaması akım değeri yüksek olan yerlerde bu amaçla kullanılmaktadır. Koruma elemanlarının işlevini yapabilmesi için hata akımını büyütmek ve hata akımına gideceği bir yer göstermek gerekir.

280/448

Özetle: Hata akımı, bizim istediğimiz yere, bizim göstereceğimiz yoldan ve bizim istediğimiz süre içinde gitmelidir. TN-S sistemi bu konuya çözüm getirmektedir. Bu nedenle çok iyi anlaşılması gerekir.

Sonuç2: Hata akımlarının gideceği yer daima akımı sağlayan kaynak olmalıdır.

Bir motorda şase olduğunda, ayağa bağlı bir topraklama iletkeni varsa, hata akımı ayaktan tüm sisteme doğru akar ve bir kısmı toprağa ulaşır. Bir kısmı da motor kablosu içindeki toprak iletkeni üzerinden kaynağına geri döner. Birden fazla trafonun bulunduğu sistemlerde hata akımı diğer trafo nötrlerine doğru da akabilir. Bu tür akım kayıpları bazı hatalar oluşmasına yol açar. Bunlar sırasıyla aşağıda verilmektedir:       Koruma topraklaması da varsa hata akımı beklenen değerin altında kaynağa ulaşacağından koruma elemanının açma süresi uzayacaktır. Bu aynı zamanda toprak geriliminin daha uzun süre yüksek değerde kalmasına neden olur. Bu da ölümcül olabilir. Hata akımı bulduğu her kolay yolu kullanacağından tüm topraklama iletkenlerinde akım dolaşır. Topraklama yapılan cihazların toprak noktalarında gerilim yükselmesi olacağından arızalar oluşacaktır. Geri dönen akımlar diğer trafo nötr noktalarını da etkileyecek ve fabrika çapında bir darbe yaşanacaktır. Kaynaktan kopartılan ve kaynağa iade edilmeyen her parça, gerilimde bozulmaya yol açar. Transient denilen darbe gerilimi oluşur. Sinüs şeklindeki her bozulma şebekeden beslenen her elemanı etkileyecektir. Her tür hata akımının kaynağına geri iade edilmesi kuralı daha sonra tahrik sistemlerinin topraklamasında bir kez daha gündeme gelecektir.

281/448

Trafo sekonderi yıldız bağlı

U V W N E

M
Şekil.4: TN-S topraklama sisteminde motorda hata akımının kaynağa dönüşü Yukarıda Şekil 4 de TN-S sistemindeki bağlantı yapısı verilmektedir. Bu resimde topraklama iletkeni ve nötr iletkenlerinin trafo çıkşında bağlandıkları görülmektedir. Bu bağlantı trafo çıkışında şalt panosu içinde barayla bir kez yapılır ve her iki iletken bir daha birbirleriyle asla temas ettirilmez. Motorda fazlardan birinden şaseye doğru bir hata akımı olduğunda kablonun 4. Damarı akımı topraklama iletkeninden trafonun nötr noktasına taşıyacaktır. Fazdan toprağa doğru olan hata akımı, bilerek faz nötr hatasına dönüştürülmüş olur. Dönüş hattının direnci 0,01 Ω gibi çok düşük değerde olacağından hata akımı yükselecek ve koruma elamanı bu akımı görecektir. V= I X R I=V/R= 230 / 0,01 = 23.000 A. Bu akım mili saniyeler içinde koruma elemanı çalıştıracaktır. Bu nedenle koruma elemanının kısa devre dayanım değeri 23.000 amperin üzerinde seçilmelidir. Bu değer tek fazdan şase kaçağı ve 0,01 Ω olarak alınan geri dönüş iletkeni direnci varsayımı için geçerli olan değerdir.

282/448

Yukarıda verilen örnekteki motorun yıldız üçgen beslendiği bilindiğine göre kablo kesiti 2 adet 3X120+95 NYY olacaktır. Altı adet faz iletkeni motor beslemesinde, nötr iletkenlerinden biri yıldız bağlantısında, biri de koruma topraklama iletkeni olarak kullanılacaktır. Bu durumda kablonun 23.000 amper hata akımına dayanımı kontrol edilmelidir. Kablo firmalarından alınan bir tabloda, 95 mm² kesitli bir iletkenin, 25.000 ampere 200 mili saniye dayanacağı belirtilmektedir. Bu değerde bir akımı bir kaç milisaniyede açacak manyetik koruma üniteli motor koruma şalterleri Türkiye’de bulunmaktadır. Bir fabrikada pek çok marka ve tip motor alınmakta, pek çok motor, özellikle küçük motorlar, yıldız bağlantılı gelmektedir. Motor alımında üçgen bağlantı, teknik zorunluluk dışında her zaman tercih edilmelidir. (110 veya 132 kw lara kadar olan motorlara drek yol verme yöntemi kullanılmaktadır.) Üçgen bağlantılı motorda nötr ihtiyacı olmadığından, kabloda bulunan 4. damarın koruma topraklaması için kullanılması düşünülmelidir. Aksi takdirde kablonun 5 damarlı satın alınması gerekecektir. Fakat bu durum trafonun nötr noktasından vazgeçilmesini gerektirmez. Çünkü nötr noktası topraklaması gerilim için bir denge noktası, aydınlatma için bir zorunluluktur. Motorların yıldız üçgen yol verilmeleri durumunda bile 8 damardan 7 si kullanılmaktadır. Sekizinci damar koruma topraklaması olarak bağlanmalıdır. Tüm bunlara karşın trafoların nötr noktalarının, toprak iletkenine olan bağlantıları, daha küçük kesitte iletkenlerle yapılmaktadır. (2x240 mm² gibi) Çünkü kısa devre koruma topraklaması nötrde toprağa akım geçmesini sınırlamaktadır. Ayrıca nötr noktasından toprağa asimetrik yükler nedeniyle akım akar. Nötr noktası iyi topraklanmışsa, faz gerilimlerinde dengesizlik yaratılması çok güç olur. Özetlenecek olursa: Motor kablosu içinde bulunan nötr ve/veya toprak damarları gerek motor klemens kutusunda, gerekse MCC’ de kendilerine ayrılan noktalara koruma iletkeni olarak bağlanmalıdır. Sağlıklı TN-S sistemi bunu gerektirir.

Burada bir başka noktaya değinmek yerinde olacaktır. Pratik nedenlerle bu kitabın çeşitli yerlerinde verilen bir kısa devre hesabını tekrarlamakta yarar olacaktır. Daima geri dönüş iletkeninin direnci sıfır olarak düşünülmelidir. Çünkü hatanın nerde olacağı bilinmemektedir. Bu durumda şase kaçağına direnç gösterecek tek unsur besleme

283/448

kaynağı olan trafonun iç direnci olacaktır. Trafo iç direnci trafonun üzerinde yazan ve gerilim düşümü olarak da ifade edilen değerdir. Bir kısa devre halinde trafo aşağıdaki formüle göre akım sağlar: Ik= Ia/(% V) Trafo 2500 Kva, anma akımı 3500 A ve % gerilim düşümü % 6,6 (0,066) ise Ik= 3500/0,066 = 53.000 amper çıkacaktır. Bu gerçeği düşünerek böyle bir trafodan beslenen Bir MCC besleme şalteri 80 Ka ve tüm motor koruma şalterleri minimum 50.000 A kısa devre dayanımına sahip olmalıdır. Şasenin kablonun motor tarafında değilde MCC beslemesinde hemen ilk çışında olabileceği varsayılmalıdır. Bunun anlamı parasal olmakla birlikte kağıt fabrikalarının uzun soluklu işletmeler olması bu tür seçimlere bağlıdır. Aşağıdaki örnek bir kağıt fabrikasından alınmadır. Proje yapılmış ve her tür onaydan geçmiştir.

Yukarıda paralel bağlanmış iki adet 2000 kva trafo görülmektedir. Trafo çıkış şalterlerinin kısa devreye dayanım akımı 65.000 amperdir. İki trafo birlikte toplam 6400 Amper verebilmektedir. Gerimi düşümü % 6,6 (0,066)dır. Ik= 6400/0.066= 98.484 amperdir. Burada koruma yapacak şalter yanacağı için koruma yapamayacaktır. TAHRİK SİSTEMLERİNDE TOPRAKLAMA Tahrik sistemlerinin topraklamasında dikkat edilecek bazı noktalar bulunmaktadır. Ana topraklama sistemi, her noktasında eşit gerilimi sağlayabilecek özellikte yapılmıştır. Ne var ki tahrik sistemlerinde yüksek frekanslar toprağa atıldığından,

284/448

topraklama iletkeni üzerinde eşit gerilim dağılımı görmek mümkün olmamaktadır. Bu konuda yüksek frekans topraklaması konusu gündeme gelmektedir. Tahrik sistemlerinde motor besleme kablosu ekranlı ve simetrik kablo olmalıdır. Simetrik kablo, faz akımlarını taşıyan damarların aralarındaki mesafelerin eşit olması demektir.Tahrik ünitesinden daima asimetrik akımlar akacağından kablo yapısındaki asimetri, kaçak akımları daha da arttırmaktadır. Bu nedenle simetrik yapılı kablo kullanılması gerekmektedir. (Ek. 5) Simetrik kablo yapısına sahip kablolarda bile simetri sağlanmasına rağmen, tahrik sistemlerinde asimetri kendiliğinden oluşacağından, geriye akım dönmesi gerekir. Bu akımlar diğer üç damara zırh oluşturan 4. damardan atılacaktır. Bu nedenle tahrik motorlarının besleme kabloları seçilirken bu özelliğe dikkat etmeli ve her iki uçtan son derecede sağlam şekilde topraklanma noktalarına bağlanmalıdır. Burada püf noktası her iki uçtan, en kısa yoldan toprağa bağlamadır.Yol verici ile motor arasındaki kablo eksiz olmalıdır.

Tahrik panolarında topraklama

Not: Tahrik sistemlerinde ekransız, asimetrik damar yapısındaki kabloları kullanmak hatalı olduğundan asimetrik yapılı NYY kablolar kullanılamaz. Kablo ekranının iletkenliğinin düşük olması, yüksek frekanslı akımları daha iyi söndürecektir. Ancak bu tür kablolar ekranlı yeraltı kabloları türünde olacağından, montaja yönelik bağlantı zorlukları açısından kullanışlı değildir.

285/448

Bir motor için birden fazla (Örnek: 2x(3x240+120 gibi)) besleme kablosunun kullanıldığı yerlerde her ekran bir diğerine mutlaka bağlanarak topraklanmalıdır. Tahrik sisteminin 12 pulse besleme istemesi durumunda, tahrik besleme trafosunun 6 kutuplu olması söz konusudur. 3 sargı delta ve diğer 3 sargı yıldız olacaktır. Bu durumda, yıldız noktasının topraklanması istenmediğinden, yıldız noktası izole edilmiş bir yapı ortaya çıkar. Koruma tamamen toprağa olan direnç büyüklüğü ölçülerek bir röle aracılığıyla yapılır (Bender röleler). Nötr noktası topraklamasının olmaması, elektronik tahrik panosunun topraklamasını önemli bir hale getirir. Bu durumda pano topraklama barası kendi kesitinde bir iletkenle ana topraklama barasına bağlanmalıdır. Dolayısıyla fabrika içinde dolaşan ana topraklama barası tahrik sistemini koruma amacıyla kullanılmaktadır. Tahrik panolarının bulunduğu odalarda pano odasının tabanında yüksek ferekans topraklaması yapılmalı ve panolar buraya çok noktadan bağlanmalıdır. TANKLARDA BORULARDA VE MAKİNELERDE STATİK ELEKTRİĞE KARŞI KORUMA TN-S sistemlerinde, bu topraklama türü daha çok statik elektriğe karşı yapılmalıdır. Sistemdeki her yerde, aynı gerilimin bulunması elektrik deşarjlarını önleyecektir. Tanklara karıştırıcılar ve pompalar bağlı bulunmaktadır. Hareket halindeki sıvı moleküllerinin sürtünmesi, sürekli elektrik şarjlarının birikmesine neden olur. Bu nedenle sistemde oluşan elektrik, biriktirilmeden sürekli toprağa verilmelidir. (Statik elektrik konusu ikinci kısım 9. Bölüm’de verilmektedir.) Tüm tanklar, fanlar ve flanşla bağlı her boru parçası, lokal baralarda birleştirilerek eş potansiyel topraklama barasına en yakın yerden esnek topraklama iletkenleriyle topraklanmalıdır. topraklama Montaj sırasında tank gövdelerine kaynatılacak göre parçalara kapasiteleri iletkeni pabuçla bağlanmalıdır. Tankların çapına

artacağından bağlantı kesiti ve sayısıı arttırılmalıdır. Boru topraklamalarında da, tanklarda olduğu gibi boru gövdesine kaynatılacak parçalardan yararlanılır. Bağlantı aralarında kullanılan sızdırmazlık contaları iletkenliği

286/448

bozar. Bu nedenle conta bulunan her noktada iletkenlik, kablo atlamaları ile devam ettirilmelidir. ÖZEL KABLOLARDA TOPRAKLAMA Enstrüman kabloları çoğunlukla analog sinyalleri taşıyan kablolardır. Genellikle iki damarın birbiri üzerine sarılmasıyla (TP=Twisted Pair) ve yan yana benzer çiftlerden meydana gelir. İçinde her çiftin üzerine sarılı ekran bulunur (STP=Shilded Twisted Pair) . Tüm çiftlerden oluşan demetin üzerinde ayrıca topraklama ekranı bulunur. Sensörler’de sinyaller, genellikle dijital yapıdadır. Bu tür anahtarlama yaparak çalışan devrelerde anahtarlama sırasında, çevreye gürültü yayılır. Bu nedenle gürültünün çevreye yayılması ancak ekranlı kablolarla önlenir. Kablonun çift sarımlı (Twisted Pair) ve ekranlı olması gerekir. Dijital sinyallerle analog sinyaller, ayni kablo demetinden gönderilirlerse, analog sinyaller üzerinde voltaj impulsları meydana gelir. Bu nedenle hatları, bağlantı kutularını, ve klemens dizilerini ayırmak gerekir. Bu konu Ek. 7 de verilmektedir. Topraklama yapılırken cihazın manuelinde belirtilen bağlantı şemasına uyulmalıdır. İmalatçı firmaların önerdikleri kablo tipleri kullanılmalıdır. Kablo tipi ve bağlantı noktası belirtilmişse mutlaka buna uyulmalıdır. Yukarıdaki kablo seçimi için öneriler, genel doğrular üzerine kuruludur. Topraklama için önerilen bağlantı noktası cihaz üzerinde ise, ekran kablosu bu noktaya bağlanmalı ve diğer uçtaki ekran boş bırakılmalıdır. Temel felsefe aksi belirtilmemişse topraklama ekranının yalnız bir ucunun, genellikle panosundaki ucun, en kısa yoldan toprağa bağlanmasıdır. Her iki ucu toprağa bağlandığında kapalı devre akımları dolaşacağından tercih edilmez. Özellikle referans topraklaması yapılmamış yerlerde, bu akımlar büyük boyutlara çıkarak yangın ihtimalini arttırırlar. Bu sayede gereksiz düşük frekanslı akımların cihaz üzerinden dolaşması önlenmiş olur. Bunun yanında iki taraftan topraklama bağlantısı özel şartlarda önerilmektedir. Taşınan sinyal 1 Mhz in üzerinde ise ekran her iki tarafından topraklanmalıdır. Bu tip bağlantılarda uçlardan biri ( yüksek frekans üretim noktasına yakın olan uç ) kapasitör ile toprağa bağlanmalıdır.

287/448

Takometre (encoders) ve

kablosu kaçak akımları almamaları için motor tarafında,

gövdeye karşı, çok iyi izole edilmiş olmalıdır. Bu nedenle takometre, elektriksel olarak yalıtılmış bir kaplinle akuple edilmelidir. İzole edilmiş kaplin yapısı yoksa, kablo ekranı takometre gövdesine temas etmemelidir. Metal kablo rakoru yerine plastik fakat mekanik olarak sağlam yapıya sahip özel parçalar kullanılmalıdır. Bu kablolar, enkoderler için çift ekranlı kablo olmalı, analog takometrelerde ise tek ekranlı kablo kullanılabilir. ARK KAYNAK MAKİNELERİNİ KULLANIRKEN TOPRAKLAMA Kaynak makinesi ile kaynak yapılırken kaynakçının dikkat etmesi gereken en önemli konu topraklamadır. Kaynakçı için önemsiz gibi görünen, toprak pensesinin bağlanacağı nokta, arızalar açısından önemlidir. Ark kaynağında kaynak makinesi uçları kısa devre edilerek kaynak yapılır. Kaynakçı topraklama ucunu kaynak yapacağı yere en yakın noktadan almalıdır.

Bazen bu nokta fiziksel nedenlerle veya ihmal sonucu kaynak yapılacak noktanın uzağında kalır. Kaynak sırasında kaynak kısa devre akımı uzun bir yol kat ederek kısa devreyi tamamlar ve kaynak işlemi yapılır. Bu arada topraklama iletkenlerini kullanarak, cihazlar üzerinden atlayarak, motor ve pompa rulmanları üzerinden akarak yoluna devam eder. Bu durum cihaz yanmalarına ve rulmanlarda gelecekte ortaya çıkacak bozulmalara yol açar. Kaynak işlemi sırasında mümkünse bu bölgeye yakın elektronik cihazların enerjileri kesilmelidir veya cihazlar sökülmelidir. Kaynak toprak kablosu son derece kısa tutulmalıdır

288/448

BÖLÜM 10
YÜKSEK FREKANS TOPRAKLAMASI, REFERANS TOPRAKLAMASI VE TOPRAKLAMA TESİSAT HATALARI
REFERANS TOPRAKLAMASI

Elektrik ve elektronik cihazları besleyen kuvvet hattındaki topraklamalar ile bu cihazlara bağlı sinyal hatlarının topraklamalarının birbirine bağlanabilecekleri bir sisteme ihtiyaç bulunmaktadır. Bu sisteme pano gövdeleri ve elektronik panolar bağlanabilmelidir. Bu sistem, ayni zamanda alternatif akım, doğru akım veya zayıf akım devrelerinden atılan elektrik deşarjları için yapılmış topraklama sisteminin bir parçası durumundadır. Bunun adına refereans topraklama ağı denilmektedir. Otomasyon panolarının bulunduğu odaların altında ve tahrik panosu odasının altında oluşturulmasının yararları bulunmaktadır. Bu sistemin, elektrik sistemine ait hata akımı ve koruma topraklaması sisteminden soyutlanması düşünülemez. Bu nedenle topraklama ana barasına bağlanması gerekir. Referans topraklama ağının yapılış amaçları şunlardır: 1. Çok büyük bir frekans bandı aralığında meydana gelecek gürültülerin

azaltılarak cihazlar arasındaki sinyal-data transferinin iyileştirilmesi. 2. Cihazların topraklamalarının birbirleriyle düşük bir empedans üzerinden

bağlanmaları sonucu, verimli bir topraklama tesisi meydana getirmek ve cihaz arızalarını önlemek. 3. Enerji sisteminde meydana gelecek bir toprak kaçağında, cihaz beslemesi ve sinyal devresi üzerinde hasarın meydana gelmesini önlemek veya hasarın boyutunu küçültmek.

289/448

Dijital sistemlerle analog sistemlerde topraklama sorunları farklıdır. Dijital sistemlerde sinyalin süresi çok kısa ve gerilimin değişim oranı (dV/dt) çok büyüktür. Bu nedenle kapasitif indükleme veya kapasitif kuplaj denilen komşu iletkenlerin veya topraklama iletkeninin üzerinde etkiler meydana gelir. Bu iletkenler içinde a) Enerji sistemine ait koruma topraklaması iletkenleri ve b) Sahada monte edilen herhangi bir topraklama iletkeni veya cihazları birbirine bağlayan köprü atkı iletkenleri bulunmaktadır. Bu iki topraklama iletkeni türünde de 10 Khz üzerindeki yüksek frekansların akması mümkün değildir. Bu nedenle güvenilmez ve düzeltilemez bir yapı ortaya çıkar. Bu topraklama sistemlerindeki sınırlamalar yüksek frekanslara karşı, çok yüksek empedanslar meydana gelir ve köprü atkı bağlantılarındaki empedansın yükselmesi sonucu frekans kayıpları artar. Topraklama iletkeni bu durumda atık sinyal transferini yapamayan bir iletken durumunda olacaktır. Sinyal transferinin optik kablolarla yapılması ve izolasyon trafosu kullanımı sonucu referans topraklaması ihtiyacı azalacaktır. Referans topraklamasına bağlanma ihtiyacı aşağıdaki durumlardan biri olduğu zaman gereklidir. a) Anahtarlama ile çalışan beslenme devrelerine sahip cihazlarda topraklama ucu şaseye bağlanmışsa b) Cihazın topraklama noktası galvanik olarak yalıtılmış ve özel bir topraklama iletkeni bağlantısı için yer gösterilmişse c) Bir cihazda performansla ilgili sorunlar yaşanıyorsa. Topraklama iletkenlerindeki frekansların büyüklüğü birkaç kHz mertebesine

ulaştığında topraklama iletkeninin empedansı yükselir. Atık sinyalin frekansına bağlı olarak empedans da değişir (1). Bu durumda her cihazdan atılan ve farklı değerdeki yüksek frekanslar, cihaza bağlı topraklama iletkeninin çeşitli yerlerinde farklı gerilim oluşumuna neden olur. Z= R+jX X=wL+1/wC w=2 f (1)

290/448

Frekans büyüdükçe X değeri büyüyerek toplam empedansı (Z) arttırır ve toprak iletkeninin yüksek frekansları geçirmesi zorlaşır. Bu nedenle referans topraklaması tasarımında iletkenin her yerinde bütün

frekanslarda ( 30 MHz e kadar) eşit bir gerilim dağılımı meydana gelmelidir. Bu gerilim dağılımını eşit ve küçük değerde tutmanın yolu pano odasının altına referans topraklama ağı olarak, küçük gözlerden oluşan bir ağ kurmaktır. 10 cm eninde bakır şeritlerden oluşmaktadır. Bu gözler modern telekomünikasyon cihazlarının frekanslarına uyacak şekilde 50cm X 50cm ebadında olmalıdır. Çünkü bu rakam yayılan elektromanyetik dalganın, dalga boyuna göre şekillenmektedir. Havada yayılan elektromanyetik dalganın boyu λ ve yayılma hızı V ise: λ=V /f ( V=hız m/san. f =yayılan dalganın frekansı hz.)

λ=300.000.000/30.000.000=10 m Topraklama sisteminde ve metal aksamda havaya bırakılan bu dalgalar indükleme ve kopyalama yoluyla görülecektir. Yapılacak topraklama sistemi koruma topraklaması kurallarına ters düşmemektedir. Aşağıda referans topraklama ağı şematik olarak verilmiştir. Bu ağın bir ucu topraklama ana barasına bağlanmalıdır.

Şekil 1: Döşeme altı Referans Topraklama Ağı

291/448

TOPRAKLAMA TESİSAT HATALARI
Topraklama konusunda işletme (sistem, nötr) topraklaması ve koruma topraklaması, kuvvet tesisatının parçası olması nedeniyle can ve mal güvenliğini ilgilendirdiğinden, daha çok bilinmekte ve daha az hata yapılmaktadır. Yapılan hatalar, vahim sonuçlar yaratacağından, hataların yapılması durumunda kolayca teşhis edilebilmektedirler. Bu konu bir önceki bölümde verilmişti. Fakat hatırlamak için kısaca özetlenmeldir. İşletme ve koruma topraklamasının kısaca temel görevleri aşağıdadır. 1. Hata akımları meydana geldiğinde, koruma rölesinin derhal harekete geçmesi için, hata akımının düşük dirençli bir dönüş hattı ile devreyi tamamlamasını sağlamak 2. Temas sonucu can güvenliğini tehlikeye sokmamak için, düşük gerilimli bir temas sağlamak. 3. Nötr noktasını topraklayarak, faz gerilimlerinin aşırı yükselmesini önlemektir. Kağıt fabrikaları gibi enerjinin ve otomasyonun yoğun olduğu ortamlarda işletme ve koruma topraklaması için TN-S topraklama sisteminin seçilmesi uygun olmaktadır. İşletme topraklaması ve koruma topraklaması yanında, referans topraklaması denilen ve tüm işletme içinde, bir tür, ayni gerilime sahip referans ağı yaratılması gereklidir. Referans topraklaması öteden beri eş potansiyel topraklama diye yapıla gelmektedir.

Referans topraklaması ve eş potansiyel topraklamada yapılan hatalar
Bu topraklama sistemi, işletme ve koruma topraklaması kadar iyi bilinmemektedir. Yapılan hataların neler olduğu ve arızalardaki payı, daha az bilinmektedir. Özellikle montaj döneminde yapılan bağlantı hataları, uygulama projelerinin olmaması ve daha önemlisi nasıl yapılacağının iyi tanımlanamaması gibi nedenler, konuyu zorlaştırmaktadır. Küçük alanlarda montaj ve denetim kolay olmaktadır. Büyük alanlarda, aşağıda sıralanan tesisatta, bilinçli veya bilinçsiz olarak ciddi hatalar yapılmaktadır.

292/448

1. Grup

tesisat:

Bir

sistemin,

ayrı

bölgelerde

bulunan

ve

enerjisi

ayrı

kaynaklardan beslenen alt üniteleri bulunması durumu. Ayrı bölgelerde üniteleri bulunan otomasyon sistemine ait üniteler gibi. 2. Grup tesisat: Bir cihaza, ayrı sistemlerden yapılan bağlantılar. Bir faks makinesine bağlı data ve besleme kablosu bağlantıları gibi. 3. Grup tesisat: Farklı sistemler olmalarına rağmen, diğer ekipmanlarla ortak topraklama hattını kullanan üniteler. Yukarıda sayılan tesisat tipleri büyük işletmelerde kaçınılmaz olarak bulunmaktadır. Kağıt fabrikalarında da, her üç örneğe rastlamak mümkündür. Bu üç örnek, cihazların çalışma performansını etkileyecek, hasara neden olacak hataların sıkça yapıldığı durumlardır. Önemli olan nokta her üç örnek için, işin doğrusunun tespit edilmesidir.

1. Grup tesisat hataları
Yangın sistemleri, DCS sistemleri, güvenlik sistemleri, yönetim sistemleri, aydınlatma ve bina otomasyonları gibi sistemler, çalışma alanlarının tamamına hizmet vermek için tesis edilmek zorundadırlar. Büyük alanlarda, bu sistemlerin üniteleri, çeşitli bölgelere dağılmış ve önemli mesafelerle, data kablo çekimleri yapılmaktadır. Besleme gerilimleri binanın çeşitli yerlerinden alınmakta veya hatlar uzatılmaktadır. Topraklama sistemi aynı sistem olmasına rağmen bağlantı noktaları arasında mesafe bulunmaktadır. Bu düzende, data kablosunun topraklamasında yapılacak hata, gerilim

indüklenmesine yol açabilir. Çeşitli bölgelerde yapılacak topraklama bağlantıları arasında gerilim farklılıkları olabilir. Uzun bir RS 232 kablosunun veya koaksiyel bir kablonun, iki tarafındaki topraklama noktaları farklı gerilimlerde olabilir. Bir yazıcı PC üzerinden kendi kablosu ile toprağa bağlıdır. Aynı yazıcı işletme topraklamasına da kuvvet kablosu üzerinden bağlıdır. Yazıcının sinyal kablosu ekranı iki uçtan topraklandığında, topraklamadaki gerilim farklılıkları nedeniyle, ekran iletkeni üzerinden bir akım akacaktır. Ucun biri açık bırakıldığında ciddi gerilim indüklemesi olacaktır.

293/448

Hangi durumda olursa olsun data transferinde problem yaşanacaktır. Data kesikliği, data transferinde gecikme, kilitlenme veya I/O kartlarında yanma olacaktır. Olayın boyutu cihazın bağışıklığı ile değişmektedir. Problemin kaynağı aşağıdaki nedenlere dayanmaktadır. a) 8 metreden uzun RS-232 kablosu, 30 metreden uzun koaksiyel veya bükümlü kablo. b) Güç devresinden uzakta kalarak, farklı pano hatta daha kötüsü farklı kaynaktan beslenme. c) Yakında transient yaratacak saldırgan kaynakların bulunması nedeniyle, iki ucu topraklı ekran iletkeninde akım transientlerine ve tek ucu topraklı ekran iletkenlerinde, gerilim transientlerine maruz kalma.

2. Grup tesisat hataları
Bir üniteye ayrı sistemlerden yapılan bağlantılar için verilebilecek en iyi örnekler PC, faks, modem gibi cihazlardır. Bunların her biri, bir taraftan işletme içinde bir besleme kaynağına bağlı iken, diğer taraftan dış dünyadan gelen bir zayıf akım sistemine bağlıdırlar. Sistemlerin kendi aralarında transient akım ve gerilimlere maruz kalması kaçınılmazdır. İki farklı topraklama sistemi bir cihazda birleşmiştir. Elektrik kuvvet hatları, telefon hatları, kablolu televizyon hatları, LAN bağlantıları bunlara örnektir. Bu sistemlerin kendi topraklamaları ayrı olarak bulunmakta ve ayni toprak gerilimine sahip olmaları beklenmemelidir. Özellikle besleme kaynağı ile sinyal kablosunun binaya giriş noktalarının birbirinden çok uzak olması durumu zorlaştırır. Sinyal kablosunun binaya girdiği yerdeki bir kutuya veya panoya bağlanma söz konusu ise her iki kutu veya panonun topraklamaları arasında mesafe olacağından, bu şartlar altında çalışma kalitesinin arızalar kaçınılmaz olacaktır. Tipik bozulması ve transient gerilimin yaratacağı sorunlar, data transferinin yavaşlaması,

tekrarlama, kilitlenme, I/O ünitelerinin bozulması gibi sorunlardır. Transient aşırı gerilim sorununu belirleyen etkiler şunlardır.

294/448

a) Binaya giriş noktasının ve şebekeye bağlandığı yerdeki toprak bağlantılarının birbirine olan uzaklıkları b) Farklı sistemlerin referans topraklamalarının birbirlerine bağlanmalarındaki durum. Faks makinesinin enerji besleme tarafında meydana gelen bir transient gerilimi, telefon girişi ve besleme tarafı arasında gerilim olarak görülecektir. Bu durum sinyal bozulması veya tüner arızası ile sonuçlanacaktır. Bir an için lokal topraklama ile izolasyon sağlandığı düşünülse bile, Bu durum her iki besleme tarafında gerilimi eşitlemeyecektir. Lokal topraklama tam tersine durumu daha da abartacaktır. Telefon hattına modem bağlanması durumunda transient gerilim oluşumu ve arızalar sona ermez. Telefon kablosu modeme bağlandığı anda iki farklı sistem birbirine bağlanmış demektir. Bu nedenle farklı topraklamalı sistemlerde, potansiyel dengeleme, referans topraklaması yoluyla giderilir.

3. Grup tesisat hataları
Farklı sistemlerin, bazı üniteleri, ortak kullanmaları ile ilgili olarak ortaya çıkarlar. Bir bilgisayar, bir yazıcı, bir server, veya bir ağ gibi örnekler sıralanabilir. Fiziksel olarak birbirlerinden ayrı cihazlardır. Data kablosu ile birbirlerine bağlanırlar ve aynı elektrik sisteminin, farklı branşmanlarından beslenirler. Enerji hattındaki veya data kablosundaki topraklamada, kaçak sinyallere açık bir yapı ortaya çıkar. Kuvvet devresi toprağından veya data kablosu ekran toprağından sisteme karışırlar. RS-232 kablosu ekran toprağının iki uçtan topraklanması bir örnektir. İkinci örnek enerji kablosunun toprak iletkeninin, panoda genel topraklamaya bağlantı noktası ile kullanım noktasındaki topraklamaya bağlantı noktası arasıdır. Her iki örnekte de iki uçtan topraklama sonucu meydana gelebilecek ve topraklama iletkeni üzerinden akacak bir akım söz konusudur. Bu akımlara veya faz iletkenleri ile toprak iletkeni arasındaki gürültülere (Common Mode Noise) sahip farklı cihazlar arasında, gerilim farklılıkları veya EMI oluşabilir. Bu

295/448

tür akımların meydana gelmesi çok kolay ve kontrol edilmesi oldukça zordur. Belirtileri rasgele oluşan ve daha çok dijital sistemleri etkileyen, data kesintileridir. Topraklama iletkeninden, iki uç arasındaki gerilim farkı nedeniyle akan akımları, toprak kaçağı akımlarından ayıran özellik akımın büyüklüğüdür. Toprak kaçağı akımları mA mertebesinde olmalarına rağmen gerilim farkından doğan akımlar daha büyük değerlerde olur. Bu nedenle topraklama iletkeninin direnci nedeniyle iletken üzerinde ciddi gerilim meydana gelir. Bu akımların ikinci özelliği, elektrostatik bir boşalmada olduğu gibi veya kapasitif kuplajda olduğu gibi geçici bağlantı türde darbe bu şeklinde akımların (transient) olmalarıdır. başlıca Enerjilendirilen bir ekipmanın yaratacağı anahtarlama akımı veya elektrik kablo montajında kaynaklardır. yapılacak hataları, üretilmesinde

Kablo montajında yapılan diğer bağlantı hataları
a) İç tesisatta nötr ve topraklama iletkenlerinin birleştirilmesi b) İç tesisatta toprak ve nötr iletkenlerinin birbirinin yerine kullanılması c) Cihaz üzerinde toprak ve nötr iletkenlerinin birleştirilmesi

296/448

BÖLÜM 11
STATİK ELEKTRİK VE KORUNMA
Bir elektrik kavramı olan statik elektrik, ondan yararlanma kavramından çok tehlikeyi ifade eder ve iyi bir planlamayla önlenebilir. Tüm maddeler proton (pozitif parçacıklar) , nötron (yüksüz parçacıklar) ve elektronlardan (negatif parçacıklar) meydana gelmişlerdir. Elektronlar ve protonların eşit olmasıyla elektriksel olarak dengede bir madde yapısı ortaya çıkar. Bir maddeye enerji uygulanmasıyla serbest kalan elektronlar serbest halde kalırlar. Miktarına bakmaksızın elektron sayısında eksiklik elektrik yükü yaratır. Birbirine temas eden iki cismin temas yüzeyinden birbirlerine doğru elektron akışı olur. Aniden cisimlerden biri diğerinden ayrılırsa elektronlar geriye kaynağına dönmek isterler. Cisimlerden en az biri yalıtılırsa bu mümkün olmaz. Elektronlar cismin yüzeyinde kaçmak üzere hapsedilmiş olarak kalırlar. Elektron eksikliği veya fazlalığı yükün durumunu belirler. Buna statik yük denir. Yüklü haldeki cismin gerilimi, aşağıdaki eşitlikle hesaplanabilir: V=Q/C Burada V voltaj cinsinden gerilimi, Q kulomb cinsinden yükü ve C Faraday cinsinden cismin yük kapasitesini ifade eder. Yük zaman içinde sızmaya çalışır. Şayet yeni yük katılımı sızıntıdan fazlaysa cismi hapseden izolasyon bozulur ve en yakın cisme atlama meydana gelir. Buna statik elektriğin boşalması denir.

Yükün birikme mekanizmaları
Statik elektrik yükü, bazı etkenlerin katkısıyla birikir ve büyür. Aşağıda bu etkenler verilmektedir:

297/448

Maddelerin cinsi. Statik elektriğin birikimi için iki farklı madde gerekir. Bunlardan en azından birinin üzeri yalıtkan olmalıdır. Maddelerin büyük temas yüzeyi. Elektron akışı için temas yüzeyinin mümkün olduğu kadar geniş olması gerekir. Maddelerin birbirlerinden ayrılma hızı. İki cisim birbirinden ne kadar hızlı ayrılıyorsa elektronların geri dönüşü zorlaşır ve yük birikimi artar. Temas eden yüzeylerinin sürtünme hareketi. Hareket öncelikle sürtünme ve ısınma demektir. Bunun anlamı elektronların kaçma isteğinin artmasıdır. İkinci olarak sürtünme yoluyla en küçük noktalar bile daha iyi temas eder. Atmosfer şartları. Nem kaçakları artıran bir etkendir. Bu nedenle yük birikimini azaltır. Hava kurudukça yük birikimi artar. Kağıt fabrikalarında statik elektrik örnekleri çoktur. Kağıdın olmadığı sırada sıcak kurutma keçelerinde yük birikmeleri olur. Keçelerin yapıldığı maddeler sentetik olduklarından ve yüzeylerin büyük olması nedeniyle yük birikimi yıldırım yaratacak kadar artar. Bunu iyi bir topraklama sistemi engellese de bağlantılar nedeniyle elektrik birikimi sıfırlanamaz. Aşağıda diğer örnekler bulunmaktadır.    Toz akışının bulunduğu nişasta silolarında ve borularında yük birikmeleri olur. Bobin makinalarında kesim bıçakları gibi döner parçalardaki atlamalar yangına ve rulman arızalarına yol açar. Benzer örnekler arzani makaslarda (sheeter) görülür. Statik elektrik birikmeleri fotokopi kağıtlarında birbirine yapışma, ayrılmama gibi, yazıcılarda sorunlar yaratır.   Bir başka örnek kayış kasnak sistemlerinde görülür. Sürtünme nedeniyle gerilim birikmeleri, yaşanır. Basımevlerinde kağıtta oluşan statik elektriğin atlaması, uçucu mürekkep buharını tutuşturabilir. Kağıt toz çekeceğinden baskı kalitesi bozulur. Aşağıda Tablo. 1 de, ekipmanlarda biriken gerilim büyüklükleri verilmektedir.

298/448

Ekipman
Kayış/kasnak sistemleri Kağıt makinası Silolar Belt konveyörler

Gerilim birikimi (Volt)
60-100 5-100