Basit Yapılı Eylemler: Kök halinde bulunan, ya-pım eki içermeyen eylemlerdir. Türkçede eylem kökleri genellikle tek hecelidir.
Türemiş Yapılı Eylemler: İsim, fiil, yansıma kök veya gövdelerinden oluşturulan eylemlerdir.
Bileşik Yapılı Eylemler: Birden çok kök ya da gövdenin oluşturduğu eylemlerdir.
Üç türlü olur:
I. Özel / kurallı bileşikler: Bir fiil ile, ek biçimli, özel anlamlı ikinci bir fiilden oluşur: a. yeterlik fiili: fiil + -ebil-: Kazan-abil-, gör-ebil-, yetiş-ebil- vb... b. tezlik fiili: fiil + -iver-: kaç-ıver-, anlat-ıver- vb... yaklaşma: fiil + -eyaz-: düş-eyaz-, öl-eyaz-, kırıl-ayaz- vb... c. sürerlik fiili: fiil + -egel-, -edur-, -ekal- ; yaşa-y-agel-, konuş-adur-, uyu-y-akal- vb...
II. Yardımcı eylemlerle kurulanlar: Bir adla “et-mek, eyle-mek, ol-mak” yardımcı eylemlerin-den oluşan bileşiklerdir. *Birleşmede, ad görevli sözcük, fiilleşir. *Ad görevli sözcük, genellikle yabancı asıllıdır. *Sözcüğün yardımcı eylem sayılabilmesi için tek başına yüklem olamaması gerekir; tek ba-şına yüklem olabildiği durumlarda gerçek fiil sayılır. III. Deyimleşmiş (Anlamca kaynaşmış) bileşikler: Başka bazı sözcüklerle, grup halinde yüklem olabilen, deyim biçimli, kalıplaşmış fiillerdir: Cümlelerdeki fiilleri yapıca inceleyiniz. 1. Sen bizimle gelmiyorsun. 2. Cem arkadaşlarına doğru koşuyordu. 3. Onun sana anlattıklarını bir tarafa yaz. 4. Sıcaktan bunalırsanız pencereyi açın. 5. Çocuk, kitaplıktan bir kitap seçti. 6. Onu boşuna azarladın! 7. Tavuk gıdaklıyor, yumurtladı galiba!.. 8. Çocukları küçümsememeliyiz. 9. Sen neden geciktin? 10. Pınardan su getirsin biriniz!.. 11. Fazla açılma, boğulursun! 12. Yaşlandıkça insanlar daha çok horluyor.
13. Kitaplarım çok tozlanmış. 14. İşlerimizi çabuklaştırmalıyız. 15. Şiirlerin çoğu yeni yazılmıştı 16. Çocuğu doyur da sonra konuşalım. 17. Çocuk çok susamış. 18. Sizinle burada görüşmüştük, hatırla!.. 19. Dedem doksan yıl kadar yaşamış. 20. Mahalleliyle “uzuneşek” oynardık. 21. Volkan bütün kitaplarımı karalamış. 22. Planlı çalışanlar başarır. 23. Rapora istediğiniz gibi bir not düşüldü. 24. Belâyı savuşturacak gibi görünüyor. 25. İsteseydi onunla başa çıkabilirdi. 26. Bu kızı istemeye kim varabilir? 27. İktidara sahip olanlar gaflet ve dalâlet ve hatta hıyanet içinde bulunabilirler. 28. Arada cam olmasa elini uzatıverecek, ona dokunuverecek sanıyordu. 29. Bunu pencereden atayazmış Volkan. 30. İnadı tuttu, gelmeyiverdi.
Ö R N E K S O R U L A R
1. Türkçede kimi bileşik eylemler, ad soylu bir söz-cükle yardımcı eylemden oluşur. Bu tanımın dışında kalan bileşik eylem, aşağı- dakilerin hangisinde vardır? A) Onun beni arayacağını hissetmiştim. B) Aceleye gerek yok, biraz sabret. C) Nasıl oldu bilmem, birden ortadan kayboldu. D) Kaç gündür bu daracık yerde hapsolduk. E) Soruyu yapamadım ama, yapmaya çalıştım.
2. I. Çantası elinden düşüvermişti. II. Bir gün hatasını anlar diye çok sabretmişti. III. Babam onunla gitmemi rica etmişti. IV. Ahmet, birkaç yıla kadar emekli oluyor. V. O gün Elifleri de davet etmiştik. Yukarıdaki numaralanmış cümlelerin hangi- sindeki bileşik eylem, aynı tür iki sözcükten yapılmıştır? A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V.
3. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde “olmak” söz- cüğü yardımcı eylem değildir? A) O, bu konuda bize de ön ayak oldu. B) Çocukların gecikmesi içine dert oldu. C) Çocuğun dudakları kül gibi oldu. D) Ne yapacaksın, dedi; olan bana oldu. E) Biraz sabırlı olun canım!
4. Aşağıdaki dizelerin hangisinde istek kipinde çekimlenmiş bir bileşik eylem vardır? A) Gel şu meyveleri toplayıverelim. B) Onunla aynı okulda okuduk. C) Çocukları yabana atmamalıyız. D) Siz de gelin; pikniğe gidiyoruz. E) Şu kutudaki çivileri sayalım mı seninle?
5. Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi, bileşik eylem değildir? A) Sizin o gün beni arayacağınızı zannetmiştim. B) Bu koca evde geceleri tek başına kalamıyordu. C) Oğlunun başına gelenleri düşündükçe kahrolu- yordu. D) Parçadaki coşkuyu sen de hissettin mi? E) Kadın, bize bakıp bakıp söyleniyordu.
6. I. Onların aralarını bulmak için çok çalışmış. II. Alarm, bir mahalleyi ayağa kaldırmıştı. III. Bildiğini okumaktan vazgeçmedi. IV. Size, beni beklemenizi kaç kez söyledim! V. Deniz tutmasına karşı hazırlıklıydım. Yukarıdaki numaralanmış cümlelerin hangi- sinde altı çizili kısım “anlamca kaynaşmış” bileşik eylem özelliği göstermez? A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V.
7. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde birden çok bileşik yapılı eylem vardır? A) Bu işleri göğüsleyebilmesi için, çok çalış-ması gerekir. B) Yüreğimdeki yangını hiçbir güzellik söndü- remez. C) Gün doğumunun güzelliğini seyretmeyi se-verim. D) Teklifimiz reddedildi, biz de yola düştük. E) Öyle biri ki onların hepsini avucunun içine almış.
8. Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi bir asıl eylemle yardımcı eylemden oluşmuş geçişli bir eylemdir? A) Türk sineması, artık iyi filmler sunabiliyor. B) Uzun bir yolculuktan sonra buraya gelebildi. C) Onu aramızda görmek için çok sabrettik. D) Yoldan geçen çocuğa niye laf attınız? E) Bunların hiçbirini dert etmeyiniz.
9. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yüklem bileşik yapılı bir eylemdir? A) Bu arkadaşın giyecek almak için parası yok. B) İlerisi çok daha güzel olacak sanıyorum. C) Kapının yanında bir çekecek asılıydı. D) Hiçbir şey bulamayınca bunları götürecek-siniz. E) Alacak kaygısıyla böyle bir yönteme başvur-du.
10. Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi, bileşik eylemdir? A) Sesinin pürüzlü olması canımızı sıkıyordu. B) Kitaplığında konuşurdu önemli konuları. C) Böyle bir acıya dayanmanız zordur. D) Annemin hastalığı günden güne azıyordu. E) Onunla Adana'ya gitmiştik bir gün.
11. Aşağıdaki cümlelerin hangisindeki altı çizili eylemin yapısı farklıdır? A) Arkadaşlarla aynı noktada buluştular. B) Artık mürüvvetinizi görmeliyiz yavrum! C) Çocuk annesine gülümsedi. D) O, bizi gözlüyor durmadan. E) Oraya gitmeyi düşünmemiştik.
15. Türkçede, iki eylemden oluşan bileşik eylemler vardır. Aşağıdakilerin hangisi, sözü edilen türden bileşik eylem değildir? A) Yavrucuğum, kapıyı açıver, yükümüz ağır. B) O çok anlayışlıdır; dilekçeni yazıverir. C) Pahalı bir deneyimdi; ama hissetmedi. D) Okula gitmedi; ama gazete okuyabilir. E) Kemal bu yemeği beğenmeyebilir.
