Het unieke Ik
Taalfilosofie
Tom Stoot
3608204
21-03-2011

Al vanaf het begin van de wijsbegeerte hebben mensen zich afgevraagd wat mensen eigenlijk zijn. En wat ze zelf eigenlijk zijn. Ook op taalfilosofisch gebied zijn er hier veel vragen te stellen. Een van die vragen is, of het woord 'ik' een logische eigennaam is, of een uniek bepalende beschrijving. In dit essay zal ik eerst de betekenistheorieën van Frege en Russel uitleggen en die toepassen op het woord 'ik' om te zien hoe ver je daar mee kunt komen. Daarna zal ik mijn eigen theorie over het woord 'ik' uitleggen.

Één manier om de vraag over het woord 'ik' op te lossen is met behulp van de betekenistheorie van Frege. Deze stelt dat tekens (bijvoorbeeld namen) niet direct verwijzen naar objecten in de werkelijkheid, die Frege de Bedeutung noemt, maar dat deze verwijzen naar een Sinn. Deze verwijst dan weer naar de objecten in de werkelijkheid, als deze er al zijn. Als we het hebben over roze olifantjes, dan verwijzen we daarmee wel naar een bepaalde beschrijving. Toch bestaan roze olifantjes niet in de werkelijkheid; de Sinn van roze olifantjes verwijst verder nergens naar. Op bijna dezelfde manier werkt het bij beschrijvende of stellende zinnen. De Sinn van een zin is de gedachte die wordt uitgedragen door de uitgesproken zin. De Bedeutung is dan de waarheidswaarde. Ofwel of het overeenkomt met de werkelijkheid. De Sinn kan ook per persoon verschillen, bijvoorbeeld als twee mensen het over dezelfde persoon hebben. Alleen kennen zij ieder een andere naam van hem. Persoon A noemt hem Scott, en persoon B noemt hem Jan. De Sinn is dan verschillend, toch hebben ze uiteindelijk dezelfde Bedeutung: dezelfde persoon.[1]

Bij het woord 'ik' echter, ontstaat er hier een probleem. De Sinn van het woord 'ik' als ik het uitspreek is nog simpel. Ik bedoel er mezelf mee, om het even heel cru te stellen. En als jij het woord 'ik' uitspreekt, bedoel je er ook jezelf mee. Maar, wat is de Bedeutung? Er zijn dan twee opties, ofwel het woord heeft een Bedeutung, een object in de werkelijkheid, of het heeft er geen, als het object niet blijkt te bestaan. Een voorbeeld van die laatste is als je het hebt over eenhoorns. Het woord eenhoorn heeft wel een Sinn, een bepaalde omschrijving, maar daar is verder geen object in de werkelijkheid aan gekoppeld, eenhoorns bestaan immers niet. Ik en jij zijn niet hetzelfde, dus het kan niet dezelfde Bedeutung hebben, een Bedeutung is immers maar één object. Ik en jij bestaan ook in de werkelijkheid, dus het kan niet zo zijn dat er dan geen Bedeutung is, dat zou tegenstrijdig zijn met de theorie. De theorie van Frege is dus niet toereikend om dit probleem op te lossen.

Een andere manier is de theorie van Russel. Deze heeft onder andere als stelling dat zinnen alleen een betekenis hebben als de proposities die de zinnen bevatten allemaal waar zijn. Zijn de proposities onwaar, dan verwijzen ze nergens naar, en hebben ze dus geen betekenis. Hierdoor is de zin betekenisloos. Dit demonstreert hij met de zin 'het verschil tussen A en B'. Als nu deze zin waar is, dan is er dus een entiteit x, die 'het verschil tussen A en B' is. Maar is de zin onwaar, A en B zijn dan dus identiek. Dan is er geen entiteit x die 'het verschil tussen A en B' is. Verder legt hij nog het verschil uit tussen acquintance en knowledge. Met acquintance hebben we alleen een idee wat het betekend door verwijzende zinnen. In tegenstelling tot knowledge, waarbij we de dingen waar we over praten ook echt kennen en hebben waargenomen. Een voorbeeld van de eerste is bijvoorbeeld een persoon die wordt omschreven door iemand anders. We zijn wel bekend met hem, maar we hebben geen kennis over hem, over zijn bestaan in de werkelijkheid. Dit in tegenstelling bijvoorbeeld de knowledge die ik heb over het horloge dat ik hier langs me zie liggen.[2]

Als dit wordt toegepast op het woord 'ik' zou je kunnen stellen dat als ik het woord 'ik' gebruik, dat ik dat dan gebruik voor een object waar ik knowledge van heb, het gaat over mezelf namelijk. Als een ander het woord 'ik' gebruikt en daarmee zichzelf bedoeld, dan heb ik slechts acquintance van waar hij of zij naar verwijst. Maar op die manier verwijst één woord naar twee objecten, en twee objecten waarvan ik er slechts één echt ken, en van de ander alleen een vaag idee heb. Als je hier langer over nadenkt, dan blijkt dat we toch wel iets speciaals bedoelen met het woord 'ik'. Duidelijk bedoelen we hier niet ons lichaam mee, maar iets anders. Om dit duidelijk te maken kun je de zin “ik heb pijn.” gebruiken: je bedoelt hier niet mee dat je lichaam pijn heeft, maar dat jij iets ervaart, namelijk pijn. En datgene wat dat ervaart, dat is waarnaar 'ik' verwijst.

Het hoofdpunt van Russels theorie is echter dat eigennamen eigenlijk verkapte unieke bepalende beschrijvingen zijn. Deze unieke bepalende beschrijvingen zijn zo opgebouwd dat ze slechts naar één object verwijzen. Een unieke bepalende beschrijving is dus een beschrijving van één enkel object.

Dit helpt ons bij het woord 'ik' echter niet verder. Als we deze als logische eigennaam beschouwen (en dus als unieke bepalende beschrijving) stuiten we weer op het probleem dat iedereen iets anders bedoelt als hij het woord 'ik' uitspreekt, van het 'unieke' blijft dus niets over.

Om een iets objectiever standpunt te vinden is hier de definitie van Van Dale van het woord 'ik':[3]
1ik: onderwerpsvorm vh pers vnw ev vd 1e persoon: ik ben
2 ik: het; o -ken ego

De eerste definitie is niet spannend, de tweede echter geeft al een idee van wat we zoeken. Zoek je nu het woord 'ego' op, dan vind je:[4] ego: het; o -’s (psych) zelfbewustzijn, zelfgevoel

Blijkbaar verwijzen we met het woord 'ik' naar ons zelfbewustzijn.
Zouden we nu zeggen dat het 'ik' een unieke bepalende beschrijving is, dan zou dit kunnen betekenen dat iedereen hetzelfde zelfbewustzijn heeft. Simpel gezegd, dat er een soort collectieve geest bestaat waarnaar we verwijzen als we het hebben over 'ik'. Ook als we 'ik' zien als een logische eigennaam blijft dit probleem bestaan. Er is een verwijzing naar één enkel object, waar we als mensen veronderstellen dat er toch een verschil is tussen jou en mij. Maar deze denkwijze gaat meer richting een filosofie van de Geest, in plaats van een Taalfilosofie.

Een andere manier om naar taal te kijken lijkt vereist om het probleem met woorden als 'ik' op te lossen. Een mogelijke oplossing waar ik voorstander van ben, is dat puur alleen een taal niet voldoende is om te kunnen communiceren. Als je als verwijzing van het woord 'ik' de propositie “Diegene die dit uitspreekt.” neemt ontstaat er een probleem als je alleen een taal hebt, als je alleen deze zin hebt, dan kom je net zover als bijvoorbeeld iemand zegt “Die muur daar is blauw.”, maar je hebt geen idee waar 'die muur' naar verwijst. Er moet naast deze uitgesproken woorden ook nog een andere aanwijzing worden gegeven, bijvoorbeeld dat je ook daadwerkelijk naar die muur wijst die je bedoeld. Op eenzelfde manier werkt het volgens mij met het woord 'ik'; er moet in de realiteit iemand zijn die dat woord uitspreekt, anders dan snappen we niet wie er wordt aangeduid.
Zo als er voor woorden als 'die' en 'dat' een handeling van aanwijzen moet plaatsvinden om te begrijpen waar het over gaat, zo moet dat bij 'ik' ook. Alleen is bij het woord 'ik' het uitspreken ervan al genoeg om als aanwijzen te gelden.

Op deze manier worden zowel de bezwaren van de theorie van Russel en Frege ontweken. Het is simpelweg een onmogelijke opgave om een perfecte logische taal te ontwikkelen met woorden zoals 'ik' erin. Deze woorden hebben een context buiten de gesproken taal nodig om gebruikt te kunnen worden.

Op de vraag wat het woord 'ik' nou is, een logische eigennaam of een unieke bepalende beschrijving , is mijn antwoord dat het geen van beide is. Beide veronderstellen dat het woord uiteindelijk verwijst naar één enkel object in de werkelijkheid. En het woord 'ik' doet dat niet.

Het woord 'ik' zou eerder in een nieuwe categorie vallen, een categorie van woorden met slechts een tijdelijke bepaling die nog een extra verwijzing nodig hebben buiten de gesproken taal om. Het woord verwijst slechts tijdelijk naar een bepaald persoon, op het moment dat het wordt uitgesproken, en daarna niet meer. Daarna is het weer een vrij woord, te gebruiken door iedereen om er zichzelf mee aan te duiden.
In dit essay heb ik proberen uit te leggen waarom zowel de theorie van Frege als die van Russel niet toereikend zijn voor het woord 'ik'. Beiden hebben een veel te starre bepaling voor de namen die in een taal aanwezig zijn. Daarna heb ik uitgelegd waarom het woord zowel geen unieke bepalende beschrijving als een logische eigennaam is maar in een totaal andere categorie valt. Een categorie waarin de taal alleen niet voldoende is om te kunnen begrijpen waar een woord naar verwijst.

-----------------------
[1] A.P. Martinich, The Philosophy of Language (5th edition). Hfdst 1.1 G. Frege, The Tought: A logical Inquiry
[2] A.P. Martinich, The Philosophy of Language (5th edition). Hfdst 3.15 B. Russel On Denoting
[3] http://www.vandale.nl/vandale/zoekService.do?selectedDictionary=nn&selectedDictionaryName=Nederlands&searchQuery=ik

[4] http://www.vandale.nl/vandale/zoekService.do?selectedDictionary=nn&selectedDictionaryName=Nederlands&searchQuery=ego