Paaralang Gradwado
Politeknikong Unibersidad ng Pilipinas

WIKANG WARAY NG SAMAR
(Isang Pagsusuri)

Pinal na Papel
Bilang Pagtugon sa Kahilingan sa Kursong
Pantas sa Filipino
Sa Asignaturang Istruktura ng Wikanf Filipino

| |

Ipinasa nina:

Michael M. Ogsila
Lorena S. Club Pantas sa Filipino
Ika- 2 ng Abril 2014

Ipinasa kay:

Gng. Perla S. Carpio Propesor
Wikang Waray ng Samar

Panimula

Ang lalawigan ng Samar ay matatagpuan sa Silangang Bisayas ng Pilipinas. Ito ay nahahati sa tatlong probinsiya, ang Hilagang Samar, Kanlurang Samar, Silangang Samar. Maraming mahahalagang tubig ang nakapalibot dito, isa na ang Kipot ng Surigao na siyang naghihiwalay sa pulo ng Samar at Leyte. Kung ang gitna ng Leyte ay mabundok, maburol naman ang gitna ng Samar. Ang lokal na gobyerno ay nahahati sa apat na antas ito ay barangay, munisipalidad, syudad at mga probinsya. Ang barangay ang siyang pangunahing yunit ng istrukturang pulitikal at binubuo ng hindi lalabis sa isang libong naninirahan. Sa pangunguna ng barangay kapitan, ang barangay ay ang bihikulong pamahalaan para sa paghahatid ng mga produkto at serbisyong pangkomunidad. Samantala ang mga munisipalidad ay binubuo ng mga nahalal na opisyal tulad ng Alkalde, Pangalawang Alkalde, at mga miyembro ng Sangguniang Bayan. Ang mga pulo ng Samar at Leyte ay binubuo ng mga sumusunod na munisipalidad, 49 sa Leyte, 26 sa Eastern Samar at 24 sa Northern Samar. Halos 70% ng mga Samareno ay nagsasalita ng kanilang wika at ang iba ay sadyang marunong na rin ng wikang tagalog. Sa Samar at Leyte ang siyudad ay mayroong relatibong maliliit na populasyon at kita. Ang mga opisyales ng pamahalaang pansyudad ay binubuo ng Alkalde, Pangalawang Alkalde, miyembro ng Sangguniang Panglungsod, Kalihim at Ingat-Yaman. Ang lalawigan ay may pinakalamaking yunit ng istrukturang pulitikal. Ang pangunahing tungkulin ng mga gobyernong panlalawigan ay ang pangangasiwa at pagiging koordinatibo. Matutunghayan sa pag-aaral ng wikang ito ang mga morpolohiya na siyang naging batayan ng mga mananaliksik upang masuri ang ilan sa kanilang mga salita ayon sa katangian ng morpolohiya. Ang mga wikang nakapaloob sa pag-aaral ay tinumbasan sa wikang Filipino at Waray. Kasabay ng pag-aaral ng mga mananaliksik ay paglalahad din ng leksikon sa bawat salita mula sa wikang Waray patungo sa katumbas na salitang Filipino. Sa ngayon ay nababawasan na ang mga nagsasalita ng wikang Waray sa Samar, sapagkat marami sa kanila ang nagpunta na sa Maynila upang talikuran ang nakababangungot na trahedyang naganap sa kanilang lungsod. Ngunit sadyang hindi mabubuwag ang wikang Waray haluaan man ito ng ibang lahi foreigner man o hindi sapagkat dito sa Maynila ay dinala ng ilang mga Samareno ang kanilang katutubong Wika. Isa sa mga dinalaw ng mga mananaliksik ay ang komunidad na nakapagsasalita ng wikang Waray na matatagpuan sa Cogeo Antipolo City. Ang malaking bahagi ng angkan ay ang pamilya ng isa sa mananaliksik, pamilya na lehitimong Samareno. Kasama ang mga kamag-anak ng isa sa mananaliksik , bumuo ng ilang makabuluhang mga patnubay na tanong ang mga mananaliksik upang malimitahan lamang ang saklaw ng aming pag-aaral. Ang pag-aaral na ito ay may layuning makapag-ambag ng pag-aaral sa Wikang Waray ng Pilipinas, partikular na ang Wikang Waray sa Samar. Nais maipabatid ng mga mananaliksik hindi lamang sa mga hindi nagsasalita nito kundi maging sa mga katutubong tagapagsalita nito mismo ang kagandahan at yamang taglay ng sarili nilang wika upang lubos nila itong mabigyan ng pagpapahalaga. Para naman sa mga hindi tagapagsalita, bukod sa sila’y mabibigyan ng kaalaman , layunin din nitong makagawa sila ng paghahambing sa pamamagitan ng pagbibigay ng pagkakaiba, lalo na ng pagkakatulad sa ponolohiya, morpolohiya at ng sarili nilang wika sa Wikang Waray. Sa gayon, sakaling mapadpad man sila sa Samar kahit papano’y makatulong ang pag-aaral na ito na magkaroon sila ng pagkakakilanlan sa wika ng mga Samareno.

Paglalahad ng Suliranin Ang mga mananaliksik ay naglahad ng mga katanungang kaugnay sa pag-aaral ng wikang Waray. Nakatuon ang pag-aaral na ito sa morpolohiya ng wikang Waray.
1. Paano nabubuo ang kanilang morpema o makabuluhang yunit ng mga salita (morpolohiya)? 1.1. Mga Anyo ng Morpema 1.2. Mga Uri ng Morpema 1.2.1. Morpemang may Kahulugang Leksikal 1.2.2. Morpemang may kahulugang pangkayarian 1.2.3. Pangkalahatang Paraan ng Pagbuo ng mga Salita 1.3 Mga Pagbabagong Morpoponemiko
2. Paano nabubuo ang mga Uri ng Pangngalan sa wikang Waray? 2.1 Ayon sa Konsepto 2.2. Ayon sa Kayarian 2.2.1. Payak 2.2.2. Maylapi 2.2.3. Inuulit 2.2.4. Ayon sa Kailanan 2.2.5 Ayon sa Kasarian 2.3 Ayon sa Katangian
3. Paano napangangalagaan ng mga taga Samar ang kanilang sariling wika?

Paglalahad, Pagpapahalaga at Pagsusuri ng mga Datos na Nakalap:

MORPOLOHIYA Ang morpolohiya ay pag-aaral ng pagsasama-sama ng mga tunog upang makabuo ng salita (mga makahulugang yunit ng salita) . Ilalarawan dito ang: (1) Anyo ng morpena (2) Mga uri morpena ayon sa kahulugan (3) Pangkalahatang paraan ng pagbuo ng morpena (4) Pagbabagong morpoponemiko.
1. Mga Anyo ng Morpema a. Makabuluhang Tunog- Pagkakaroon ng kaibahan ng isang salita dahil sa isang ponema; tinatawag na morpemang ponema /o/ at /a/. Halimbawa: Tumutukoy sa kasarian. Maestro Maestra Intoy Iday Mano Mana Tiyo Tiya b. Salitang-ugat –Simpleng salitang walang panlapi Halimbawa: Abri - bukas dalagan - takbo mago-ol – pagod Ganda - husay tawo – tao lingkuran – silya c. Panlapi – morpemang ikinakabit sa salitang-ugat. Halimbawa: Unlapi = mag-iruy - mag-ina Gitlapi = dumalagan - tumakbo Hulapi = abrian - bukasan
2. Mga Uri ng Morpema A. Morpemang may kahulugang leksikal- Morpemang tinatawag na pangnilalaman sapagkat may kahulugan sa ganang sarili.

1. Pangngalan - lingkuran- silya manuk-manok bata- bata babayi- babae 2. Pandiwa - dumalagan – takbo ginihaw- pinatay magabri- magbukas sadhan- sarhan 3. Pang-uri - maraot-panget mahusay-maganda maupay-mabuti

4. Pang-abay- kahapon- kakulop bukas- buwas

B. Morpemang may kahulugang pangkayarian - Mga morpemang walang kahulugan saganang sarili, kailangang makita sa isang kayarian. 1. Pang-angkop - hin/han- nang; na 2. Pangatnig - ngan- at; asta- saka, pati at iba pa, ha-sa 3. Pananda - ngan/an- ang, hin/han-nang 4. Panghalip Pamatlig Panghalip Pananong Itun- ito anu-ano Adtu- doon bakit- bakit Didtu- dito san’o- kalian Diyan-diyan anona-paano Pira-ilan Hino- sino Diin-saan
3. Pangkalahatang Paraan ng Pagbuo ng mga Salita A. Paggamit ng Payak na Anyo ng mga Salita- Salitang ugat lamang. Halimbawa: hamot- bango abri- bukas husay- ganda dalagan- takbo gab-i- gabi B. Paglalapi- Maaaring ilagay ang panlapi sa iba’t ibang bahagi ng salita. Pag-uunlapi - mag-iruy - mag-ina Paggigitlapi - dumalagan- tumakbo Paghuhulapi - abri-an - bukasan C. Pag-uulit ng salita/reduplikasyon Halimbawa: Adlaw-adlaw - araw-araw Gab-I-gab-I - gabi-gabi Iba’t iba - sari-sari Hino-hino - sino-sino D. Pagtatambal ng Salitang Ugat- Dalawang payak na salita na magtambal Halimbawa: Balay payag - bahay-kubo Parot-sibuyas - balat-sibuyas
4. Mga Pagbabagong Morpema- Pagbabagong nagaganap sa salita sanhi ng mga elemento na nakapagpapabago dito.

A. Asimilasyon- tumutukoy sa pagbabago ng morpema dahil sa impluwensya ng mga katabing tunog. Sing + dakmol = singdakmol (singkapal) B. Asimilasyong Ganap- dalawang pag-impluwensyahan Mang + espiho = mangespiho (manalamin) C. Pagdaragdag-Pagsusudlong ng isang morpema sa hulihan ng salitang-ugat. (Hulapi) kahit mayroon nang dating hulapi ang salitang-ugat. Pahinumdo+han = pahinumduman+ an= pahinumduhan(paalalahanan) Panghalip Panao Aku - ako Ku - ko Akon - ikaw Ikaw - ikaw Imu - iyo Ka - ka Iya - kanya Hiya - siya Ha - aton ( sa atin)

Pagbubuo ng Pandiwa 1. Perpektibo - tapos ng gawin ang kilos Unlapi + salitang = ugat Nag + abri = nag-abri (nagbukas) D + um+alagan = dumalagan (tumakbo) Gitlapi + salitang = ugat Nag + lakat = naglakat (naglakad) 2. Perpektibong Katatapos - katatapos lamang gawin ang kilos Ka + a + abri = kaaabri (kabubukas) Ka + i + inum = kaiinum (kaiinom) Ka + da+ dalagan= kadadalagan 3. Imperpektibo- hindi pa natatapos gawin ang isang kilos Nag + a + abri = nagaabri (nagbubukas) G + in + I + ihaw = giniihaw (iniihaw) Na + i + num = nainum (umiinom) 4. Kontemplatibo - hindi pa nagaganap ang kilos Mag + abri = magabri (magbukas) Ma + inum = mainum (iinom) I + ihaw +un = iihawun (iihawin)

Mga Uri ng Pangngalan 1. Ayon sa Konsepto a. Konkreto/Tahas- tumutukoy ito sa materyal na bagay na nahahawakan at nakikita. Halimbawa: Purtahan - pintuan Basu - baso Ismagol - tsinelas b. Abstrakto/Basal Mapahawa - maliwanag Mahusay - maganda

2. Ayon sa Kayarian- Apat na uri ng pangngalan batay sa pagkakabuo/kayarian.

a. Payak

Balay - bahay b. Maylapi

Kaliangan - Importante c. Inuulit

Adlaw-adlaw- araw-araw d. Tambalan

Balay-payag- bahay-kubog

Ang wikang waray ay masasabing may pagkakahawig sa wikang tagalog lalo na sa pagbubuo ng morpema. Katulad ng wikang tagalog mayroon ding salitang ugat, binubuo ng tatlong panlapi (unlapi, gitlapi, hulapi) may tambalang salita, may pag-uulit at reduplikasyon. Mayroon ding salita sa wikang waray na may kasingkahulugan sa wikang tagalog. Ang wikang kagaya ng Aklanon, Cebuano, Waray Samar at Leyte ay mga wikang bumubuo sa Visayan Languages. Kung tutuusin sila’y magkakapatid na wika sapagkat sila’y mga wika sa Kabisayaan. Subalit may pagkakaiba pa rin ang mga nasabing wika. Ang wikang waray ay binubuo ng tatlong ponemang patinig na /a/e/i. Ang waray ay masyadong expose sa ponemang /s/ halimbawa ay san-o, signga, sigela.

Paano napangangalagaan ng mga taga Samar ang kanilang sariling wika? Ayon sa aming nakalap na impormasyon mula sa isang guro na nagtuturo sa Eastern Samar, napangangalagaan pa rin daw ang kanilang wika sa pamamagitan ng patuloy na pagsasalita nito. Sa loob ng tahanan ay wikang Waray ang kanilang ginagamit na wika o bernakular na wika. Sa paaralan naman ay madalas nilang ginagamit ang kanilang wika sa tuwing nakikipag-usap ang mga guro sa kanilang estudyante maliban na lamang sa loob ng silid-aralan sapagkat ang asignatura lamang nila ay nakalimbag sa wikang Ingles at Filipino. Maging dito sa kamaynilaan ay patuloy pa ring sinasalita ng mga taga Samareno ang kanilang wika lalo’t kung ang kanilang kausap ay mismong kababayan nila huwag lamang malimutan sa puso at isipan ng mga Samareno ang wikang kanilang nakagisnan.

Sanggunian:

Tizon, Alfonso E. “Tagalog-Samar/Leyte Cognata Words with Meaning” Philip.. Publication of the Institute of Nat’l Language. Surian ng Wikang Pambansa. 1972

Llamzon, Teodoro A. “Handbook of the Philippine Language Groups.” Philippines:Ateneo de Manila Univ. Press. 1978

-----------------------
POLITEKNIKONG UNIBERSIDAD NG PILIPINAS

PAARALANG GRADWADO