Α’) Εισαγωγικά
Η δημοτική ποίηση είναι ένας όρος στενά συνδεδεμένος με το δημοτικό τραγούδι. Είναι η ποίηση της οποίας δεν γνωρίζουμε το όνομα του δημιουργού της, αφού τα έργα της πέρασαν μέσα από τους αιώνες από στόμα σε στόμα, εκφράζοντας τον λαό. Μπορεί να θεωρηθεί πηγή της νέας ελληνικής λογοτεχνίας και εντάσσεται περίπου στη χρονολογική περίοδο της τουρκοκρατίας (1453-1821). Το δημοτικό τραγούδι ως λογοτεχνικό είδος αντλεί το υλικό του από την προφορική λογοτεχνική παράδοση, αυτήν που αναπτύσσεται από την ανάγκη που έχει κάθε άτομο και γενικότερα κάθε λαός να εκφράσει τα συναισθηματικά του και ψυχικά φορτία, τα ιδανικά του, τους πόνους και τις χαρές του, ακόμα τις εντυπώσεις και τις σκέψεις του μέσα στην ευκολομνημόνευτη ποίηση.
Β’) Βασικά χαρακτηριστικά
 Η ανωνυμία του δημιουργού.
 Η απροσδιοριστία του ακριβούς τόπου προέλευσης. Μπορεί να είναι γνωστός ο τόπος αναφοράς, όχι όμως ο ακριβής τόπος σύνθεσης.
 Η απροσδιοριστία του ακριβούς χρόνου σύνθεσης. Μπορεί να είναι γνωστός ο χρόνος αναφοράς όχι όμως ο ακριβής χρόνος σύνθεσης.
 Η λαϊκή έκφραση ακολουθώντας τοπικά ιδιώματα. Το δημοτικό τραγούδι αποδίδεται με το χρονικά τοπικό γλωσσικό ιδίωμα.
 Ο λαϊκός ψυχισμός, όπως αυτός εκδηλώνεται στη ζωή.
 Οι παρατηρούμενες παραλλαγές. Όσες περισσότερες παραλλαγές παρατηρούνται τόσο περισσότερο φέρεται καταξιωμένο.
 Η απόδοση σε τραγούδι και όχι ποίημα. Το δημοτικό τραγούδι δεν απαγγέλλεται.
 Το ζωντανό ύφος και η ρεαλιστική περιγραφή.
 Το χαρακτηριστικό μέτρο. Ο ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος με την τομή (παύση) στην όγδοη συλλαβή.
 Η ομοιοκαταληξία σπανίζει, κάποιες φορές είναι συμπτωματική και είναι απαραίτητη μόνο στα λιανοτράγουδα.
Γ’) Είδη
Το δημοτικό τραγούδι ανάλογα με το θέμα του διακρίνεται στα ακόλουθα βασικά είδη: Ακριτικό, Κλέφτικο, Ιστορικό, Θρησκευτικό, Παραλογή, Νανούρισμα, Ταχτάρισμα, Ερωτικό, Γαμήλιο, Ξενιτιάς, Γιορταστικό, Μοιρολόγι, Γνωμικό, Σατιρικό, κ.ά.
Δ’) Στοιχεία τεχνικής
 Ο λιτός και πυκνός λόγος. Παραλείπονται τα ασήμαντα και όσα εύκολα εννοούνται και έτσι η δράση προχωρά με γοργό ρυθμό.
 Η αρχή της ισομετρίας. Κάθε μετρική ενότητα (ημιστίχιο, στίχος ή δίστιχο) περιέχει ένα ολοκληρωμένο νόημα. Στους στίχους δηλαδή των δημοτικών τραγουδιών αποκλείονται οι διασκελισμοί.
 Οι επαναλήψεις. Συχνά το πρώτο ημιστίχιο επαναλαμβάνεται στο δεύτερο, ή το δεύτερο ημιστίχιο επιτείνει τη σημασία του πρώτου.
 Η χρήση στερεότυπων εκφράσεων (π.χ. «τρία πουλάκια κάθονται», «ακόμα ο λόγος έστεκε», «πολύ του κακοφάνη» κ.λπ.).
 Τα άσκοπα ερωτήματα (π.χ. «μήνα σε γάμο ρίχνονται μήνα σε χαροκόπι; Ουδέ σε γάμο ρίχνονται ουδέ σε χαροκόπι»).
 Το θέμα του αδύνατου. Υπάρχουν πολλές αντιθέσεις, οι οποίες συχνά οδηγούν σε υπερβολές που ανατρέπουν τη λογική τάξη.
 Οι προσωποποιήσεις. Η εμψυχωτική λειτουργία, που ζωντανεύει ζώα και άψυχα αντικείμενα.
 Η χρήση του άμεσου λόγου ή του διαλόγου (που σπάει τη μονοτονία της αφήγησης και ενισχύει την παραστατικότητα). Συχνά στο διάλογο χρησιμοποιείται συμβατικό πρόσωπο για την προώθηση της δράσης ή του διαλόγου (το πουλί λ.χ. που μιλά με ανθρώπινη ομιλία αποτελεί συνηθισμένο μοτίβο των δημοτικών τραγουδιών).
Παραλογές
Οι παραλογές είναι πολύστιχα αφηγηματικά τραγούδια, όπου το επικό στοιχείο αναμειγνύεται με το λυρικό και το δραματικό. Αφηγούνται τις δραματικές κυρίως περιπέτειες της ανθρώπινης ζωής με τον τρόπο των παραμυθιών, έχοντας όλα τα γνωρίσματα και τα στοιχεία της αφηγηματικής ποιητικής γραφής: αρχή και δέση του μύθου, σταδιακή εξέλιξη και κορύφωση και, τέλος, λύση. Οι υποθέσεις των παραλογών άλλοτε στηρίζονται σε λαϊκές παραδόσεις μας και άλλοτε πάλι μας φαίνονται τελείως φανταστικές. Τέλος, παρουσιάζουν έντονα παραμυθιακά και εξωλογικά στοιχεία, δηλαδή στοιχεία που η λογική μας δεν τα δέχεται ως πραγματικά και φυσικά.
Τρεις είναι οι κυριότερες πηγές από τις οποίες αντλούνται οι υποθέσεις τους:
 Από αρχαίους μύθους και παραδόσεις σχετικές με αγίους, δράκους, βασιλιάδες και πρίγκιπες, δαιμονικές μορφές και άλλα δημιουργήματα της λαϊκής φαντασίας.
 Από περιστατικά της κοινωνικής ζωής, τα οποία προκαλούν συγκίνηση στο λαό, όπως είναι οι ερωτικές ή οικογενειακές τραγωδίες (άτυχοι έρωτες, φόνοι, εκδικήσεις, προδοσίες, σκάνδαλα ηθικού περιεχομένου, ναυάγια πλοίων κ.ά.).
 Από εθνικές και ιστορικές μνήμες που αναφέρονται σε πολέμους, λεηλασίες, σφαγές κτλ.
Το κυριότερο γνώρισμα της τεχνοτροπίας των παραλογών είναι η δραματοποίηση της αφήγησης, η οποία πετυχαίνεται: α) με το διάλογο ανάμεσα στους πρωταγωνιστές ή σε άλλα πρόσωπα, που μπαίνει συνήθως στα καίρια σημεία της αφήγησης, και β) με τη γρήγορη δράση.
«Του γιοφυριού της Άρτας»
Δημοτικό τραγούδι
ΕΡΜΗΝΕΙΑ
Α’) Μια πρώτη θεώρηση
Θέμα του τραγουδιού είναι η θυσία της γυναίκας του πρωτομάστορα για τοστέριωμα μιας γέφυρας που έχτιζε ο ίδιος μαζί με πολυμελές συνεργείο. Σύμφωνα με το Νίκο Πολίτη, το τραγούδι απηχεί την πανάρχαια δοξασία, που τη συναντούμε στην παράδοση πολλών λαών, ότι για να στεριώσει ένα κτίσμα, πρέπει να εντοιχιστεί σ’ αυτό ένα ζώο ή ένας άνθρωπος.
Ι. Νοηματική απόδοση περιληπτικά
Για να στεριώσει το γεφύρι της Άρτας, που κάθε βράδυ γκρεμιζόταν, αποφασίζεται, ύστερα από την υπόδειξη ενός πουλιού, να «χτιστεί» μέσα σε αυτό η γυναίκα του πρωτομάστορα. Η νέα πέφτει θύμα παραπλάνησης και χτίζεται με πρωτεργάτη τον άντρα της. Στη συνέχεια καταριέται τη γέφυρα, αλλά σύντομα μετατρέπει το περιεχόμενο της κατάρας, προκειμένου να μην κινδυνεύσει ο μονάκριβος αδερφός της.
ΙΙ. Ενότητες - Πλαγιότιτλοι
Το τραγούδι αποτελείται από πέντε ενότητες: Πρώτη ενότητα (στ.1-13): Το δράμα, το αδιέξοδο, η επιταγή της μοίρας. Δεύτερη ενότητα (στ.14-32): Πρόσκληση και άφιξη της γυναίκας του πρωτομάστορα, το ψάξιμο του δαχτυλιδιού. Τρίτη ενότητα (στ.33-34): Το χτίσιμο της γυναίκας. Τέταρτη ενότητα (στ.35-40): Το παράπονο και η κατάρα της γυναίκας. Πέμπτη ενότητα (στ.41-46): Η μετατροπή του περιεχομένου της κατάρας.
B’) Βαθύτερη επεξεργασία του ποιήματος
Ι. Το περιεχόμενο αναλυτικότερα
Ο ρόλος του πουλιού Το πουλί διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη του μύθου και αποτελεί στοιχείο πλοκής. Με ανθρώπινη φωνή (τυπικό μοτίβο του δημοτικού τραγουδιού) μεταφέρει την εντολή της μοίρας, που μοιάζει με αρχαίο χρησμό, για να δοθεί λύση στο αδιέξοδο. Το πουλί είναι αυτό που θα βοηθήσει και στην εκτέλεση της εντολής της μοίρας για την περαιτέρω εξέλιξη της πλοκής, δηλαδή θα ειδοποιήσει τη γυναίκα του πρωτομάστορα. Μάλιστα παραποιεί έξυπνα τα λόγια του πρωτομάστορα, αντικαθιστώντας το «αργά» από το «γοργά» (στ.19-20), ώστε να επισπευσθεί το μοιραίο.
Μαγικά στοιχεία
Στοιχείο της τεχνικής που βοηθάει την εξέλιξη της δράσης αποτελεί η ύπαρξη μαγικών–εξωλογικών στοιχείων. Εξάλλου, το βασικό χαρακτηριστικό των Παραλογών, στις οποίες ανήκει και το συγκεκριμένο τραγούδι, είναι η ύπαρξη μαγικών– εξωλογικών στοιχείων. Τέτοιο στοιχείο είναι η εμφάνιση του ανθρωπόλαλου πουλιού, που έρχεται να λύσει το αδιέξοδο των μαστόρων με την προφητική συμβουλή του. Μαγικό στοιχείο είναι και η αποστολή του μηνύματος στη σύζυγο του πρωτομάστορα με ένα άλλο πουλί –αηδόνι αυτή τη φορά (ένα είδος τραγικής ειρωνείας, αφού το πουλί αυτό θα ταίριαζε να μεταφέρει ένα μήνυμα αγάπης του άντρα προς τη γυναίκα του). Μαγικό στοιχείο τέλος είναι το θέμα της κατάρας που υπάρχει στις δύο τελευταίες ενότητες. Η κατάρα σχετίζεται βέβαια με τη μαγεία και πίστευαν πως είχε πολύ μεγάλη δύναμη. Για να εξουδετερωθεί μάλιστα η κακή επίδραση μιας κατάρας, το πρόσωπο που την ξεστόμισε πρέπει να πει, όχι μια ευχή, αλλά μια άλλη κατάρα. Οπωσδήποτε όμως το κύριο και βασικό μαγικό στοιχείο του τραγουδιού είναι το στοίχειωμα μιας ανθρώπινης ύπαρξης στα θεμέλια του γεφυριού, προκειμένου να διασφαλιστεί η στερεότητα του οικοδομήματος.
ΙΙ. Χαρακτηρισμοί –Συναισθήματα των ηρώων
Στην ψυχή των ηρώων συντελείται μια δραματική σύγκρουση, που στηρίζεται στη διάσταση ανάμεσα στο «θέλω» και το «πρέπει». Συγκεκριμένα ο πρωτομάστορας, έχοντας αναλάβει μια υποχρέωση για ένα κοινωφελές έργο μεγάλης σημασίας, βρίσκεται μπροστά σε μια τρομερή ψυχολογική σύγκρουση: η θυσία της γυναίκας του θα είναι το τίμημα της επιτυχίας του έργου του. Το χρέος του πρωτομάστορα είναι προς το λαό. Γι’ αυτό υποτάσσεται στη μοίρα του, αλλά αυτή η υποταγή δε γίνεται χωρίς προσωπική συντριβή. Είναι χαρακτηριστικό ότι χρησιμοποιεί το επίρρημα «αργά» (τέσσερις φορές συνολικά), γεγονός που προβάλλει το ψυχικό του δράμα. Εξάλλου μετά το στίχο 22 ο πρωτομάστορας ούτε μιλάει ούτε αναφέρεται. Στην ερώτηση της γυναίκας του τι έχει, η απάντηση δίνεται από τους μαστόρους με το ψέμα του δαχτυλιδιού. Ο ίδιος δεν έχει το κουράγιο να της πει οποιοδήποτε ψέμα, πολύ περισσότερο αυτό και στέκει βουβός κι αμίλητος. Τον ξαναβρίσκουμε τη στιγμή του στοιχειώματος, οπότε έχοντας αποδεχτεί το αναπόφευκτο της μοίρας του, σηκώνει ο ίδιος και ρίχνει πάνω στην άτυχη γυναίκα το «μέγα λίθο». Το μέγεθος και το βάρος αυτής της πέτρας συμβολίζουν το μέγεθος του δικού του πόνου και σπαραγμού για την ίδια του την πράξη, που αποτελεί ίσως την τραγικότερη στιγμή όλου του τραγουδιού. Όπως ο πρωτομάστορας είναι προσωπικότητα τραγική, το ίδιο και περισσότερο τραγική είναι η προσωπικότητα της γυναίκας του, η οποία παρουσιάζεται αγνή, άδολη και ανυποψίαστη, καλοκάγαθη και προσηνής. Η ξεγνοιασιά της συννεφιάζει από τη στεναχώρια του πρωτομάστορα και το χάσιμο του δαχτυλιδιού του. Με την καλοκαγαθία και την αφέλεια που τη διακρίνουν προσφέρεται αυθόρμητα να πάει εκείνη να το βρει .Την προθυμία της να κατεβεί ανυποψίαστη στο ποτάμι τη διαδέχεται η αγωνία και ο πανικός, όταν αντιλαμβάνεται την απάτη και την παγίδα που της έχουν στήσει. Τα συναισθήματα αυτά μετατρέπονται σε πίκρα, όταν συνειδητοποιεί ότι στην απάτη ως δόλωμα χρησιμοποιήθηκε το ιερό σύμβολο του γάμου της. Όταν διαπιστώνει ότι η θυσία της είναι πια αναπότρεπτη, συναισθάνεται τη βαριά μοίρα που κουβαλάει από την οικογένειά της και ξεσπάει σε θρήνο και μετά σε βαριά κατάρα. Αναγκάζεται να υποχωρήσει, όταν της θέτουν το εκβιαστικό δίλημμα: αν επιμείνει στις εκδικητικές της κατάρες, θα βάλει σε κίνδυνο τη ζωή του μονάκριβου αδερφού της. Έτσι μετατρέπει το περιεχόμενο της κατάρας, δηλώνοντας τη δύναμη της αδερφικής αγάπης, στοιχείο που παραπέμπει στην αρχαία τραγωδία (Αντιγόνη, Ιφιγένεια). Οι υπόλοιποι «σαράντα πέντε μάστορες κι εξήντα μαθητάδες» θυμίζουν σε πολύ μεγάλο βαθμό το ρόλο του χορού στην αρχαία τραγωδία.
ΙΙΙ. Εκφραστικοί τρόποι - μέσα
Στο ποίημα εναλλάσσονται η αφήγηση, ο μονόλογος και ο διάλογος. Χρησιμοποιούνται πολλά στοιχεία του δημοτικού τραγουδιού: η χρήση του αριθμού τρία και των πολλαπλάσιών του (στ.1, 38),ο νόμος των τριών (στ. 33-34, 37-38), η επανάληψη στίχων (στ.16 και 17, 19 και 20, 27 και 29, 41 και 43), η επανάληψη ή ολοκλήρωση του πρώτου ημιστιχίου στο δεύτερο, η χρήση στερεότυπων εκφράσεων, το θέμα του αδυνάτου, το θέμα των άσκοπων ερωτημάτων κ.ά. Ο στίχος του τραγουδιού είναι ανομοιοκατάληκτος, παροξύτονος ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος.
 Εικόνες: το χτίσιμο του γεφυριού, η κατάρρευσή του, ο θρήνος και η απόγνωση των μαστόρων και των μαθητευομένων, το πουλί με την ανθρώπινη μιλιά, η άφιξη της λυγερής, το χτίσιμό της, ο θρήνος της, η ρίψη του «μεγάλου λίθου» από τον πρωτομάστορα κ.ά.
 Παρομοιώσεις: «σαν πουλί» (στ.8), «σαν χελιδόν» (στ.8), «ως τρέμου» (στ.39), «ως πέφτουν» (στ.40).
 Υπερβολές: «σαράντα πέντε μάστοροι κι εξήντα μαθητάδες» (στ.1) «Τ’ άκουσ’ ο πρωτομάστορας και του θανάτου πέφτει» (στ.14).
 Προσωποποίηση του πουλιού.  Αντιθέσεις: (στ.8-9), (στ.11-12), (στ.3), (στ. 16-20) κ.ά.
 Επαναλήψεις (στ.3 και 6, 16-17, 19-20 κ.ά).
 Ασύνδετα σχήματα: «ολημερίς το χτίζανε, το βράδυ εγκρεμιζόταν» (στ.3), «Αλίμονο στους κόπους μας, κρίμα στις δούλεψές μας» (στ.5), «και μη στοιχειώσετε ορφανό, μη ξένο, μη διαβάτη» (στ.11), «αργά ντυθεί, αργά αλλαχτεί, αργά να πάει το γιόμα» ( στ.16) κ.ά.
 Μεταφορές: «ραγίζεται η καρδιά του» (στ.22), «μην πικραίνεσαι» (στ.28) κ.ά.
 Παρηχήσεις του «ρ», που δηλώνουν τον τρόμο της γυναίκας(στ. 31-32 και 39-40).
ΙV. Γλώσσα -Ύφος
Γλώσσα της παραλογής είναι η απλή δημοτική. Κυριαρχούν τα ρήματα και τα ουσιαστικά. Η απλή γλώσσα και η εναλλαγή της αφήγησης με το διάλογο συνθέτουν ένα ύφος πυκνό και δραματικό.