Free Essay

Blade

In:

Submitted By ariunbileg
Words 35838
Pages 144
УЛСЫН ИХ ХУРЛЫН НАМРЫН ЭЭЛЖИТ ЧУУЛГАНЫ
2012 ОНЫ 12 ДУГААР САРЫН 07-НЫ ӨДӨР /БААСАН ГАРАГ/-ИЙН
НЭГДСЭН ХУРАЛДААНААР ХЭЛЭЛЦСЭН АСУУДАЛ

10.00 цагаас:

1. Монгол Улсаас гадаад улсад суух зарим элчин сайдыг томилох, эгүүлэн татах тухай Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн санал /зөвшилцөх/: * Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн саналыг Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга П.ЦАГААН танилцуулна; * Аюулгүй байдал, гадаад бодлогын байнгын хорооны санал, дүгнэлтийг Улсын Их Хурлын гишүүн Ц.ЦОЛМОН танилцуулна.

2. “Засгийн газрын үнэт цаас гаргахыг зөвшөөрөх тухай” Улсын Их Хурлын тогтоолын төсөл /хэлэлцэх эсэх/: * Хууль санаачлагчийн илтгэлийг Үйлдвэр, хөдөө аж ахуйн сайд Х.БАТТУЛГА танилцуулна; * Эдийн засгийн байнгын хорооны санал, дүгнэлтийг Улсын Их Хурлын гишүүн Д.ГАНБАТ танилцуулна.

15.00 цагаас:

 Монгол Улсын Ерөнхий сайдын мэдээлэл: “Олон улсын зах зээл дээр арилжаалсан 1,5 тэрбум ам. долларын үнэт цаасны тухай”.

Монгол Улсын Их Хурлын намрын ээлжит чуулганы 2012 оны 12 дугаар сарын 07-ны өдөр (Баасан гариг)-ийн хуралдаан 11 цаг 00 минутад Төрийн ордны Улсын Их Хурлын чуулганы нэгдсэн хуралдааны танхимд эхлэв.

Улсын Их Хурлын дарга З.Энхболд ирц, хэлэлцэх асуудлын дарааллыг танилцуулж, хуралдааныг даргалав.

Чуулганы хуралдаанд ирвэл зохих 71 гишүүнээс 48 гишүүн ирж, 68.5 хувийн ирцтэй байв. Үүнд: Чөлөөтэй: Н.Алтанхуяг, С.Баярцогт, Лу.Болд, Б.Болор, С.Оюун, С.Эрдэнэ.

Өвчтэй: З.Баянсэлэнгэ.

Тасалсан: О.Баасанхүү, Н.Батбаяр, Д.Батцогт, Д.Бат-Эрдэнэ, Б.Бат-Эрдэнэ, С.Дэмбэрэл, Н.Номтойбаяр, Ц.Нямдорж, Я.Содбаатар, О.Содбилэг, Ч.Улаан, Д.Хаянхярваа, Ч.Хүрэлбаатар, Ж.Энхбаяр, Ж.Эрдэнэбат,
Хоцорсон: С.Батболд-1.00, Су.Батболд-1.20, Х.Баттулга-0.40, Г.Баярсайхан -0.40, Х.Болорчулуун-0.40, Р.Бурмаа-0.30, С.Ганбаатар-0.50, Д.Ганбат-1.00, Л.Гантөмөр-0.50, Л.Болд-0.40, Р.Бурмаа-0.30, С.Ганбаатар-0.40, Д.Ганбат-0.40, Д.Ганхуяг-0.40, Р.Гончигдорж-0.40, Ё.Отгонбаяр-1.00, Ц.Оюунгэрэл-1.40, Д.Оюунхорол-1.20, Я.Санжмятав-0.30, М.Сономпил-0.50, Ш.Түвдэндорж-0.30, Х.Тэмүүжин-1.10, Г.Уянга-0.40, Ц.Цолмон-0.40, Б.Чойжилсүрэн-0.30, Л.Энх-Амгалан-0.40, Н.Энхболд-0.30, Ө.Энхтүвшин-0.30. Нэг. Монгол Улсаас гадаад улсад суух Элчин сайд, Бүрэн эрхт төлөөлөгчийн газрын тэргүүн нарыг томилох, эгүүлэн татах тухай Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн санал /зөвшилцөх/.

Хэлэлцэж буй асуудалтай Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга П.Цагаан, Ерөнхийлөгчийн хуулийн бодлогын зөвлөх Ч.Өнөрбаяр, Гадаад харилцааны яамны Төрийн нарийн бичгийн дарга Г.Цогтсайхан, Гадаад харилцааны яамны Төрийн захиргааны удирдлагын газрын дэд захирал Ч.Баярмөнх, Гадаад харилцааны яамны Бодлого, төлөвлөлт судалгааны газрын дэд захирал Г.Амартүвшин, нэр дэвшигч Отгоны Дамбийням, Содномын Энхбат, Баасанжавын Ганболд, Бадамдоржийн Батхишиг, Хишигдэлгэрийн Даваадорж, Булгаагийн Алтангэрэл, Гунаажавын Батжаргал, Жагарын Сүхээ, Улсын Их Хурлын Аюулгүй байдал, гадаад бодлогын байнгын хорооны референт П.Туяа нарын бүрэлдэхүүнтэй ажлын хэсэг байлцав.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн саналыг Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга П.Цагаан, Аюулгүй байдал, гадаа бодлогын байнгын хорооны санал, дүгнэлтийг Улсын Их Хурлын гишүүн, Байнгын хорооны дарга Ц.Цолмон нар танилцуулав.
Танилцуулгатай холбогдуулан Улсын Их Хурлын гишүүн Д.Лүндээжанцан, Д.Ганбат, С.Бямбацогт, Г.Баярсайхан, Н.Энхболд, Д.Ганхуяг нарын асуусан асуултад ажлын хэсгээс Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга П.Цагаан, Гадаад харилцааны яамны Төрийн нарийн бичгийн дарга Г.Цогтсайхан болон бүх нэр дэвшигчид хариулж, тайлбар хийв.
Улсын Их Хурлын гишүүн Ц.Даваасүрэн, А.Бакей, Д.Тэрбишдагва, Л.Цог, С.Бямбацогт нар санал хэлэв.
З.Энхболд : - 1. Отгоны Дамбийнямыг Монгол Улсаас Лалын Бүгд Найрамдах Афганистан Улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайдаар томилох саналыг дэмжье гэсэн саналаар санал хураая.
Зөвшөөрсөн: 39
Татгалзсан: 9
Бүгд: 48
89.6 хувийн саналаар дэмжигдлээ.

2. Содномын Энхбатыг Монгол Улсаас Кувейт Улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайдаар томилох саналыг дэмжье гэсэн саналаар санал хураая.
Зөвшөөрсөн: 38
Татгалзсан: 10
Бүгд: 48
79.2 хувийн саналаар дэмжигдлээ.

3. Баасанжавын Ганболдыг Монгол Улсаас Бүгд Найрамдах Солонгос Улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайдаар томилох саналыг дэмжье гэсэн саналаар санал хураая.
Зөвшөөрсөн: 43
Татгалзсан: 4
Бүгд: 47
91.5 хувийн саналаар дэмжигдлээ.

4. Бадамдоржийн Батхишигийг Монгол Улсаас Бүгд Найрамдах Турк Улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайдаар томилох саналыг дэмжье гэсэн саналаар санал хураая.
Зөвшөөрсөн: 45
Татгалзсан: 4
Бүгд: 49
91.8 хувийн саналаар дэмжигдлээ.

5. Гунаажавын Батжаргалыг Монгол Улсаас Бүгд Найрамдах Австри Улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайдаар томилох саналыг дэмжье гэсэн саналаар санал хураая.
Зөвшөөрсөн: 43
Татгалзсан: 6
Бүгд: 49
87.8 хувийн саналаар дэмжигдлээ.

6. Жагарын Сүхээг Монгол Улсаас Бүгд Найрамдах Казахстан Улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайдаар томилох саналыг дэмжье гэсэн саналаар санал хураая.
Зөвшөөрсөн: 43
Татгалзсан: 6
Бүгд: 49
87.8 хувийн саналаар дэмжигдлээ.

7. Булгаагийн Алтангэрэлийг Монгол Улсаас Америкийн Нэгдсэн Улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайдаар томилох саналыг дэмжье гэсэн саналаар санал хураая.
Зөвшөөрсөн: 43
Татгалзсан: 6
Бүгд: 49
87.8 хувийн саналаар дэмжигдлээ.

8. Хишигдэлгэрийн Даваадоржийг Монгол Улсаас Бельгийн Вант Улс болон Европын Холбоонд суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайдаар томилох саналыг дэмжье гэсэн саналаар санал хураая.
Зөвшөөрсөн: 45
Татгалзсан: 4
Бүгд: 49
91.8 хувийн саналаар дэмжигдлээ.

З.Энхболд : - Монгол Улсаас Бүгд Найрамдах Австри Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Ж.Энхсайхан, Америкийн Нэгдсэн Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Х.Бэхбат, Бельгийн Вант Улс болон Европын Холбоонд суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд А.Баттөр, Бүгд Найрамдах Казахстан Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Х.Аюурзана, Кувейт Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд К.Сайраан, Бүгд Найрамдах Солонгос Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Д.Гэрэл, Бүгд Найрамдах Турк Улсад суугаад Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд О.Очиржав нарыг тус тус эгүүлэн татах саналыг дэмжье гэсэн саналаар санал хураая.
Зөвшөөрсөн: 47
Татгалзсан: 2
Бүгд: 49
95.9 хувийн саналаар дэмжигдлээ.

Монгол Улсын Их Хурлын чуулганы хуралдааны дэгийн тухай хуулийн 43.2-т заасны дагуу санал хураалтын дүнг Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид бичгээр мэдэгдэхээр тогтов. Уг асуудлыг 12 цаг 20 минутад хэлэлцэж дуусав.

Хоёр. Засгийн газрын үнэт цаас гаргахыг зөвшөөрөх тухай Улсын Их Хурлын тогтоолын төсөл /хэлэлцэх эсэх/.
Хэлэлцэж буй асуудалтай холбогдуулан Үйлдвэр, хөдөө аж ахуйн сайд Х.Баттулга, дэд сайд Б.Цогтгэрэл, тус яамны Стратегийн бодлого, төлөвлөлтийн газрын дарга Л.Чой-иш, Гадаад харилцааны яамны Төрийн захиргааны удирдлагын газрын дэд захирал Ч.Баярмөнх, тус яамны Бодлого төлөвлөлт, судалгааны газрын дэд захирал Г.Амартүвшин, Улсын Их Хурлын Тамгын газрын Эрх зүй, хууль тогтоомжийн хэлтсийн дарга Д.Насанжаргал, Эдийн засгийн байнгын хорооны зөвлөх Ж.Батсайхан, референт Ш.Ариунжаргал нар байлцав.
Хууль санаачлагчийн илтгэлийг Үйлдвэр, хөдөө аж ахуйн сайд Х.Баттулга, Эдийн засгийн байнгын хорооны санал, дүгнэлтийг Улсын Их Хурлын гишүүн Д.Ганбат танилцуулав.
Хууль санаачлагчийн илтгэл болон Байнгын хорооны санал, дүгнэлтээс Улсын Их Хурлын гишүүн Су.Батболд, Д.Дэмбэрэл, С.Одонтуяа, С.Бямбацогт, Д.Оюунхорол нарын асуусан асуултад ажлын хэсгээс Үйлдвэр, хөдөө аж ахуйн сайд Х.Баттулга, дэд сайд Б.Цогтгэрэл нар хариулж тайлбар хийв.
Хуралдаан 13 цаг 10 минутад завсарлаж, 15 цаг 34 минутаас үргэлжлэв.

Чуулганы хуралдаанд ирвэл зохих 71 гишүүнээс 40 гишүүн ирж, 57.1 хувийн ирцтэй байв. Үүнд: Чөлөөтэй: С.Баярцогт, Лу.Болд, Б.Болор, С.Оюун, С.Эрдэнэ.

Өвчтэй: З.Баянсэлэнгэ.

Тасалсан: Р.Амаржаргал, С.Батболд, Д.Батцогт, Д.Бат-Эрдэнэ, Б.Бат-Эрдэнэ, Ц.Баярсайхан, Д.Ганбат, Л.Гантөмөр, Р.Гончигдорж, Ц.Даваасүрэн, Ц.Дашдорж, С.Дэмбэрэл, Д.Зоригт, Н.Номтойбаяр, Ё.Отгонбаяр, Ч.Сайханбилэг, О.Содбилэг, Ш.Түвдэндорж, Д.Хаянхярваа, Ч.Хүрэлбаатар, Б.Чойжилсүрэн, Н.Энхболд, Ж.Эрдэнэбат.

Ерөнхий сайдын мэдээлэл. Олон улсын зах зээл дээр арилжаалсан 1.5 тэрбум Америк долларын үнэт цаасны тухай.
Мэдээлэлтэй холбогдуулан Монгол Улсын Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг, Ерөнхий сайдын Эдийн засгийн бодлогын зөвлөх Д.Батмөнх, Эдийн засгийн хөгжлийн дэд сайд О.Чулуунбат, сайдын зөвлөх Н.Мөнхбат, Эрүүл мэндийн дэд сайд Ж.Амарсанаа, Батлан хамгаалахын дэд сайд А.Баттөр, Улсын Их Хурлын Тамгын газрын Байнгын хороодын ажлын албаны дарга Д.Одсүрэн, тус албаны ахлах референт Ц.Цэрэн, референт Ж.Оюунцэцэг нар байлцав.
Монгол Улсын Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг мэдээллийг танилцуулав.
Танилцуулгатай холбогдуулан Л.Энх-Амгалан, М.Энхболд, С.Бямбацогт, Ж.Батзандан, Н.Батцэрэг, Д.Оюунхорол, А.Тлейхан, Г.Баярсайхан, А.Бакей, Ж.Энхбаяр, С.Ганбаатар нарын асуусан асуултад ажлын хэсгээс Монгол Улсын Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг, Эдийн засгийн хөгжлийн сайд Н.Батбаяр, Сангийн сайд Ч.Улаан нар хариулж тайлбар хийв.

Уг мэдээлэл 17 цаг 10 минутад дуусав.
Хоёр. Хоёр. Засгийн газрын үнэт цаас гаргахыг зөвшөөрөх тухай Улсын Их Хурлын тогтоолын төсөл /хэлэлцэх эсэх/ (үргэлжлэл).
Хэлэлцэж буй асуудалтай холбогдуулан Үйлдвэр, хөдөө аж ахуйн сайд Х.Баттулга, дэд сайд Б.Цогтгэрэл, тус яамны Стратегийн бодлого, төлөвлөлтийн газрын дарга Л.Чой-иш, Гадаад харилцааны яамны Төрийн захиргааны удирлагын газрын дэд захирал Ч.Баярмөнх, тус яамны Бодлого төлөвлөлт, судалгааны газрын дэд захирал Г.Амартүвшин, Улсын Их Хурлын Тамгын газрын Эрх зүй, хууль тогтоомжийн хэлтсийн дарга Д.Насанжаргал, Эдийн засгийн байнгын хорооны зөвлөх Ж.Батсайхан, референт Ш.Ариунжаргал нар байлцав.
Хууль санаачлагчийн илтгэл болон Байнгын хорооны санал, дүгнэлтээс Улсын Их Хурлын гишүүн А.Тлейхан, Л.Энх-Амгалан, С.Ганбаатар, Ц.Даваасүрэн, Д.Лүндээжанцан нарын асуусан асуултад ажлын хэсгээс Үйлдвэр, хөдөө аж ахуйн сайд Х.Баттулга, дэд сайд Б.Цогтгэрэл нар хариулж тайлбар хийв.
Улсын Их Хурлын гишүүн А.Бакей, Х.Болорчулуун нар санал хэлэв.
З.Энхболд : - Байнгын хорооноос гаргасан, “Засгийн газрын үнэт цаас гаргахыг зөвшөөрөх тухай” Улсын Их Хурлын тогтоолын төслийг хэлэлцэх нь зүйтэй гэсэн саналаар санал хураая.
Зөвшөөрсөн: 34
Татгалзсан: 17
Бүгд: 51
66.7 хувийн саналаар дэмжигдлээ. Бусад.
15.40-15.45 цагт Монгол Улсад аялан тоглолтоо хийж яваа Michael Learns To Pock хамтлагийн гишүүд Монголын залуучуудын холбооны урилгаар, 16.05-16.10 МҮЭ-ийн холбооны гишүүд Улсын Их Хурлын гишүүн С.Ганбаатарын урилгаар Улсын Их Хурлын чуулганы нэгдсэн хуралдааны үйл ажиллагаатай танилцав.

Хуралдаан 17 цаг 55 минутад өндөрлөв.

Тэмдэглэлтэй танилцсан:
УЛСЫН ИХ ХУРЛЫН ТАМГЫН
ГАЗРЫН ЕРӨНХИЙ
НАРИЙН БИЧГИЙН ДАРГА Б.БОЛДБААТАР

Тэмдэглэл хөтөлсөн:
ХУРАЛДААНЫ ТЭМДЭГЛЭЛ
ХӨТЛӨГЧ П.МЯДАГМАА.

МОНГОЛ УЛСЫН ИХ ХУРЛЫН
НАМРЫН ЭЭЛЖИТ ЧУУЛГАНЫ 2012 ОНЫ 12 ДУГААР
САРЫН 07-НЫ ӨДӨР (БААСАН ГАРИГ) -ИЙН НЭГДСЭН
ХУРАЛДААНЫ ДЭЛГЭРЭНГҮЙ
ТЭМДЭГЛЭЛ

Хуралдаан 11 цаг 00 минутаас.

З.Энхболд : -70-37 буюу 52.9 байна. Улсын Их Хурлын намрын ээлжит чуулганы 2012 оны намрын ээлжит чуулганы 2012 оны 12 дугаар сарын 07 ны өдрийн хуралдаан ирц бүрдсэн тул учраас нээгдэж байна. Чуулганы нэгдсэн хуралдаанаар хэлэлцэх асуудлыг танилцуулъя. Таван асуудалтай эхний асуудал Монгол Улсаас гадаад улсад суух элчин сайд бүрэн эрхт төлөөлөгчийн газрын тэргүүн нарыг томилох эгүүлэн татах тухай Ерөнхийлөгчийн саналыг зөвшилцөх асуудал. Хоёрдугаар асуудал Засгийн газрын үнэт цаас зөвшөөрөх тухай Улсын Их Хурлын тогтоолын хэлэлцэх эсэх. Гуравдугаар асуудал жагсаалтад өөрчлөлт оруулах тухай Улсын Их Хурлын тогтоолын төслийн хэлэлцэх эсэх.

Дөрөвдүгээр асуудал Сэтгэцийн эрүүл мэндийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулга, Сэтгэцийн эрүүл мэндийн тухай хууль хүчингүй болсонд тооцох тухай хуулийн төслүүдийн хэлэлцэх эсэх.

Тавдугаар асуудал хөдөлмөрийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тухай, Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай Хөдөлмөрийн аюулгүй байдал, эрүүл ахуйн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай мэргэжлийн боловсрол сургалтын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай, Боловсролын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслүүдийн хэлэлцэх эсэхийг шийднэ. Үдээс хойш 15 цагаас Монгол Улсын Ерөнхий сайдын мэдээллийн сэдэв болохоор Олон Улсын зах зээл арилжаалсан 1.5 тэрбум ам долларын үнэт цаасны тухай хэлэлцэх асуудал дээр саналтай гишүүд байна уу? алга байна.

Эхний асуудалд оръё.

Нэг. Монгол улсаас гадаад улсад суух элчин сайд бүрэн эрхт төлөөлөгчийн газрын тэргүүн нарыг томилох, эгүүлэн татах тухай Ерөнхийлөгчийн санал.

Монгол улсаас гадаад улсад суух элчин сайд бүрэн эрхт төлөөлөгчийн газрын тэргүүн нарыг томилох, эгүүлэн татах тухай Ерөнхийлөгчийн саналыг зөвшилцөх асуудлыг хэлэлцэж эхэлье. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн саналыг Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга П.Цагаан танилцуулна. Цагаан даргыг индэрт урьж байна.

П.Цагаан : - Улсын Их Хурлын эрхэм дарга, Улсын Их Хурлын эрхэм гишүүд ээ, Могол Улсын Ерөнхийлөгч Цахиагийн Элбэгдорж Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 33 дугаар зүйлийн нэг дэх хэсгийн 5, Ерөнхийлөгчийн тухай хуулийн 14 дүгээр зүйлийн 3-т заасныг үндэслэн Монгол Улсаас дараах улсад суух онц бөгөөд бүрэн эрхт элчин сайд нарыг томилох асуудлыг Улсын Их Хуралтай зөвшилцөх саналтай байна. Үүнд Гунгаажавын Батжаргалыг Бүгд Найрамдах Австри Улсад суух онц бөгөөд, бүрэн эрхт элчин сайдаар, Булгаагийн Алтангэрэлийг АНУ-д суух онц бөгөөд бүрэн эрхт элчин сайдаар, Отгоныг Дамбийнямыг Галын Бүгд Найрамдах Афгинистан улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайдаар, Хишигдэлгэрийн Даваадоржийг Белгийн Вант Улс болон Европын холбоонд суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайдаар, Жагарын Сүхээг БНКУ-д суух онц бөгөөд бүрэн эрхт элчин сайдаар, Содномын Энхбатыг Кувейт Улсад суух онц бөгөөд бүрэн эрхт элчин сайдаар, Баасанжавын Ганболдыг БНСУ-д суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайдаар, Бямбадоржийн Батхишигийг Бүгд Найрамдах Турк Улсад суух бүрэн эрхт элчин сайдаар тус тус томилж, дээрх улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Жаргалсайханы Энхсайхан, Хасбазарын Бэхбат, Авирмэдийн Баттөр, Хараавчын Аюурзана, Кадырын Сайран, Доржпаламын Гэрэл, Очирын Очиржав нарыг эргүүлэн татах саналтай байна.

Элчин сайдаар томилох талаар зөвшилцөхөөр санал оруулж байгаа дээрх хүмүүс бол Монгол төрийн болон дипломат ажлын арвин их туршлагатай, төр түмнийхээ итгэл найдварыг дааж Элчин сайдын ажил үүргээ бүрэн биелүүлж чадах хүмүүс гэж үзсэн болно. Асуудлыг хэлэлцэн хянан шийдвэрлэж өгөхийг хүсье.

Анхаарал тавьсанд баярлалаа.

З.Энхболд : -Цагаан даргад баярлалаа. Аюулгүй байдал гадаад бодлогын байнгын хорооны санал, дүгнэлтийг Улсын Их Хурлын гишүүн Ц.Цолмон танилцуулна.

Ц.Цолмон : - Улсын Их Хурлын дарга, эрхэм гишүүд ээ!
Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Гучингурав дугаар зүйлийн 1 дэх хэсгийн 5, Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн тухай хуулийн 14 дүгээр зүйлийн 3-т заасныг тус тус үндэслэн Монгол Улсаас Бүгд Найрамдах Австри Улсад, Америкийн Нэгдсэн Улсад, Лалын Бүгд Найрамдах Афганистан Улсад, Бельгийн Вант Улс болон Европын Холбоонд, Бүгд Найрамдах Казахстан Улсад, Кувейт Улсад, Бүгд Найрамдах Солонгос Улсад, Бүгд Найрамдах Турк Улсад элчин сайд, бүрэн эрхт төлөөлөгчийн газрын тэргүүн нарыг томилох, эгүүлэх татах саналыг зөвшилцөхөөр Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөс 2012 оны 12 дугаар сарын 3-ны өдөр Улсын Их Хуралд өргөн мэдүүлснийг Аюулгүй байдал, гадаад бодлогын байнгын хороон 2012 оны 12 дугаар сарын 4-ний өдрийн хуралдаанаараа хэлэлцээд дараах санал, дүгнэлтийг Улсын Их Хурлын чуулганы нэгдсэн хуралдаанд оруулж байна.
Улсын Их Хурлын гишүүн О.Баасанхүү Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөс Монгол Улсаас гадаад улсад суух элчин сайд нарыг томилохоор санал болгосон Батжаргал, Алтангэрэл, Даваадорж, Сүхээ нар Байнгын хорооны хуралдаанд өөрийн биеэр оролцоогүй учраас асуулт асууж хариулт авах боломжгүй байгаа тул асуудлыг хэлэлцэх боломжгүй байна гэсэн санал гаргасныг Улсын Их Хурлын гишүүн Л.Цог дэмжиж Байнгын хорооны хуралдаанд хүрэлцэн ирсэн нэр дэвшигчдийн асуудлыг хэлэлцэж шийдвэрлэе гэсэн горимын санал гаргасныг Байнгын хорооны хуралдаанд санал хураалгаж, өргөн мэдүүлсэн найман нэр дэвшигчийг хэлэлцэхээр шийдвэрлэсэн болно.
Байнгын хорооноос Улсын Их Хурлын гишүүн О.Баасанхүүгийн гаргасан саналыг харгалзан үзэж Байнгын хорооны хуралдаанд хүрэлцэн ирж амжаагүй дээр дурьдсан дөрвөн нэр дэвшигчийг Улсын Их Хурлын нэгдсэн хуралдаанаар уг асуудлыг хэлэлцүүлэхэд ирүүлсэн байхыг Гадаад харилцааны яаманд үүрэг болголоо.
Байнгын хороонд нэр дэвшигч хүн нэг бүрээр санал хураалт явуулж, Гунаажавын Батжаргалыг Монгол Улсаас Бүгд Найрамдах Австри Улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайдаар, Булгаагийн Алтангэрэлийг Монгол Улсаас Америкийн Нэгдсэн Улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайдаар, Отгоны Дамбийнямыг Монгол Улсаас Лалын Бүгд Найрамдах Афганистан Улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайдаар, Хишигдэлгэрийн Даваадоржийг Монгол Улсаас Бельгийн Вант Улс болон Европын Холбоонд суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайдаар, Жагарын Сүхээг Бүгд Найрамдах Казахстан Улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайдаар, Содномын Энхбатыг Монгол Улсаас Кувейт Улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайдаар, Баасанжавын Ганболдыг Бүгд Найрамдах Солонгос Улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайдаар, Бадамдоржийн Батхишигийг Бүгд Найрамдах Турк Улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайдаар тус тус томилох Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн саналыг Байнгын хорооны хуралдаанд оролцсон гишүүдийн олонхи дэмжлээ.
Мөн түүнчлэн Монгол Улсаас Бүгд Найрамдах Австри Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Ж.Энхсайхан, Америкийн Нэгдсэн Улсад суугаа Элчин сайд Х.Бэхбат, Бельгийн Вант Улс болон Европын Холбоонд суугаа Элчин сайд А.Баттөр, Бүгд Найрамдах Казахстан Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Бүрэн эрхт Элчин сайд К.Сайран, Бүгд Найрамдах Солонгос Улсад суугаа Элчин сайд Д.Гэрэл, Бүгд Найрамдах Турк Улсад суугаа Элчин сайд О.Очиржав нарыг тус тус эгүүлэн татахыг Байнгын хорооны хуралдаанд оролцсон гишүүдийн олонхи дэмжиж, Улсын Их Хурлын нэгдсэн хуралдаанаар хэлэлцүүлэх нь зүйтэй гэж үзлээ.
Улсын Их Хурлын эрхэм гишүүд ээ,
Монгол Улсаас гадаад улсад суух элчин сайд, бүрэн эрхт төлөөлөгчийн газрын тэргүүн нарыг томилох, эгүүлэх татах тухай Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн саналын талаар Аюулгүй байдал, гадаад бодлогын байнгын хорооноос гаргасан санал, дүгнэлтийг хэлэлцэн шийдвэрлэж өгөхийг Та бүхнээс хүсье.
Анхаарал тавьсанд баярлалаа.
З.Энхболд : -Ц.Цолмон гишүүнд баярлалаа. Хэлэлцэж буй асуудалтай холбогдуулан ажлын хэсэг Улсын Их Хурлын танхимд ирсэн байна.

П.Цагаан Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга, Өнөрбаяр Ерөнхийлөгчийн хуулийн бодлогын зөвлөх, Цогтсайхан Гадаад харилцааны яамны Төрийн нарийн бичгийн дарга, Баярмөнх гадаад харилцааны яамны Төрийн захиргааны удирдлагын газрын дэд захирал Амартүвшин, Гадаад харилцааны яамны Бодлого, төлөвлөлт судалгааны газрын дэд захирал нэр дэвшигчид бас ирсэн байна.

Нэр дэвшигчдийн нэрийг дуудахаар босоод царайгаа харуулаарай.

Гунгаажавын Батжаргал, Булгаагийн Алтангэрэл, Отгоныг Дамбийням, Хишигдэлгэрийн Даваадорж, Жагарын Сүхээ Содномын Энхбат, Баасанжавын Ганболд, Бадамдоржийн Батхишиг Ерөнхийлөгчийн санал болон Байнгын хорооны санал, дүгнэлттэй холбогдуулан асуулттай гишүүд байна уу? Энэ нөгөө нэр дэвшигчээс асуудаг нь хаачсан юм бэ? Бичээгүй байна. Ерөнхийлөгчийн санал, Байнгын хорооны санал нэр дэвшигчээс асуулттай гишүүд нэрээ өгнө үү.

Ингээд болоо юм уу? Үгүй ээ би боломж олгож байгаа юм. Нямаагийн Энхболд гишүүнээр асуулт тасаллаа. Лүндээжанцан гишүүн асууя.

За Баярсайхан гишүүн нэмэгдэж байна. Больсон юм уу?

Д.Лүндээжанцан : - За энэ Монгол Улсын өөрчлөлт шинэчлэлийн 22 жилд дунджаар 3-4 жилийн хугацаатай томилогдож ирсэн Элчин сайдууд Улсын Бага Хурлаас эхлээд Улсын Их Хурлын гадаад бодлогын хороогоор орж, Улсын Их Хурлаар орж зөвшилцөж ирсэн түүхтэй. Энэ нийтдээ бол олон элчин сайдыг бид Ерөнхийлөгчтэй зөвшилцөж явуулж байсан. Энд анхаарах нэг хэдэн асуудлуудыг би бас давтан хэлье гэж бодож байгаа юм. Өнөөдөр Монгол Улс нэг хэсэг бол улс төрийн томилгоо бол их хийгдэж байсан тэрийг бол бид туж шүүмжилж ирсэн. Улс төрийн томилгооноос аль зэрэг татгалзаж чадав гэдгийг бол би асуумаар байгаа юм.

Хоёр дахь нь гэвэл яагаад ингэдэг вэ гэвэл дипломат албаны хууль батлагдсан тэгээд энэ дипломат албанд анхан шатнаас нь олон жил ажиллаж шат дараалж явсан ийм мэргэжлийн дипломатуудыг бол оруулж ирж байгаа. Энд бас одоо ч гэсэн оруулж ирж байна. Энийг бол би талархалтай хандаж байна. Энэ чинь байлдагчийн халаасанд генералын пагон байдаг гэж гадаад харилцааны салбарт анхнаас нь зөв зохистой эх орныхоо гадаад бодлогыг одоо хэрэгжүүлэхийн төлөө тууштай ажилласан ийм мэргэжлийн дипломатчууд бол гарч ирэх ёстой л доо. Энэ чиглэлээр бол гайгүй алхам хийгдэж байгаа юм болов уу гэж ингэж бодож байгаа юм. Нөгөө талаар бас шинэ салхи оруулах өөр мэргэжлийн нарийн мэргэжлийн хүмүүсийг бас дипломат албанд оруулах чиглэлээр бас одоо оруулж ирэхийн буруу гэж байхгүй. Ялангуяа манай стратегийн том хөрш орнуудад бол нилээд зангарагтай улс төрчид очиж ажиллах шаардлага ч бас байдгийг үгүйсгэх арга байхгүй. Энэ бүгдийг л цэгнэж үзэж байж бид томилгоон дээр нилээд анхааралтай хандаж байх ёстой юм болов уу? Ер нь бол сүүлийн үед бол өмнө нь сайн ярьдаг болсон юм байлгүй дээ. Нилээд уддаг, парламентаар орох гэж нилээд хүнд даваа давдаг олон шалгалт сорилыг даван туулдаг, ингэж байж томилогддог байсан. Сүүлийн үед бол бөөн бөөнөөрөө орж ирээд тэгээд батлаад бие биетэй нь барьцуулаад ингээд гаргадаг болсон. Би энэ 7 хүний тухайд бол ярьж байгаа юм биш гэдгийг бас хэлье.

Афгинистан улсын хувьд бол манай Дамбийням Элчин сайдаар нэр дэвшиж байгаа юм байна. Дамбийнямын хувьд бол Афгинистаны хүнд үед бол би ажиллаж байсныг нь би сайн санаж байгаа юм. Нөгөө яг бөмбөг тэсэрч, буу буудаж, дайн байлдааны үед бол Элчин сайдаар яамандаа ганцаараа, ганц хоёулахнаа ажиллаж байсан хүн. Тэгэхээр өнөөдрийн нөхцөл байдал Афгинистанд Элчин сайдын яамыг дахин шинээр нээж байгаа юм уу. Тэгээд элчин сайдаа томилох ийм гарцаагүй шаардлага гарав уу гэдэг тэр талын тодруулга авахыг хүсэж байна. Ер нь идэвхитэй үйл ажиллагаа явуулах гадаад харилцааг эдийн засагжуулах чиглэлийн идэвхитэй үйл ажиллагаа явуулах шаардлага байна. Мөн түүнчлэн консулын үйл ажиллагааг сайжруулж иргэддээ үйлчлэх, ялангуяа гадаадад байгаа Монгол Улсын эрх ашгийг хамгаалах талын маш сайн ажил явуулахгүй бол болохгүй юм байна гэдэг нь бол улам бүр бидэнд харагдаж байна. Энэ хүний наймаа хар тамхины хэргээс авахуулаад маш их олон юманд манайхан холбогдож байна. Энүүнтэй холбогдсон хэдийгээр тэр бүс нутагт суухгүй байлаа ч гэсэн манай одоо энэ дипломат төлөөлөгчийн газрын тэргүүнүүд бол их үйл ажиллагаа явуулах шаардлагатай байна гэдгийг бол санал болгоод анхааруулах санал болгоод хэлж байна.

Энэ 2 асуултанд хариулт авъя.

З.Энхболд : -Гадаад яамнаас асуув уу? Цогтсайхан хариулъя. Д.Лүндээжанацан гишүүн. Афгинистанд Элчин сайдын яам нээх шаардлагын талаар асуусан.

Г.Цогтсайхан : -Афгинистанд Монгол Улс 1978 онд анх Элчин сайдаа нээж анхны Элчин сайдаа томилж байсан юм билээ. Тэгээд Афгинистанд дайн байлдаан болж 1980-аад онд дайн байлдаан босох үед, байдал хүндэрсэн үед 1993 онд Элчин сайдын яамаа түр хаасан юм байна. Бүр хаагаагүй. Тэгээд хүмүүсээ татаж авсан байдаг. Одоо шинээр хүн томилж байгаа нь сүүлийн үед харьцаа нилээд сайжирч байгаа. Манайх одоо энхийг сахиулах чиглэлээр Афгинистанд нилээд олон жил цэргээ байршуулж байгаа. Энэ үйл явдалд бол сайн оролцож байгаа. Ингээд Ерөнхийлөгчийн сүүлийн үеийн айлчлалын үер Афганий талтай харилцаа хамтын ажиллагааны талаар яригдсан зүйлүүд байдаг. Ингээд одоо яамны хувьд бол бид Афгинистанд дахиад Элчингээ томилж ажиллуулах нь зүйтэй юм гэсэн ийм байр суурьтай байгаа.

З.Энхболд : -Д.Лүндээжанцан гишүүн тодруулъя.

Д.Лүндээжанцан : -Тэгэхээр энэ эрсдэл арилсан гэж үзэж байгаа юм уу, Афгинистанд. Өөр газар ч гэсэн манай энхийг сахиулагчид байж байгаа шүү дээ. Африкт байж л байна. Өөр газруудад байж л байна. Тэгэхээр бас нэг эрсдэлтэй газар одоо манайх Элчин сайдынхаа яамыг нээчихээд бас Элчин сайддаа давхар санаа зовж байх бас нэг ажил нэмэгдэх юм биш байгаа. Хэрвээ одоо ингээд томилогдоод ажиллах юм бол бас Афгинистанд бол Хазаарууд билүү бас одоо Монгол угсааны хэлмэгдсэн зовсон нэг том овог удам байгаа юм. Олон хүн амтай маш их хэлмэгдэж хамгийн их бай болж байгаа тийм газар. Тэрний тухай яривал одоо, бид ч одоо дэлхийн Монголчуудын тухай ярьж байгаа шүү дээ. Энэ үеийг Пакистанд хуралд, Исламад хотод хуралд оролцож байхад тэдний төлөөлөгчид ирээд тэр тухайгаа ярьж байсан. Тэгвэл Афгинистанд ажиллаж байгаа манай Монгол Улсын Элчин сайд бол тэр .../минут дуусав/.

З.Энхболд : -За хариулъя.

П.Цагаан : Зүгээр нэмээд хариулахад бол нэгдүгээрт гэхэд бол албан ёсоор Элчин сайдын яамаа хаагаагүй.

Хоёрдугаарт бол харилцаа холбоо өргөжиж хөгжиж байгаа. Гэхдээ бол энэ шинээр томилогдож байгаа Элчин сайд маань нэг хэсэгтээ бол эндээ байх юм Монголдоо. Ирж очин байна. Тэнд бас Монгол Улсын өмч хөрөнгө байдаг юм байна. Тэрнийгээ одоо засаж, тохижуулаад үнэхээр Аюулгүй байдал нь хангагдах нь тийшээ шийдэгдэх юм. Одоохондоо бол өнөө маргаашгүй бол шууд тийшээ явчихгүй юм гэж хариулмаар байна. Тэр залгуулаад хариулчих уу.

З.Энхболд : -хариулж болно. Тэгэхээр тэр үнэхээр Д.Лүндээжанцан даргын, гишүүний хэлсэнтэй адил энэ дипломат албанд томилогдох хүмүүсийг бол Дипломат албаны тухай хууль, тэгээд бас тавигдаж байгаа шаардлага энэ бүгдийг бол харгалзаж үзсэн л дээ. Тэгээд өнөөдөр ингээд санал оруулж байгаа 8 Элчин сайдын 7 нь бол ажлын туршлага, нас, мэдлэг, чадвар, мэргэжлээрээ ид жагссан яг мэргэжлийн ийм карьерны гэдэг юмуу дипломат хүмүүс байгаа. Нэг хүн гэдэг нь бол таны хэлдгээр салхи оруулж байгаа, салхи оруулж байх нь зүйтэй гэдэг санал байнга гарч байдаг. Тэгээд бас өндөр мэдлэг, боловсролтой нарийн мэргэжлийн хүн гээд ингээд, ер нь аль аль талаас нь харж үзсэн ингэхдээ бол олон талаас нь олон байгууллага, олон хүмүүс судалж байж тэгээд тэр Дипломат албаны хуулийн үзэл санааны дагуу мэргэжлийн хүмүүсийг түлхүү одоо томилох явуулах талд нь санал оруулж байгаа юм. Үүнийг бол та зөв гярхай ажиглажээ гэж хариулмаар байна.
З.Энхболд : -Д.Ганбат гишүүн асууя.

Д.Ганбат : -Би энэ Ерөнхийлөгчөөс оруулж ирж байгаа энэ 8 Элчин сайдыг бол дэмжиж байгаа юм. Байнгын хороон дээр ч дэмжиж байсан. Тэгээд бас надад бол 2 асуулт байсан юм. Тэнд бол зарим Элчин сайд томилогдсон хүмүүс нь байгаагүй. Нэг асуулт нь юу вэ гэхээр гадаад явдлын яам зохих хэмжээгээр бэлддэг юм шиг байгаа юм. Тухайн улс орондоо очих гэж байгаа болохоор мэдээж хэрэг бүх улс орон адилгүй. Тийм бэлтгэл явуулдаг юм билээ. Тийм бэлтгэлээ бүх хүмүүс хангасан уу, хангаагүй бол хэзээ хийх гэж байгаа вэ тэрийг асуумаар байна.

Нөгөө нэг юм нь манай Монгол Улсын ард иргэд амьдралын нөхцөл бололцоо байдлаас болоод зах зээлд шилжсэнээс эхлээд хүмүүс маань гадаадад, хөгжингүй орнуудад нилээд ажиллаж амьдарч байгаа. Одоо энэ ажиллаж амьдарч байхдаа бас визийн хугацаа хэтрүүлэх, бас амьдралын янз бүрийн нөхцөл байдлаас болоод тэнд бол ажиллаж байгаа. Хууль бусаар, энэ хүмүүс маань ямар нэгэн байдлаар элчин сайдтайгаа, элчин сайдаасаа үнэхээр ойр дотно байж янз бүрийн тусламж, дэмжлэг авах шаардлагатай байдаг. За манай сүүлийн үеийн гадаад явдлын яамнаас явж байгаа бодлого бол Монгол хүн хаана байна тэнд бол манай Элчин сайдын яам манай Монгол Улсаас сууж байгаа Элчин сайдууд маань янз бүрээр дэмжиж тусалж байна гэж ойлгож байгаа. Энэ байдал маань тухайлбал одоо би энэ Англи Улсаас АНУ-д суух гэж байгаа Элчин сайдаас асуух гэж байна. Түрүүн Солонгос Улсаас бол Байнгын хороон дээр асуусан. Энэ Америкт бол нилээд иймэрхүү асуудал байдаг. Энэ дээр та туршлагатай хүний хувьд яаж ажиллах гэж байна вэ? Энэ талаар бидэнд жоохон мэдээлэл өгөөч гэж асуумаар байна. За баярлалаа.

З.Энхболд : -Цогтсайхан Хазара үндэстний талаар дараа нь Ганбат гишүүний асуултанд хариулчих. Ганбат гишүүнээ нэр дэвшигчээс асуусан уу? Америкт нэр дэвшигчээс үү.

Г.Цогтсайхан : - Дарга аа, Хазарагийн асуудлаар санал дэвших гэж байгаа хүнээр хариулуулж болох уу?

З.Энхболд : -Элчин болох гэж байгаа хүний хувийн бодлыг асуугаагүй байх л даа.

Г.Цогтсайхан : -За ойлголоо. Бид хилийн чандад байгаа Монгол иргэдийн зэрэгцээ за Монгол үндэстэн угсаатан одоо манайхтай холбоотой мах цусны тасархай гэж нэрлэгдэх хүмүүсийн талаар нилээд анхаар тавьж байгаа. Ялангуяа энэ Афгинистанд байгаа Хазарын ард түмэнтэй манай төрийн бус байгууллагууд бол их идэвхитэй ажилладаг. Тэр төрийн бус байгууллагууд бол манай одоо яамтай ирж уулздаг. Бид нар ажлын хэлхээ холбоотой байдаг. Цаашид бол үргэлжлүүлж нилээд анхаарал тавина. Энэ дээр бол нилээд ирэх оны 2013 оны улсын төсөвт бид одоо энэ чиглэлээр хийх арга хэмжээнд зориулж төсөв батлуулж авсан байгаа. Энүүгээр бол тусгай төлөвлөгөө гаргаад ажиллаж байгаа. За Д.Ганбат гишүүний асуултанд хариулъя. Энэ санал дэвшүүлж байгаа хүмүүс ихэнх нь одоо манай системд гадаад харилцааны салбарт олон жил ажилласан очих гэж байгаа орныхоо талаар бэлтгэгдсэн өндөр мэдлэгтэй хүмүүс байгаа. Үүний дээр бид одоо явахынх нь өмнө 1 сарын сургууль бэлтгэл яаман дээрээ хийдэг. Энийг журмынх нь дагуу зохион байгуулна. Нэр дэвшигч Алтангэрэл Ганбат гишүүний асуултанд хариулна.

Б.Алтангэрэл : - Д.Ганбат гишүүний асуултанд хариулна. Гадаад байгаа иргэдийн эрх ашгийг хамгаалах асуудал бол сүүлийн үед хамгийн гол асуудлын нэг гэж Гадаад яамнаас, Засгийн газраас одоо зорилт болгон тавьж байгаа. Сүүлийн 4, 5 жил бол маш их онцгой анхаарал татаж байгаа асуудлын нэг юм. Англид бол жишээ хэлэхэд бол 7-8 мянган Монголчууд байдаг. Үүнээс нэг 2500 орчим нь бол визийн хугацаа дууссан, хараар амьдарч байгаа улсууд байдаг. Тэгэхээр бид бол аль болохоор иргэдтэйгээ энэ улсууд бол тодорхой хэмжээнд бол асуудал заавал үүсгэдэг. Баригддаг, нутаг усархаг асуудал гаргадаг. Визийн асуудлыг зохицуулахад Элчин сайдын яам бол туслах зайлшгүй шаардлага тэгэхээр хууль, дүрэм хатуутай газар бол нилээд бэрхшээлтэй байдаг. Гэлээ ч гэсэн сая ажиллаж байх хугацаанд бид бол эрх зүйн туслалцаа үзүүлэх тал дээр нь нилээд их анхаарсан.

Хуулийн фермүүдтэй бол гэрээтэй ажилладаг болсон. Тэгээд манай иргэдтэй холбогдолтой үүсч байгаа асуудлыг бол эрх зүйн талаас нь дэмжлэг туслалцаа үзүүлэхэд бол нилээд анхаарсан. Тэгээд энэ асуудал дээр бол зарим иргэдийн буцаах асуудал дээр бол замын зардлыг нь бүрэн шийдүүлж байгаа. Тодорхой асуудал дээр визийн асуудлыг одоо сунгуулах үлдээх зүйлүүд бол нилээд хийгдэж ирсэн АНУ-д бол мэдээж Англитай харьцуулахад бол амьдарч байгаа улсуудын тоо бол нилээд олон байгаа. Янз бүрий тоонууд байдаг байх. 20 мянга, 25 мянга, 30 мянга гэсэн янз бүрийн тоонууд бий. Ямар ч байсан 20 гаруй мянган Монголчууд бол АНУ-д амьдарч байгаа. Энд бол ялгаагүй Англид байгаа шиг визийн зөрчилтэй иргэд их байдаг гэсэн мэдээлэл байдаг. Энд бол иргэдтэй аль болох ойр дотно ажиллах тэдэндээ туслалцаа үзүүлэх эрх зүйн болон өөр бусад визийн асуудлыг Америкийн талтай ярьж одоо шийдүүлэх ямар арга зам байдаг юм тэрүүн дээрээ анхаарч ажиллах болно гэж хэлмээр байна.

З.Энхболд : - Бямбацогт гишүүн асууя.

С.Бямбацогт : -За баярлалаа хоёр асуулт байна. Нэгдүгээрт нь Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, Тамгын газраас асууя бас. Уламжлалт байдлаар бид нар томилгоо хийж байгаа л даа. Мэргэжлийн олон жил ажилласан туршлагатай, дипломатич гэдэг байдлаар цааш, цаашдаа ийм байдлаар хандах уу? тодорхой бас үүрэг даалгавар өгч явуулж байгаа юу. Мэргэжлийн олон жил ажилласан туршлагатай гэж хэлэхээр бид өнөөдөр яахав дээ тухайн оронд ажиллаж амьдарч байгаа Монголчуудын эрх ашгийг хамгаалах дээрээс нь Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, Их Хурлын дарга, Ерөнхий сайд нарыг айлчилж очих юм бол айлчлалыг нь зохион байгуулах за Монгол Улсын Гадаад харилцааны яам руу хэрэгтэй ч юм шиг, хэрэггүй ч юм шиг мэдээллүүд сар бүр 7 хоног явуулах иймэрхүү ажлаар нь манай дипломатуудын хийдэг ажил хэмжигддэг юм шиг ойлгож байгаа. Гэтэл өнөөдөр Монгол Улсын нийгэм, эдийн засаг, улс төрийн амьдралд өөр олон чухал асуудлыг импортлох, оруулж ирэх нутагшуулах олон тулгамдсан асуудлууд байгаа. Эдийн засгийн хувьд, нийгмийн хувьд, улс төрийн амьдралын хувьд энэ дээр ер нь ямар асуудлууд ямар үүрэг даалгавар өгч явуулж байгаа вэ, тодорхой үүрэг даалгавар өгч явуулж байгаа гэж бодож байна. Энэ дээр хариулж өгөөч.

За хоёрдугаарт нь томилогдох гэж байгаа Элчин сайд нар маань нэр дэвшигч нар маань тухай тухай улс орноо судалсан байхаа. Хөгжингүй орнуудад ч очно, хөгжиж байгаа оронд ч очиж ажиллах гэж байна. Саяны ярьж байгаа улс орнуудаас нутагтаа Монгол нутагтаа ямар мэдлэгийг, ямар ноу хоуг ямар шинэ технологийг нэвтрүүлье гэж бодож байгаа вэ? Тодорхой судалсан, бодсон, төлөвлөсөн юм байна уу? Өнөөдөр Монгол Улс маань улс төрийн хувьд хоорондоо хэмлэлцсэн, талцсан, хуваагдсан байдалтай байж байна. Ийм байдлаар цаашдаа явах ёстой юу үгүй юу? Энэ дээр юу гэж боддог юм. Цаашдаа энэ тал дээр яаж ажиллая гэж бодож байгаа юм. Туршлагуудаас гадны туршлагаас Монголд нэвтрүүлэх боломж, бололцоо юу байдаг юм. Цаашид энэ тал дээр яаж ажиллая гэж бодож байгаа юм. Туршлагуудаас гадны туршлагаас Монголд нэвтрүүлэх боломж бололцоо юу байдаг юм.

Өнөөдөр нэг Засгийн газар гарч ирэхээр нөгөө Засгийн газрынхаа явуулж ирсэн бодлогыг үгүйсгэдэг. Нэг нам нь ялахаараа нөгөө намынхаа бодлогыг үгүйсгэдэг ийм байдлаар л явж байгаа. Монгол Улсын төрийн бодлого тасралтгүй залгамж халаатай байх ёстой. Энэ тал дээр бас юу боддог юм бол. Нийгмийн амьдрал гэж бид нар ярьдаг. Халамж хэрэгтэй, нийгмийн хамгаалал хэрэгтэй эсвэл хүн өөрийнхөө төлөө ажиллах ёстой, амьдрах ёстой гэж ярьдаг. Эдгээртэй та бүхэн бас юу гэж бодож байгаа вэ? Цааш цаашдаа тухайн тухайн улс орноосоо онцлог нь юу байна. Монгол Улсдаа юуг нь авч хэрэгжүүлье, тэр тал дээр яаж ажиллая гэж бодож байна. Эдгээр асуудлуудад тодорхой хариулт байвал хариулж өгөөчээ. Яах аргагүй бидэнд шийдэх ёстой асуудлууд байна.

Монгол Улс маань байгалийн баялгийн хувьд байгалийн баялаг ихтэй түүхий эд экспортолж байна. Энийг нутагтаа бас эцсийн бүтээгдэхүүн болох нэмүү өртөг шингээх шаардлагатай байна. Ингэхийн тулд дэвшилтэт, техник, технологи оруулж ирэх хэрэгтэй байна. Монголчууд гадаадаас өндөр мэдлэгтэй, боловсролтой болгож сургаж Монгол Улсдаа эргэж нутагтаа ажиллах шаардлага байна. Гэх мэт олон зүйлийг хийж хэрэгжүүлэх хэрэгтэй байна. Та бүхэн маань өнөөдөр томилогдохоосоо өмнө юу бодож байна. Очоод яаж ажиллая гэж бодож байна. Гурван жилийн дараа дөрвөн жилийн дараа эргээд ямар үр дүнтэй юуг өвөрлөж нутагтаа ирж тайлангаа тавья гэж бодож байгаа вэ? Энэ дээр бодож байгаа юм байдаг бол хэлж өгөөчээ гэсэн асуулт тавимаар байна.

З.Энхболд : -Хоёр дах асуулт нь бүх нэр дэвшигчээс үү. Эхний асуултад Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын Цагаан хариулаад дараагийн асуултад нь нэр дэвшигчид хариу өгье.

П.Цагаан : -С.Бямбацогт гишүүн цаашид ч гэсэн мэргэжлийн олон жил ажилласан туршлагатай карьерны дипломатуудыг томилдог энэ бодлого үргэлжлэх үү гэж асуусан гэж ойлгосон. Үргэлжлэх байх гэж бодож байна. гэхдээ би одоо шууд тэгж хэлэхэд хэцүү. Одоо таны оролцоотойгоор батлагдсан Монгол Улсын гадаад бодлогын үзэл баримтлал байгаа. 2011 онд батлагдсан. Тэгээд мөн холбогдох хууль тогтоомжийн дагуу боловсон хүчний шилж сонгох томилох ажил бол Засгийн газруудын шинжийг хадгалаад цаашаа үргэлжлэх байх гэж бодож байна. Гэхдээ энэ таны хэлсэн одоо асуулт саналыг Монгол Улсын одоо төрийн тэргүүнд уламжилъя гэж хариу хэлье. Тэр Засгийн газрын бусад Элчин сайдын яамдын үйл ажиллагаа тэрийг үргэлжлүүлэхтэй холбоотой энэнтэй холбогдуулаад товч хариулахад бол шинэчлэлийн Засгийн газрын ажлын үйл ажиллагааны мөрийн хөтөлбөрт ч гэсэн гадаад харилцаатай холбогдсон хэд хэдэн чухал заалтууд орсон байсан. Тэдгээрийн нэг нь бас үнэхээр бас Элчин сайдын яаманд гадаад харилцаа, дипломат үйл ажиллагаанд боловсон хүчнийг чанаржуулах мэдлэгжүүлэх чанар, чансааг нь сайжруулахтай холбоотой бас санал санаачилга гарж явагдаж байгаа гэж ингэж ойлгогдож байгаа. Яг нарийн тодорхой ажлуудыг бол манай гадаад харилцааны яам нэмж хариулах байх гэж бодож байна.
З.Энхболд : -Гадаад яаманд хариулах юм үлдсэн үү.

Г.Цогтсайхан : -Бямбацогт гишүүний асуудалтай холбогдуулаад гадаад бодлогын уламжлалт чанар мэдээж хэрэг явж байгаа. Шинэчлэлийн Засгийн газраас шинээр оруулж байгаа зүйл бол гадаад орнуудаас гуйж байгаа Монгол иргэдийн асуудал дээр илүү онцгой анхааръя. За мөн урьд баталсан гадаад бодлогыг эдийн засагжуулах хөтөлбөр байгаа. Хоёр жилийн өмнө батлагдсан. Бид энэ хөтөлбөр бол их зүйтэй хөтөлбөр гэж үзсэн. Энэ хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх ажлыг эрчимжүүлэх чиглэлээр одоо нилээд анхаарч ажиллаж байгаа. Өөрөөр хэлбэл уламжлал шинэчлэлд явж байна. Шинэчлэлийн бодлого ч мөн хэрэгжиж байгаа гэж товчхон хариулж болохоор байна.

З.Энхболд : -Нэр дэвшигчид Цогтсайхан даргын талаас эхлээд дараалаад хариулаад явчих. Нэрээ хэлээд протоколд үлдэхээр.

О.Дамбийням : -Афгинистанд Элчин сайдаар томилогдох гэж байгаа Дамбийням гэдэг хүн байна. Тэгэхээр тэр 2 дахь хэсэгт С.Бямбацогт гишүүний асуусан зүйлийн 2 дахь хэсэг юм гэж ойлголоо. Тодорхой ямар үүрэг, зорилго даалгавар тавигдаж байгаа вэ гэж. Одоогоор бол манай Афгинистаны хувьд бол цэрэг хандивлагч одоо ийм 43 дахь улс байж байгаа. 370 орчим цэргийн албан хаагчид 3, 4 чиглэлээр алба хааж байна. Тэгэхээр одоогийн шинэчлэлийн Засгийн газрын гол бодлого манай төр засгийн байгууллагаас яамны хэмжээнд өгсөн үүрэг даалгавар эхлээд яригдаж байгаа бодлого бол цэрэг хандивлагчаасаа бид нар эдийн засгийн сэргээн босголтон оролцогч ийм одоо улс болох ёстой гэсэн ийм том бодлого явагдаж байгаа. Энэний хүрээнд сүүлийн үед бол Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллага ихээхэн идэвхитэй оролцож байгаа. Төрөл бүрийн хөтөлбөр программ руу хэрэгжүүлэх ажлыг ярьж байна. Тэрний хүрээнд бас манайх ажиглагчийнхаа хувьд бас оролцож өөрийнхөө санаа бодлыг хэлсэн байгаа. Тэгэхээр энэ бол эдийн засгийн сэргээн босголтонд оролцогч буюу хандивлагч болно гэдэг бол маш олон талтай үйл ажиллагаа явуулах юм. Ерөнхийдөө багцлаад хэлэхэд бол Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллагын хүрээнд болон бусад өрнөдийн орнуудын явуулж байгаа эдийн засгийн сэргээн босгох үйл ажиллагааны хүрээнд өөрсдөө оролцох тэдний хөрөнгөөр оролцох нэг чиглэл байж болж байгаа юм. Манай дотоодын улсын болоод хувийн пүүс компаниуд хамтраад тодорхой сэргээн босголтын үйл ажиллагаанд оролцох ийм нэг үйл ажиллагаа байгаа.

Гурав дахь чиглэл нь бол тодорхой хөтөлбөрийн төслийн хүрээнд бол мэргэжилтнүүдээ явуулах ийм бололцоо байгаа. Тухайлбал энэ мэргэжилтэн гэдэг дээр бол бид нар хөдөө аж ахуй барилга байгууламж анагаах ухааны салбарт эмч нар гэсэн ийм чиглэлээр байж болох юм гэсэн ийм санааг Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллагын хүрээнд эдийн засгийн сэргээн босголтонд нь хандивлагч буюу оролцогч орны хүрээнд ийм үйл ажиллагаа явуулж эхэлсэн байж байгаа. Энийг бол цаашдаа үргэлжлүүлж ярилцана.

Дөрөв дэх хэлбэр бол манай төр засгийн байгууллагаас сүүлийн үед ихээхэн анхаарч байгаа Монгол гаралтай иргэдтэй хамтарч ажиллах тэд нартай соёл түүхийнхээ харилцааг сэргээх тэдний эрх ашгийг бололцооны хэмжээнд хамгаалах бас нэг том зорилт сүүлийн жилүүдэд ихээхэн тавьж байгаа бол Монгол судлалыг хөгжүүлэх ийм бодлого байж байгаа. Ерөнхийлөгч шинэчлэлийн Засгийн газраас сүүлийн үед Монгол судлалын талаар ихээхэн бодлого баримталж байгаа. Афгинистан, Иран, Ирак бүгдээрээ бол энэ хаант улсын түүхтэй холбогдолтой Их Монгол Улстай Бабар хантай холбогдолтой ийм газрууд байгаа. Тэгэхээр 100 гаран жилийн түүх Энэтхэг рүү тийшээ шилжүүлэх юм бол 200 гаруй жилийн түүх бол тэнд хадгалагдаж байгаа. Тэгэхээр Монгол судлалыг хөгжүүлэх Монголынхоо түүх соёлыг бас эргэж олж авах тэнд бол баримт бичиг судлах олж авах авч ирэх ажиллах ийм зүйлүүд бол их байгаа юм гэж ингэж бодож байгаа.

З.Энхболд : -Бүх нэр дэвшигчдэд ижилхэн асуулт тавьсан. Тухайн орны онцлогтоо гэхээсээ илүү хуучин одоо явж байгаа шиг нэг жижүүрийн мэдээ явуулдгаас илүү өөр юу бодож байгаа вэ гэж ерөнхийд нь хариулвал зүгээр. Тухайн орны онцлогтой юмуу бас хариулж болно. За дараагийн нэр дэвшигч Ганболд.

Б.Ганболд : -Бүгд Найрамдах Солонгос Улсад суух Элчин сайдаар нэр дэвшиж байна. БНСУ бол манай ойр хөрш, зэргэлдээ оршдог гол гуравдагч хөрш орны хувьд өнөөдөр ч гэсэн харилцаа хамтын ажиллагаа маш өргөн хүрээтэй явагдаж байгаа. Тэгэхээр нэн тэргүүнд өнөөдөр хэрэгжиж байгаа бүх хамтын ажиллагааны төрлүүд, төсөл хөтөлбөрүүдийг улам эрчимтэй хөгжүүлэх нь зөв байх гэж бодож байгаа. Үүн дээрээс боловсруулах үйлдвэр, боловсруулах аж үйлдвэр, аж үйлдвэрийн парк гэж ярьж байгаа. Аж үйлдвэрийн техник, технологийг нэвтрүүлэх менежментийг нэвтрүүлэх чиглэл дээр илүү анхаарах нь зүйтэй болов уу.

Дараагийн ээлжинд мэдээллийн технологи.

Дараа нь анагаах ухаан, эрүүл мэндийн чиглэлээр илүү анхаарах ёстой байх.

Мөн хот төлөвлөлт, нийтийн тээвэр, аялал жуулчлалын менежмент хөгжүүлэх ёстой байх. Хамгийн гол нь иргэдийн зорчих нөхцөлийг илүү хөнгөвчлөх тал дээр гол анхаарлаа хандуулж ажиллана гэсэн бодолтой байна.

Б.Алтангэрэл : -АНУ-д Элчин сайдаар нэр дэвшиж байгаа Алтангэрэл. Тэгэхээр илүү хүн мэдэж байгаа АНУ бол шинжлэх ухаан технологийн тэргүүлэх орон. Тэгэхээр шинжлэх ухаан технологийн тэргүүлэх орон. Тэгэхээр эндээс бол мэдээж манайх бол өндөр технологи ер нь бүх чиглэлээр, социальный чиглэлээр ч гэсэн мэдээллийн чиглэлээр ч гэсэн авах зүйлүүд их байгаа гэж бодож байгаа. Монгол Улсад одоо нутагшуулж болох тэр зүйлийг сонгож авах ажиллах зайлшгүй шаардлага гарна гэдэгт тэр чиглэлээр ажиллана, тодорхой бодлого, төлөвлөгөөтэй. Элчин сайдаар ажиллах хугацаандаа ямар чиглэлийн өндөр технологи авч хэрэгжүүлж болох вэ гэдэг дээр явахаасаа өмнө бэлтгэл ажлын хүрээнд нилээд судалж байж яана гэж бодож байна. Зорилго дэвшүүлж ажиллана гэж бодож байна.

С.Энхбат : - Кувейт Улсад нэр дэвшиж байгаа Энхбат. Өнөөдрийн байдлаар бол Кувейт Улсын талаар энэ хамтын ажиллагааны талаар мэдээлэл миний мэдлэг мохос, маш их нимгэн мэдлэгтэй байгаа. Гэхдээ энэ өнөөдөр ингээд батлагдаад явахаар шийдэгдэх юм бол энэ Гадаад хэргийн яаман дээр бол семинарт бүтэн сар сууж бэлтгэгдэх ёстой.

Өнөөдрийн миний нимгэн байгаа мэдлэгээр бол энэ Кувейт Улс, Монгол Улстай бол их ижил төстэй улс юм. Хүн ам цөөнтэй, газрын баялаг ихтэй. Тэгэхээр зэрэг бол энд явагдаж байгаа бодлого бол маш их сонирхол татаж байна.

Хоёрдугаарт бол энэ Кувейт улсын хөгжүүлсэн тэр техник, технологийн нэвтрүүлсэн байдал бас их сонирхол татаж байгаа. Цаашдаа бол одоо надад өгөгдөх үүрэг даалгавар гэвэл мэдээж энэ нефтийн асуудал зайлшгүй гарах байх гэж бодож байна.

Б.Батхишиг : -Бүгд Найрамдах Турк Улсад Элчин сайдад томилогдохоор нэр дэвшигч Батхишиг.

Сая бидэнд Засгийн газрын хуралдаанаар ороход надад 5 сайд бол маш тодорхой үүрэг өгсөн.

Нэгдүгээр энэ орон сууцжуулах хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхэд Туркын компаниудын хөрөнгө оруулалтыг оруулах.

Хоёрдугаарт арьс, шир боловсруулах Туркийн технологи, хөдөө аж ахуй, дифлицийн аж ахуйн технологийг нэвтрүүлүүлэх. Гуравдугаарт тээврийн салбарт хамтран ажиллах ялангуяа энэ жилээс эхэлж байгаа агаарын тээврийн салбарын үр ашгийг нэмэгдүүлэх чиглэлээр ажиллах.

Дөрөвдүгээрт оюутан сургах.

Тавдугаарт батлан хамгаалах салбар хамтран ажиллах чиглэлээр 5 сайд тодорхой үүрэг өгсөн. Энэ нь дахиж бид нар үүрэг чиглэлээ бүр тодруулахаар ярьж байгаа. Хамгийн гол зорилго бол тэнд 2100 иргэн байдаг гэсэн энэ ихэнх нь бүртгэл байхгүй. Үүнээс 860 нь бол оюутан байгаа. Юуны өмнө иргэдээ бүртгэлтэй болгож, иргэдтэйгээ ажиллах энэ ажлаас бол ажлаа эхэлье гэж бодож байгаа.

Ж.Сүхээ : -Би Казкастан Улсад нэр дэвшигч Сүхээ гэж хүн байна. Казакстан Улс бол Үндсэндээ Монгол Улсын баруун хөрш гэж би хувьдаа үздэг. Өчүүхэн зурвас газраар ОХУ-аар тусгаарлагддаг энэ бол манай ялангуяа баруун аймгийн хөгжилд бол чухал гарц орон гэдэг утгаар нь би бол төсөөлж боддог юм. Энэ утгаар нь үзэхэд бол давын өмнө бодох зүйл бол зам, тээврийн асуудал. Зам гэдэг дээр бол авто зам. Болж өгвөл төмөр замын асуудал хамгийн түрүүн агаарын тээврийн асуудал өнөөдөр бол Казакстан улс руу гардаг агаарын тээврийн харилцаа бол алдаг оног явдаг. Ийм байдалтай байгаа. Яагаад энийг бодож байна гэвэл цаашдаа бол бид Европ руу гардаг хамгийн дөт зам ялангуяа манай баруун таван аймгийн хөгжилд бол чухал үүрэг гүйцэтгэх бүтээгдэхүүний хямд авах боломж хангах гэсэн утгаар нь цаашдаа Европ руу гарах манай нэг гарц болох юм биш биз дээ гэсэн утгаар нь би хувьдаа их бодож явдаг.

Хоёрдугаарт бол бид бол нефьтээр бол 100 хувь хараат орон. Тэгэхээр Казакстаныг та бүхэн мэдэж байгаа. Нефтийн хувьд бол баялагтай их экспортын хамгийн их бүтээгдэхүүн нь бол нефть байдаг. Тэгэхээр бид бас энэ нефтийн асуудлаар хамтарч ажиллах нөхцөл боломж ямар байна гэдэг дээр анхааръя гэж ингэж бодож байгаа. Өөр нэг асуудал бол яахав Казакстан Улс өнөөдөр Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллагын гишүүн Монгол Улсад ажиглагчаар явж байгаа. Цаашдаа бол Шанхайн хамтын ажиллагааны хүрээнд бол нилээд томоохон юмнууд яригдаж байгаа. Жишээлбэл гаалийн холбоо гээд харилцан бараагаа татвараас чөлөөлөх гэх мэтчилэн ийм томоохон юмнууд явж байгаа. Энэ бол Монгол Улсын эдийн засгийн харилцаанд чухал үүрэгтэй зүйл, судлах ёстой асуудал гэж би хувьдаа ингэж үзэж байна.

Гуравдугаар асуудал бол иргэдийн асуудал байгаа. Манай эрхэм гишүүдийн саяын ярьж байгаагаар би бас сая анхаарал их тавьж байгааг бол ойлгож байгаа. Энд бол одоо Монгол Улсаас нийтдээ 90 гаруй мянган иргэн Казкастан руу шилжсэн. Түүнээс бол 40 орчим мянган иргэн бол үндсэндээ хоёрдмол харьяалалтай байгаа. Энэ иргэдийн асуудалтай холбоотой нарийн асуудал бий. Тэгэхээр яахав би хувьдаа бол Бүгд Найрамдах Солонгос Улсад Консулын хэлтсийн даргаар 3 жил ажиллаа. Тэгээд тэнд бол манай 30 гаруй мянган иргэд байдаг. Зохих хэмжээний туршлага хуримтлууллаа. Энэ дээр бас Казкастаны хувьд ажиллая гэж бодож байна.

Дөрөвдүгээрт яахав бодох гэж байгаа зүйл бол Кластаус бол нийслэлээ шилжүүлнэ. Юу яаж байгаа орны нэг. Манайхтай бол амьдрал ахуй ерөнхий байдал бол төстэй орон. Нийслэлээ хэрхэн шилжүүлсэн талаар бид нарт хэрэгтэй мэдээлэл байвал олж цуглуулъя. Иймэрхүү чиглэл барьж байна. Цаашдаа бол бэлтгэл ажил өрнөөд тодорхой чиглэлийг төр засгийн удирдлагаас авъя гэж бодож байна баярлалаа.

Х.Даваадорж : - Монгол Улсаас Белгийн Вант Улс болон Европын холбоонд суухаар нэр дэвшигдэж байгаа Даваадорж байна. Миний хувьд бол аливаа улсын гадаад бодлого тэр дотроо Монгол Улсын гадаад бодлого нь бол залгамж шинэчлэл залгамжлал гэсэн 2 зүйлийг хослуулан явах ёстой гэж би ойлгодог тэр ч утгаараа өмнөх Засгийн газраас дэвшүүлж ирсэн зорилтуудыг цаашид үргэлжлүүлэн хэрэгжүүлэх асуудлуудыг хэрэгжүүлнэ. Монгол Улсын Их Хурлаас баталсан Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлал, гадаад бодлогыг эдийн засагжуулах хөтөлбөр гээд тулгуур баримт бичгүүдэд заасан заалтуудыг хэрэгжүүлэхийн зэрэгцээ тухайн улс орны онцлогт тохирсон тэдгээрийг харгалзаж Монголын нөхцөлд аль бололцоотойг нь авч хэрэгжүүлэх давуу талтай байна гэдэг тал дээр бас түлхүү анхаарч ажиллах ёстой болов уу гэж боддог. Тийм ч учраас эдгээрийг авч харилцан ашигтай байх зарчимд тулгуурлан хэрэгжүүлсний үндсэн дээр Монгол Улсын эдийн засагт хир зэрэг хувь нэмэр оруулах вэ гэдэг тал дээр цаашид илүү түлхүү анхаарч ажиллах ёстой болов уу гэж ойлгож байгаа.

Миний хувьд Европын холбоо гээд томоохон 27 улсыг багтаасан бүлгийн хажуугаар Белги гээд улсууд байна. Эдгээр улсуудтай өнгөрсөн Засгийн газрын үед бол Европын стандартыг нэвтрүүлэх гэсэн том зорилт тавьсан байгаа. Энийг хэрэгжүүлэх талаар үргэлжлүүлэн ажиллана. Стандартыг хэрэгжүүлэхдээ мэдээж нийтлэг зүйл байхын зэрэгцээгээр тухайн улс орны онцлог юу байна тэгээд хөдөө аж ахуй, газар тариалан, жижиг, дунд, үйлдвэрлэл, уул уурхай, байгаль орчин гээд тухайн улсад авч хэрэгжүүлж байгаа бодлогын давуу талууд юу байна гэдгийг улс тус бүр дээр нь харгалзан үзэж эдгээрээс авч болох зүйлүүдийг нь түлхүү хэрэгжүүлнэ гэсэн тийм бодолтой байна. Европын холбооны хувьд бас олон Монголчууд ажиллаж амьдарч сурдаг. Тэдгээрийн эрх ашгийг хамгаалах асуудал бас мэдээж Элчин сайдын яам болон одоо тухайн улсад сууж байгаа иргэдийн эрх ашгийг хамгаалах тал дээр Элчин сайдын яам түлхүү анхаарч ажиллах болно гэсэн бодолтой байна. За баярлалаа.

Г.Батжаргал : -Бүгд Найрамдах Австри Улсад томилогдохоор нэр дэвшигч Батжаргал. Австри бол мэдээж нэгдүгээрт сэргээгдэх эрчим хүчний чиглэлээр.

Хоёрдугаарт эрүүл мэндийн салбар.

Гуравдугаарт бол өндөр технологи.

Дөрөвдүгээрт бол аялал жуулчлалын чиглэлээр илүү ажиллах боломжтой гэж үзэж байгаа. Австри бол Нэгдсэн Үндэсний байгууллагын одоо салбар төвүүдийн гурав дахь төвийн нэг нь Энэ утгаараа бол олон талт хамтын ажиллагаа дипломат ажиллагаа бол тэнд идэвхитэй явагддаг. Тэнд хэд хэдэн Олон Улсын байгууллага байж байгаа.

Нэгдүгээрт бол олон улсын атомын энергийн агентлаг.

Хоёрдугаарт бол мансууруулах бодис, гэмт хэрэгтэй тэмцэх НҮБ-ын төв, НҮБ-ын сансрын хороо түмийн туршилтыг бүрэн хориглох гэрээний байгууллагын түр комисс хамгийн сүүлд одоо энэ 11 сард манай улс бүрэн эрхт гишүүнээр элссэн Европын аюулгүй байдал, хамтын ажиллагааны хамтын ажиллагааны байгууллагын төв штаб бол Хено хотод байрладаг. Хэрвээ Элчин сайдаар батлагдвал эдгээр чиглэлээр эдгээр байгууллагуудтай олон талын хамтын ажиллагаагаар ажиллана. Баярлалаа.

З.Энхболд : -Болсон уу. Дууссан байна. Нямаагийн Энхболд гишүүн асууя. Больчих вуу за. Асуулт асууж дууслаа. Ерөнхийлөгчийн санал болон Байнгын хорооны санал, дүгнэлттэй холбогдуулан үг хэлэх гишүүн байвал нэрээ өгнө үү? Кнопоо дарж дуусав уу? Баярсайхан гишүүнээр Энхболд гишүүнээр үг тасаллаа. Даваасүрэн гишүүн үг хэлье.

Ц.Даваасүрэн : -За баярлалаа. Тэгэхээр би бас ингээд сая Элчин сайдаар томилогдож байгаа улсуудыг харахад бас ур чадвар мэргэжлийн талаасаа тухайн салбарт ажиллаж байсан улсууд байна. Энхбат энэ нэр дэвшиж байгаа хүний яриаг би сонсоод бодлоо л доо. Миний мэдлэг нимгэн гэж байхад тодорхойлолтон дээр нь ур чадварын шаардлага хангаж байгаа гэж Гадаад харилцааны яам тодорхойлсон байна. Хүн олдодгүй юмуу. Аль эсвэл одоо шагнал юм уу. Тэгээд энэ Элчин сайдуудыг харж байхад ер нь Их Хурлаас томилогддогоо мартчихдаг юм шиг байгаа юм. Тэгэхээр цаашдаа Элчин сайдын асуудлыг Их Хурлаар оруулж ирэхэд энэ Байнгын хороо Элчин сайд нэг бүрээр өмнө ямар ажил хийж байсан юм, тухайн ажил дээрээ ямар амжилт гаргаж байсан юм гэсэн ийм байдалтай ярьж байхгүй бол шагналын журмаар орж ирээд байгаа ч юм шиг 1, 2 хүн ард нь байж байдаг ч юм шиг ийм байдлаар Элчин сайдуудыг томилж баймааргүй байгаа юм. Тэгээд одоо бид нар энэ чинь нээлттэй явж байгаа шүү дээ.

Мэдлэг нимгэн гэж байгаа хүнийг томилоод л сууж байдаг. Тэгэхээр би дараагийн Элчин сайдууд дээр би Байнгын хороог би анхаараасай гэж байгаа юм. Элчин сайд нэг бүр дээр нь гишүүдэд энэ хүнийг томилох болсон тэр ажлын талаас нь мэргэжлийн талаас нь хүн бүр дээр нь мэдээлэл өгч бай гэж тэгж байж томилж бай. Сайд нар томилж байдаг шигээ Элчин сайдуудыг томилоход анхааралтай хандаж бай. Улс орныг төлөөлж байгаа тухайн улс орны хоорондын харилцаанд өмнө нь Элчин сайдаар ажиллаж байхдаа ямар амжилт гаргасан юм, ямар ахиц гаргасан юм. Ямар ахиц гаргасан юм. Тийм байдлаас нь ярьж байхгүй бол энэ Элчин сайдуудын томилгооны асуудал бол ер нь угаасаа нэг тийм назгай явж ирсэн. Ер нь гадаадад суугаад ажиллаж байгаа байдал нь ч тийм. Гишүүдтэй харьцаж байгаа байдал бол нэг хоол идэх маягтай. Тэрнээс биш одоо энд болж байгаа миний ажил ийм байна. Манай улс оронд хэрэгтэй ийм зүйл байна гээд. Ингээд энэ өнгөрсөн хугацаанд энэ Их Хуралд сууж байхад ямар нэг Элчин сайдын санаачилгаар энэ Улсын Их Хурал дээр орж ирсэн санал, онол гэж би харсангүй. Тийм мэдээлэл гэж надад ирсэнгүй. Тэгэхээр ер нь энэ ялангуяа улсын төсөв хэлэлцэж байхад манай энэ экспорт гадаад худалдааны хүрээнд харьцаж байгаа улс орнуудын тухай мэдээллийг жил бүр авдаг байх хэрэгтэй байх шиг байгаа юм. Тэдний эдийн засгийн прогнозыг авдаг байх хэрэгтэй байх шиг байгаа юм.

Тэр хөгжлийн яаманд бол энэ ялангуяа манай экспортын чиглэлээр ажиллаж байгаа юу улс орнуудад томилогдож байгаа Элчин сайдууд бол мэдээлэл ирүүлдэг болох хэрэгтэй. Тэднийх ямар прогноз гаргаж манайхаар бол үндсэн чиглэл баримт бичгээ гаргаж байгаа юм. Тэрэн дээр нь түшиглээд бид нар бас энэ эдийн засгийнхаа төлөвлөлт, төсвийнхөө асуудлыг экспортынхоо орлогыг тооцдог ийм чиглэл рүү орох ёстой. Би тэгж хандаж дараагийн сайд нараас эхэлж бас арай өөр зарчмаар энэ Элчин сайдуудаас томилгооны асуудлыг ярьдаг болоосой гэж энэ үгийг хэлж байгаа юм.

Манай Байнгын хороо байгаа тийм учраас Байнгын хороо эд нарыг томилогдлоо ч гэсэн томилогдсоны дараа ч гэсэн энэ нөхдүүдийн ажилд одоо хариуцлагатай ханддаг байх хэрэгтэй. Тэгээд дараагийн томилгоон дээр нь хир ажилласан .../минут дуусав/.

З.Энхболд : -А.Бакей гишүүн үг хэлнэ.

А.Бакей : - За баярлалаа. За ер нь Монгол Улсаас гадаад улс орнуудад суугаа Элчин сайд Элчин сайдын яам бол 2 орны хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх 2 Улсын иргэдийн хоорондын хамтын ажиллагааг ойртуулахад чухал үүрэг гүйцэтгэж ирсэн. Гэхдээ яг ажиллах нөхцөл боломж нь ямар байна. Ер нь одоо эдгээр Элчин сайдуудын ажилд одоо үнэлэлт, дүгнэлт өгч байгаа байдал ямар вэ гэдэг асуудал өөр хэрэг байна. Гадаад орнуудын явж байхдаа Элчин сайдаар ороход бол ажиллах нөхцөл нь их тааруу байдаг юм байна. Ялангуяа одоо төсөв мөнгө нь тарчиг. Тэрэндээ таарсан хэдэн хүн байж байдаг. Тийм учраас ажиллах нөхцөл боломжоор хангах асуудал дээр Улсын Их Хурал гадаад харилцааны яам зайлшгүй анхаарах хэрэгтэй. Нөгөө талаар бол бас ажлыг нь дүгнэж тэрийг бол Улсын Их Хуралд мэдээллэж, тайлагнаж ажиллах энэ байдал дээр бол цаашдаа Гадаад харилцааны яам болоод Улсын Их Хурал анхаарах хэрэгтэй гэж хэлмээр байна. Одоо энэ Бүгд Найрамдах Казкастан Улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайдаар нэр дэвшиж байгаа Сүхээ гуайд бас ганц нэгэн зүйлийг захиж хэлмээр байна.

Энэ юу гэхээр 90- оноос Монгол Улсаас Казкастан улс руу шилжин суурьших иргэдийн суурьшил одоо хүртэл үргэлжилж байгаа. Зарим нь бол Монгол Улсын иргэншлээс гараад Казкастан Улсын иргэн болчихсон. Зарим нь түр тэндээ оршин сууж байгаа. Энэнтэй холбоотойгоор иргэдийн зарим тал дээр хүний эрх зөрчигдөх асуудал нилээд гарч байгаа.

Хоёр улсын хоёрдмол харьяат байдалтай ч байна. Зарим нь ерөөсөө аль ч улсын иргэн гэдэг нь мэдэгдэхгүй ийм улсууд бас байна. Эндээс болоод хаана ч байхгүй ойлгомжгүй байдал нилээд үүсч байгаа. Энэ байдлыг бол Бүгд Найрамдах Казкастан улсын одоо талтай ярьж цэгцлэх ийм асуудал бол байгаа. Бүртгэлээс өгсүүлээд олон асуудал байна. Энд нэг жишээ хэлэхэд сая орон нутгийн сонгуульд одоо манай Баян-Өлгий аймагт гэхэд бол Бүгд Найрамдах Казкастан Улсын аль хэдийн иргэн болчихсон хүн орон нутгийн сонгуульд нэр дэвшээд байх жишээтэй. Ийм замбараагүй байдал их байна. Тэгэхээр эндээс хамаараад чирэгдэл бас их үүсч байна. Энэ байдал дээр анхаарал тавьж ажиллахыг танаас хүсч байгаа. Үүний зэрэгцээ хүний амьдрал хойно энэ чинь бас одоо янз бүрийн асуудал гардаг юм байна.

Хүн нас барлаа гэхэд бол яаралтай Казкастанаас наашаа ирэх эсвэл Монголоос Казкастан руу яаралтай явах энэнтэй холбоотой бол чирэгдэл их гарч байгаа. Тийм учраас одоо энд байгаа тэнд байгаа аль ч иргэдийн хувьд бол анхаарал халамж тавих төрийн үйлчилгээ үзүүлэх асуудал дээр бол анхаарал тавих хэрэгтэй байна. Үүний тулд бол Баян-Өлгий аймагт бол Бүгд Найрамдах Казкастан улсаас Монгол Улсад суугаа Элчин сайдын хүрээнд бол Консулын газар зайлшгүй нээх шаардлагатай зүйл. Жишээлбэл одоо Баян-Өлгий аймагт байгаа хөдөөний малчин одоо Улаанбаатарт орж .../минут дуусав/.

З.Энхболд : -Тэрбишдагва гишүүн үг хэлнэ.

Д.Тэрбишдагва : - Өнөөдөр бөөнөөрөө олон Элчин сайдууд тавигдаж байна л даа. Элчин сайдуудыг тавих солих асуудал бол хугацаатай ажил. Хугацаандаа ажлаа хийсэн хүмүүсийг ажлыг нь тайлагнаад сайн хийсэн бол саар хийсэн бол ажил төрөл дээр нь янз янзын юм ярих ёстой байдаг.

Элчин сайдуудыг томилох асуудал одоо би дахиад хэлэх нь чухал. Энэ Гадаад бодлого, аюулгүй байдлын Байнгын хороо Элчин сайдуудыг тавьж байгаа хүмүүсээ нэг бүрчлэн ярьсан болов уу гэж би ойлгож байна. Нөгөө талаасаа энэ удаагийн томилолтоор гурван Элчин сайд Монголоос томилогдоогүй гадаад улсаас гадаад улс руу томилогдож байгаа. Энийг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч оруулж ирэхдээ юу гэж бодож оруулж ирснийг би ойлгохгүй байгаа юм. Засгийн газрын хурал дээр ч гэсэн энэ байр сууриа би илэрхийлж байсан. Одоо ч илэрхийлчихье. Монгол Улс өнөөдөр эдийн засгийн хөгжил нөхцөлөөрөө гадныханы анхаарлыг татаж байгаа. Монгол Улсад хүрч ирээгүй нэг Элчин сайдын яамнаас нөгөө рүү доншуучилна гээд хэлвэл арай хатуу байх. Нөгөө рүү ингэж явж байгаа асуудлыг Их Хурал цаашдаа анхаарч ажиллах ёстой шүү дээ. Монгол Улсынхаа нөхцөл байдлыг өнөөдөр мэдэж байгаа юмуу үгүй юмуу. Яг одоо хийсэн ажлын үр дүн нь Элчин байж байгаад дэвшиж явж байгаа хүмүүс урд нь хийсэн ажил нь ямар үр дүн гаргачихаад цаашаа нэг газраас нөгөө газар руу яваад байгаа юм гэдэг нь энэ Байнгын хороо энэ тэр дээр тодорхой ярих ёстой. Үр дүнгий нь дүгнэж ярих ёстой. Үнэхээрийн гавъяа байгуулаад байгаа юм бол цааш нь дэвшүүлэх нь байтугай ямар ч ажилд тавьж болно л доо. Ийм учраас бол энэ асуудлыг цаашдаа онцгойлон ажиллах ёстой шүү.

Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга, зөвлөхүүд нь байж байх шиг байна. Нөгөө талаасаа одоо бол гадаад харилцааг нэг цонхоор харах Олон Улсын харилцаа манай улс төрийн харилцаа бусад хүмүүсийн явж байгаа газрууд гайгүй байгаа юм билээ. Одоо бидний хамгийн чухал асуудал бол бүгдээрэнд нь захиж хэлэхэд бол гадаад харилцааг нэг цонхоор харах асуудал. Монгол Улсад хөрөнгө оруулалт сайжирч байгаа нөхцөл байдалд Монгол Улсаа зөв зүйтэй танилцуулах асуудал хамгаас чухал. Монгол Улсыг дэлхий бас сонирхож байна уу гэдэг бол ийм чухал үед ийм чухал цаг мөчид Монгол Улсаас гадаад улсад сууж байгаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд гэсэн ийм өндөр албан тушаал авч ажиллаж байгаа хүмүүс өөр өөрсдийнхөө улс оронд өөр өөрсдийнх нь онцлог гэж байдаг одоо бол гадаад харилцааг нэг цонхоор харах асуудал ямар ямар харилцаа яг ямар чиглэлээр ярих вэ гэдгийг бол гадаад яам Засгийн газар тодорхой хэмжээгээр гаргаж байгаа. Тэр л хүрээндээ ярьж тэрүүгээр нь үр дүн гарах ёстой гэдгийг бол онцолж хэлж захиж хэлмээр байна. Тэгээд амжилт хүсье.

З.Энхболд : -Л.Цог гишүүн үг хэлнэ.

Л.Цог :- За баярлалаа. Элчин сайдыг томилох асуудал өөрөө нэн хариуцлагатай. Элчин сайд байна гэдэг бол дутуугүй их чухал асуудал. Монголын нүүр царай энэ асуудлыг манай Байнгын хороо хурдан түргэн маягаар хэлэлцсэн л дээ. Ийм байдлыг бид нар давтмааргүй байгаа юм. Сая хүмүүс ярьж байна. Нилээд одоо буурьтай, суурьтай шүүмжлэлтэй хандаж ярих ийм хэрэгцээ байгаа гэж бодож байна. Энэ удаа бол яахав шахсаар байгаад хурдан түргэн л орсон. Ер нь одоо урьд үеийн дипломатад томилж байсан асуудал ажиллаж байсан үеийг бодох юм бол шүүмжлэлтэй зүйл зөндөө байдаг л даа. Ялсан нам гэдэг юмуу байгаа Ерөнхийлөгчийг одоо тал тохой татсан, тойрсон, хүрээлсэн шагналын маягтай явдаг гэсэн ийм шүүмжлэл байдаг шүү дээ. Цаашдаа анхаарах ёстой болов уу гэж би бодож явдаг хүний нэг. Дараагийн нэг юм бол дипломат байсан улсын үйл ажиллагаанд зохисгүй явдал гардаг гашуун туршлага байдаг. Тамхины сүлжээнд өөрсдөө орсон байдаг. Хар тамхи зөөж явсан юм бий. Ийм явдлыг гаргахгүй байх гэж бодож байна. Монголыг шинэ Монгол болгосон шинэ цагийн Монгол гэж ойлгож байх ёстой болов уу гэж бодож байна.

Дараагийн нэг асуудал гэх юм бол томилоод явуулчихлаа гэхэд бол очсон хойноо бол үнэхээр цалин цавуу нь хүрдэггүй. Ажиллах нөхцөл нь орчин үеийн шаардлага хангадаггүй. Ийм зовлон байгааг бидэндээ хэлээд Улсын Их Хурал энийг анхаарах ёстой болов уу гэж боддог юм. Яахав магадгүй төсвийн хууль ярих үед илүү байсан байж магадгүй гэхдээ одоо оргүй дор бол гэж энд бас хэлье. Элчин сайд бүр харилцан адилгүй нөхцөлтэй байдаг юм билээ. Цалин цавуу нь ч янз бүр л байдаг юм билээ. Монголын эдийн засгийн хүчин чадал нэмэгдэж байгаа юм бол төрийг төлөөлж байгаа энэ улсынхаа техник нөхцөлийг хангах нь чухал гэж бодож явдаг юм.

Дараагийн нэг бүлэг юм бол гадна байгаа Монголчуудын эрх ашгийн тухай энд ярьж байна тун чухал. Элдэв юманд холбогдоно. Хар цагаанаар амьдарна. Амь насаа алдана. Наашаа зөөх гэтэл мөнгө төгрөг олдоггүй гэж ярьдаг шүү дээ. Энэ мэтийг төр анхаарах нь зүйтэй болов уу гэж ярьж байгаа юм. Энэ удаа томилогдож байгааг бол би хувьдаа дэмжих бодолтой байгаа. Цаашдаа ер нь Байнгын хороо үнэхээрийн түрүүнд гарсан шүүмжлэлийн дагуу хүн бүр дээр Байнгын хороо өөрөө сайн ажиллаж байх ёстой юм шиг байна лээ. Нэгдсэн чуулган дээр тэр бүр хүн бүрийг байцаагаад ингээд асуугаад явах хугацаа ч бага байдаг юм байна, боломж ч бага байдаг юм байна.

Байнгын хороо өөрийнхөө хариуцлагыг өндөржүүлэх ёстой юм болов уу гэдгийг хэлье гэж бодож байна.

З.Энхболд : -С.Бямбацогт гишүүн үг хэлнэ.

С.Бямбацогт : -Баярлалаа. Уг нь Энхбат гуайг нилээд боловсролтой, мэдлэгтэй хүн гэж бодож явдаг байсан юмсан эндүүрч байгаа юм байна л даа. Мэдлэг нимгэнтэй гэж өөрийгөө үнэлдэг юм байна. Дээрээс нь мэргэжлийн бус урд өмнөх ажилдаа хариуцлагагүй хандсан гэж халагдаж байсан. Ийм хүнийг яагаад оруулж ирж байгаа юм бол. Энэ дээр бас манай Их Хурлын гишүүд бодолтой хандах байх гэж бодож байна. Хэрвээ томилогдох юм бол бас ажлаа сайн хийнэ биз. Яах аргагүй Кувейт Улстай бид олон жил ярьж байгаа. Түүхий нефть оруулж ирж, нефть боловсруулах үйлдвэр байгуулж дотоодын хэрэгцээг хангах гэсэн бодлогыг бол олон жил тавьж байгаа. Өнөөдрийг хүртэл хэрэгжүүлж чадахгүй байгаа. Хэрвээ та томилогдох юм бол очоод энэ ажлыг хийж гүйцэтгээд Монгол Улсад нефть боловсруулах үйлдвэр байгуулагдаад түүхий нефьтээ Кувейт Улсаас авдаг болох юм бол Монгол Улсад үнэхээр том гавъяа болох байх гэж бодож байна.

Ер нь Монгол Улсын нөхцөл байдлыг та бүхэн сайн мэдэж байгаа. Монгол Улс хоёрхон хөрштэй. Түүхий эд бэлтгэн нийлүүлдэг улс байгаа. Байгалийн баялгаа ч тэр малын гаралтай түүхий эд нөхөн сэргээгддэг малын гаралтай түүхий эдээ ч түүхийгээр нь экспортонд гаргаж байгаа. Эцсийн бүтээгдэхүүн болгохоор өндөр татвар авдаг. Чадахгүй байж байгаа. Өнөөдөр Европын холбооны улс бид нар 7200 нэр төрлийн Монголд Улсад үйлдвэрлэсэн бараа бүтээгдэхүүнээ татваргүй гаргах асуудлыг шийдсэн байгаа. Өнгөрсөн үед бас манай ажиллаж байсан Элчин сайд, дипломатууд энийгээ сайн хийж гүйцэтгэсэн. Үүнтэй адилхан тухай тухайн улс орондоо Монголын бараа бүтээгдэхүүнийг татваргүй гаргах энэ асуудал дээр та бүхэн бас анхаарч ажиллах байх. Өнөөдөр бид нар улаан буудайгаа дотооддоо бүрэн гурилынхаа хэрэгцээг хангадаг болсон. Экспортлох гээд Хятад Улс, ОХУ маань 50-60 хувийн татвар авна гээд. Бид чадахгүй улаан буудай маань Монгол Улсдаа илүү бараг хаягдал болох гээд байж байгаа. Иймэрхүү малын гаралтай түүхий эдээр эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлээд арьс шир ноос, ноолуураар эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлээд экспортлъё гэхээр бас өндөр татвараас болоод экспортолж чадахгүй болж байгаа. Тийм болохоор Монгол Улсад үйлдвэрлэж байгаа бараа бүтээгдэхүүнийг татваргүй тухайн нутагт нь импортлох, Монголоос экспортлох ажлыг та бүхэн анхаарч ажиллаасай гэж нэгдүгээрт хүсмээр байгаа юм.

Хоёрдугаарт байгалийн баялгаа бид нар түүхийгээр нь 2 хөршдөө экспортлохоос гадна эцсийн бүтээгдэхүүн болгож нэмүү өртөг шингээж мэдлэг шингээж тэр АНУ, Европын холбооны улс, Солонгос Улсад экспортолмоор байна. Тэр улсууд маань ч гэсэн Монгол Улсаас нэмүү өртөг шингэсэн бараа бүтээгдэхүүнийг худалдан авах сонирхолтой байгаа байх. Хоёр талын сонирхол байгаа байх. Энэ сонирхол дээр та бүхэн маань ажиллаж, энэ гадны өндөр хөгжилтэй орнуудын хөрөнгө оруулалтыг Монгол Улсад оруулж ирэх за тэр өндөр техник технологийг оруулж ирэх тал дээр нилээд анхаарч судалж бодитой ажлуудыг хийгээсэй. Энэ хоёр зүйл дээр та бүхэн минь анхаарч ажиллаад энэ хоёр зүйл дээр өндөр технологи Монгол Улсдаа оруулж ирэх нутагшуулах, нөгөө талдаа Монгол Улсдаа үйлдвэрлэсэн бараа бүтээгдэхүүнүүдийг тухайн орон нутагтаа татваргүй буюу хөнгөлөлттэй татвартай нөхцөлөөр импортолдог, Монгол Улсаас экспортолдог энэ боломжийг бүрдүүлж чадах юм бол та бүгдийн маань бас өнөөдөр 3 жил ажиллах ажлын үр дүн гарсан гэж миний хувьд бол дүгнэмээр байна. Та бүхэнд бол амжилт хүсье.
Монгол Улсдаа бас энэ өндөр технологи оруулж ирэх Монгол Улсынхаа төлөө хөгжилд хувь нэмэр оруулах ажилдаа өндөр амжилт гаргаарай гэж хүсье.

З.Энхболд : -Баярсайхан гишүүн.

Г.Баярсайхан : - Өнөөдөр Монгол Улсыг гадаадад төлөөлөх Элчин сайдуудыг томилж байна. За Ерөнхийлөгчөөс оруулж ирж байгаа санал. Энд бол ямарваа нэгэн шагналын албан тушаал байхгүй гэдгийг та бүхэн тодоос тод мэдэж байгаа. Монголын төр улсаа төлөөлөх шаардлага, босгыг давж чадсан эрхмүүдийг өнөөдөр энд нэрийг нь оруулж ирж байна уу гэдгийг би хувьдаа ойлгож байгаа. За манай дадлага туршлагатай дипломатууд бас энд нэр дэвшээд явж байна. Манай бас нэртэй эрдэмтэн эрхэм хүртэл энд сууж байна.

Би захиж бас нэг зүйл хэлмээр байгаа юм. Өнөөдөр гадаад байгаа Монголчуудын эрх ашгийг хамгаалах гэж одоо урд нь бас дипломат алба хашиж байсан мөн орж ирж байгаа эрхмүүд хэлж байна. Энэ бол зөвхөн дипломат хэллэг, албан ёсны хэллэг л гэж ойлгож байгаа юм. Та бүхэн томилогдоод очно. Энэ бол зөвхөн ёслолын ажиллагаа л явж байгаа гэдгийг ойлгоорой. Жинхэнэ томилсон эзэд бол гадаа байгаа шүү. Жирийн ард иргэд байгаа шүү. Тэгээд гадаадад томилогдоод очсон хойноо тухайн оронд зорчиж байгаа аянчин гийчин Монгол Улсын паспорт барьсан эргэн бүрийг та бүхэн тосч үйлчлээрэй гэдгийг хэлмээр байгаа юм. Ямарваа нэгэн их зан гаргах, ямарваа нэгэн хүнд суртал гаргах ийм асуудал гаргаж болохгүй шүү гэдгийг бас хатуу сануулж хэлмээр байгаа юм. Сая Энхбат гуай мэдлэг нимгэн гэж хэллээ л дээ. Би энэ хүнээс ийм үг гарах болов уу гэж дотроо бодож байсан юм. Энэ хүн маань Монгол Улсын шинжлэх ухааны цөмийн физикийн салбарын тулгуур багана гэдгийг бас дурдаад хэлэх нь зүйтэй байх. Монгол Улсын цөмийн зэвсгийн салбарыг гадаадад төлөөлж байгаа манай нэртэй том эрдэмтэн хүн. Эрдэмтэй хүн дөлгөөн даруухан байдаг. Энэ хүний амнаас ийм үг гарсанд би хувьдаа бахархаж байна гэж ойлгож байгаа. Тэгээд Энхбат гуайд нэг үг захиж хэлмээр байгаа юм.

Кувейт улсад эрдэм шинжилгээний байгууллага шинжлэх ухааны академи нь бид одоо зочилж байхад академиар нь орж зочилсон байдаг. 1300 гаруй эрдэмтэнтэй. Өнөөдөр Монгол Улсаас 1300 гаруй эрдэмтэн байдаг. Тэгсэн мөртөө шинжлэх ухааны байгууллагынх нь удирдлага нь маш цомхон байдаг юм билээ. Өнөөдрийнх шиг манай Монголын ийм нүсэр бүтэц бол тэнд байдаггүй юм билээ. Тэгэхээр та үүнийг бас нилээд сайн судалж, Монгол Улсдаа тэр бүтэц зохион байгуулалт гэх мэт чухал мэдээллүүдийг наашаа илгээж бид бас таны мэдээллүүд дээр үндэслэж цаашид шинжлэх ухааны академийг либериальчлах удирдлагыг цомхон болгох тал дээр бас хамтарч ажиллах ийм асуудал байгаа гэдгийг хэлмээр байна. За тэгээд та бүхэнд ажлын өндөр амжилт хүсье. Хамгийн гол нь одоо очоод бас иргэдийгээ тосч үйлчлээрэй гэдгийг бас хэлмээр байна. За баярлалаа.

З.Энхболд : -Энхболд гишүүн үг хэлнэ.

Н.Энхболд : - За энэ нэр дэвшиж байгаа Улсуудыг дэмжиж байна. Бүгдээрээ очоод тэр хариуцуулах гэж байгаа ажлыг чадах ийм боломжийн потенциалтай хүмүүс гэж бодож байна. Элчин сайдын яам, дипломат төлөөлөгчийн газруудын хийдэг гол ажлын нэг нь манай гадаад орчны талаар үнэн зөв мэдээллийг дотоодын шийдвэр гаргагчид хүргэж байх асуудал байдаг. Яг өнөөдрийн байдлаар та бүгд их л хэцүү үед л яг энэ цаг үед томилогдоод явж байна. Яагаад гэвэл энэ сүүлийн сонгуулиас хойш бас нэг ялангуяа бид нартай хамтарч ажилладаг гадна, дотны улс орнууд, компаниуд Монголын дотоод байдалд эргэлзсэн, тогтвортой байдалд нь эргэлзсэн хууль номоо тууштай мөрдөж чаддаг юмуу, хэлсэн амандаа хүрдэг улсуу гэдэгт нь эргэлзсэн ийм асуудал байна. Статистик тоо баримтаар хүртэл түрүүчийн жилтэй харьцуулахад хөрөнгө оруулалтын хэмжээ багассан, хүлээсэн хойш нь татчихсан зарим нь одоо гарах гэж байгаа ч ийм мэдээллүүд байгаа юм. Байнга ингээд үргэлжлэхгүй байх гэж бодож байна.

Гэхдээ яг одоо та нар очиж байгаа энэ мөчид бол нэг их чухал асуудал бол уг нь Монгол Улс бол хууль номоо тогтвортой мөрдөж ажиллах ийм ажилладаг улс гэдгийг ойлгуулах ийм асуудал. Энэ дээр нь бид нар дотооддоо хууль номоо тогтвортой мөрддөг, хэлсэн амандаа эзэн байдаг энэ тал дээр 2 талаасаа хамтарч ажиллах хэрэгтэй. Тэгээд мэдээгээ өгөхдөө энд байгаа улсуудад дотоодод олон нийтийн толгойг эргүүлэхэд ашиглах бид нар бүх юм сайхан байна, гадныхан сайхан байна гэж хэлэхэд нь тус нэмэр болох юм ирүүлэхээсээ илүү нөхцөл байдал үнэхээр ийм байна шүү. Бидний ажиллаж байгаа улс орнуудад Засгийн газар нь байгууллагууд нь манайтай хамтарч ажилладаг бүтцүүд нь иймэрхүү уур амьсгалтай байгаад байна гэдгийг айж ичилгүй үнэнээр нь хэлүүлж байх хэрэгтэй.

Энд байгаа хүмүүсийн чихэнд таатай юм ирүүлээд өөрсдөө тэнд тэрийг нь бий болгоод байгаа юм шиг тийм сайхан сэтгэгдэл төрүүлээд байх юм ерөөсөө ирүүлж болохгүй. Яг үнэнийг, хэрвээ бидний дотоод бодлогод алдаа байгаа бол гадаад орчинд очсонтой холбоотой бодлогод. Тэрийг нь энэ дотроо засаж залруулах хэрэгтэй. Тийм юмнуудыг үнэнээр нь ирүүлж байх хэрэгтэй гэдгийг зориуд хэлмээр байна, нэгдүгээрт.

Хоёрдугаарт иргэдтэй холбоотой асуудлыг манайхан гишүүд сая зөндөө ярьж байна. Ялангуяа хүн ам Монголчууд олноороо байдаг улс оронд байдаг Элчин сайдын яам, Элчин сайд өөрөө Элчин сайдын яамны ажилтнууд болж өгвөл ирж байгаа, ялангуяа асуудалтай болоод ирж байгаа хүмүүсийнхээ төлөө бүр эцэст нь чадахгүйгээ мэдэж байсан ч гэсэн эцэст нь тултал яваад хөөцөлдөөд байх ийм уур амьсгал ирмэлзлэлтэй байх хэрэгтэй. Чадахгүй байна даа гэдгийг тэр хүн хамт яваад мэдээд авна гэдэг бол ядаж улс орон маань миний төлөө санаа зовж байна, ажиллаж байна даанч чадсангүй дээ гэсэн сэтгэлтэй үлдэх бол өөрөө их чухал. Энэ дээр онцгой анхаарах хэрэгтэй юм байгаа юм.

Гуравдугаарт нь яг тэнд ажиллаж байгаа хүнд бол зовлон их байдаг юм. Монголоос их олон дарга нар очоод очсон дарга нар болгон өөрсөндөө их үйлчлүүлэх гэж зүтгэдэг, загнадаг, айлгадаг, сүрдүүлдэг юм байдаг. Би үүнийг бол явж байгаа Элчин сайд нарт биш бас одоо манайхаас гадагшаа явж ажилладаг дарга нарт хандаж хэлж байгаа юм. Нэг тусгай журам байдаг юм. Ямар хэмжээний хүн очвол ямар байдлаар Элчин сайдын яам тэр хүнд үйлчлэх вэ? Ажилд нь яаж туслалцаа үзүүлэх вэ гэсэн бас уг нь тийм журамтай. Тэрийг дагаж ажиллахгүй бол Элчин сайдын яамныхан ажлаа бид нар өөрсдөө энд суучихаад муулаад байдаг.

З.Энхболд : -Ганхуяг гишүүн үг хэлнэ.

Д.Ганхуяг : -За баярлалаа. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөс Элчин сайдаар томилуулахаар оруулж ирсэн хүмүүсийг дэмжиж байнаа гэж хэлэх байна. За Монгол Улсын тухайд бол энэ хөгжлийн гол гарц нь бол их экспортын чиглэл байгаа гэж ингэж хэлэх байна. Хамгийн гол нь өөрөө зах зээл багатай хоёр хөршөөс гадна бусад оронд өөрийн орны түүхий эдийг нэмүү өртөг шингээж боловсруулах энэ бодлого бол маш чухал юм. Энэ дээр бас анхаар ч ажиллахыг хүсмээр байна. За шинэчлэлийн Засгийн газрын тухайд өнөөдрийн гаргаж ирсэн тавьсан бодлого нь зөв зүйтэй явж байгааг бол нотолж байна. Түүхэнд байгаагүйгээр дэлхийн хөрөнгө, санхүүгийн зах зээл дээр Монголын Засгийн газрын бонд арилжигдлаа. Энэ бол маш чухал үзүүлэлт. Ер нь бол боломжийн хөгжилтэй орнуудын Засгийн газрын бондны хүүтэй адил түвшинд гарсан нь бол маш чухал асуудал юм. Тийм учраас энэ бодит үзүүлэлтийг бол хэн ч үгүйсгэх боломж байхгүй байх гэж хэлэх байна.

Гадаад худалдаанд бол нэгдсэн бодлого баримталж байгаа. Энэ асуудлыг бол Засгийн газар, Гадаад хэргийн яам хамтарч Засгийн газрын хуралдаанаар ерөнхийдөө шийдсэн байгаа гэж ингэж хэлэх байна. Гадаад харилцааг эдийн засагжуулах хөтөлбөр гээд батлагдсан хөтөлбөр л яриад байдаг. Хөтөлбөр ихтэй орон. Нөгөө мэдэхгүй гэдэг мянган үгний таглаа гэх шиг дандаа хөтөлбөр яриад байвал юм урагшаа явахгүй шүү гэдэг энэ зүйлийг хэлмээр байна. Хоёрдугаарт энэ гадаад бодлогын хүрээнд нэгдсэн бодлого гэдэг нь бол ойлгомжтой байх шаардлагатай. Хэрэгжихгүй зүйл амлаж тодорхой бус зүйлж амлаж гадаад харилцаанд бас асуудал үүсгэж байсан асуудлууд байгаа. Тэгээд энэ дээр бол болгоомжтой хандах ёстой гэж ингэж хэлмээр байна.

Хоёрдугаарт нь манай орны тухайд бол дэлхийн худалдааны байгууллагын гишүүн орон. Гишүүн орнуудтай голдуу дипломат харилцаатай байгаа. Энэ эрх зүйн орчныг шинэчлэх. Ер нь гол нь бол нэг худалдааны ерөнхий хэлэлцээр хөрөнгө оруулалтыг дэмжих хамгаалах хэлэлцээр хорио цээрийн хэлэлцээр энэ бүхнийг бол худалдаа, эдийн засаг хөрөнгө оруулалт хөгжсөн орнуудтай яаралтай түвшинд хийх шаардлагатай байгаа энэ дээр анхаарч ажиллаасай гэж хэлэх байна. Тухайн оронд гарч байгаа техник, технологийн дэвшил хууль, эрх зүйн шинэчлэлийн чиглэлд бол гадаад хэргийн яамаар дамжуулаад холбогдох яамдууд Улсын Их Хурлын Байнгын хороодыг бол байнга мэдээллээр хангаж байх шаардлагатай байна гэдгийг хэлэх гэсэн юм. За тухайн оронд байгаа иргэдэд л иргэдийн эрхийг хамгаалах иргэдэд үйлчлэх энэ асуудал дээр анхаарахаас гадна, энэ аж ахуйн нэгжүүдийн гадаад худалдааны хамтын ажиллагааг дорвитой дэмжмээр байгаа юм. Зарим орны Элчин сайдыг харж байхад хэсэг бүлэг хүмүүст үйлчилдэг, тал тохой татдаг ах дүү хамаатан садандаа үйлчилдэг ийм байдалтай байгаа.

Энэ асуудлыг бол засаж залруулах шаардлагатай гэж ингэж хэлэх байна. Өнөөдөр Засгийн газрын түвшинд ч Улсын Их Хурлын түвшинд ч гэсэн бодлого боловсруулах шаардлага гардаг. Тэгээд мэдээллийн сүлжээ байхгүй. Бараг Улсын Их Хурлын Тамгын газрын шинжилгээ судалгааны танхимыг эс тооцох юм бол бараг байхгүй шахам байна. Тийм учраас холбогдох улс орнуудтай мэдээлэл солилцох хувийн болон төрийн тинк, танкууд бодлого боловсруулж байгаа тинк, танкуудтай холбоо тогтооход анхаарч ажиллаач ээ гэж хэлэх байна. Ер нь бол гадаад харилцааг эдийн засагжуулах хөтөлбөрөө бодитой болгох энэ дээр ажил хийх дээр бол анхаарч ажиллаач гэж хэлэх байна. Кувейт улсын тухайд бол Засгийн газраас дэд сайд яваад ер нь боломжийн түвшинд бол яриа хэлэлцээр хийсэн байгаа. Гэхдээ газрын тосны түүхий эдийн тухайд хөрш орнуудтай ярилцаж байж энэ асуудлыг шийдвэрлэх боломж бүрдэж байгаа гэдгийг хэлмээр байна. Энэ дээр бас холбогдох хүмүүс нь манай холбогдох хүмүүстэй уулзаж хамтарч ажиллаач ээ гэсэн ийм .../минут дуусав/.

З.Энхболд : -Ерөнхийлөгчийн санал болон Байнгын хорооны санал, дүгнэлттэй холбогдуулан үг хэлж дууслаа. Одоо санал хураалт явуулъя. Санал хураалтад бэлэн үү. Эхний санал хураалт:
Монгол Улсаас Лалын Бүгд Найрамдах Афганистан Улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайдаар Отгоны Дамбийнямыг томилох саналыг дэмжье гэсэн санал хураая.
Санал хураалтад 48 гишүүн оролцож, зөвшөөрсөн 43, 89.6 хувийн саналаар эхний санал дэмжигдэж байна.
2 Монгол Улсаас Кувейт Улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайдаар. Содномын Энхбатыг томилох саналыг дэмжье гэсэн санал хураая.
Санал хураалтад 48 гишүүн оролцож, зөвшөөрсөн 38, 79.2 хувийн саналаар 2 дахь санал дэмжигдэж байна.
3. Монгол Улсаас Бүгд Найрамдах Солонгос Улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайдаар Баасанжавын Ганболдыг томилох саналыг дэмжье гэсэн санал хураая.
Санал хураалтад 47 гишүүн оролцож, зөвшөөрсөн 43, 91.5 хувийн саналаар гурав дахь санал дэмжигдэж байна. Гишүүдийн олонхийн саналаар дэмжигдлээ.
4. Монгол Улсаас Бүгд Найрамдах Турк Улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайдаар Бадамдоржийн Батхишигийг томилох саналыг дэмжье гэсэн санал хураая.
Санал хураалтад 49 гишүүн оролцож, зөвшөөрсөн 45, 91.8 хувийн саналаар 4 дахь санал дэмжигдэж байна. Гишүүдийн олонхийн саналаар дэмжигдлээ.
5. Монгол Улсаас Бүгд Найрамдах Австри Улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайдаар Гунаажавын Батжаргалыг томилох саналыг дэмжье гэсэн санал хураая.
Санал хураалтад 49 гишүүн оролцож, зөвшөөрсөн 43, 87.8 хувийн саналаар 5 дахь санал дэмжигдэж байна. Гишүүдийн олонхийн саналаар дэмжигдлээ.
6. Монгол Улсаас Бүгд Найрамдах Казахстан Улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайдаар Жагарын Сүхээг томилох саналыг дэмжиж байгаа гишүүд гараа өргөнө үү.
Санал хураалтад 49 гишүүн оролцож, зөвшөөрсөн 43, 87.8 хувийн саналаар 6 дахь санал дэмжигдэж байна. Гишүүдийн олонхийн саналаар дэмжигдлээ.
7. Монгол Улсаас Америкийн Нэгдсэн Улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайдаар Булгаагийн Алтангэрэлийг томилох саналыг дэмжье гэсэн саналаар санал хураая.
Санал хураалтад 49 гишүүн оролцож, зөвшөөрсөн 43, 87.8 хувийн саналаар 7 дахь санал дэмжигдэж байна. Гишүүдийн олонхийн саналаар дэмжигдлээ.
8. Монгол Улсаас Бельгийн Вант Улс болон Европын Холбоонд суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайдаар Хишигдэлгэрийн Даваадоржийг томилох саналыг дэмжье гэсэн санал хураая.
Санал хураалтад 49 гишүүн оролцож, зөвшөөрсөн 45, 91.8 хувийн саналаар 8 дахь санал дэмжигдэж байна.
Улсын Их Хурлын дийлэнх олонхийн санал авч Элчин сайдаар томилогдохоор зөвшилцөж дууссан нийт 8 нэр дэвшигчиддээ баяр хүргээд ажлын амжилт эрүүл энхийг хүсье. Улсын Их Хурлын гишүүдийн захисан захиас энэ танхимд яригдсан зүйл бол бодлого юм. Тэгээд тэрүүгээр хуучин Элчин сайд нарын томилогдоод алга болдог алдааг давталгүйгээр Улсын Их Хурал Аюулгүй байдал гадаад бодлогын Байнгын хороотой холбоотой байж байж ажиллана шүү. Ингээд баяр хүргье. Одоо Монгол Улсаас гадаад улсад суух элчин сайд бүрэн эрхт төлөөлөгчийн газрын тэргүүнийг эгүүлэн татах санал хураалт явуулна.
Монгол Улсаас Жаргалсайханы Энхсайханыг Бүгд Найрамдах Австри Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайдын, Хасбазарын Бэхбатыг Америкийн Нэгдсэн Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайдын, Авирмэдийн Баттөрийг Бельгийн Вант Улс болон Европын Холбоонд суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайдын, Хараавчын.Аюурзаныг Бүгд Найрамдах Казахстан Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд, Кадырын Сайрааныг Кувейт Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд, Доржпаламын Гэрэлийг Бүгд Найрамдах Солонгос Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайдын, Очирын Очиржав Бүгд Найрамдах Турк Улсад суугаад Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайдын үүрэгт ажлаас тус тус эгүүлэн татах саналыг дэмжье гэсэн санал хураая.
Санал хураалтад 49 гишүүн оролцож, зөвшөөрсөн 47, 95.9 хувийн саналаар Элчин сайд нарыг эгүүлэн татах санал дэмжигдлээ.
Санал хурааж дууслаа. Монгол Улсын Их Хурлын чуулганы хуралдааны дэгийн тухай хуулийн 43.2-т заасны дагуу санал хураалтын дүнг Ерөнхийлөгчид бичгээр мэдэгдэнэ.
Дараагийн хэлэлцэх асуудал
Засгийн газрын үнэт цаас гаргахыг зөвшөөрөх тухай Улсын Их Хурлын тогтоолын төсөл /хэлэлцэх эсэх/.
Засгийн газрын үнэт цаас гаргахыг зөвшөөрөх тухай Улсын Их Хурлын тогтоолын төслийг хэлэлцэж эхэлье. Хууль санаачлагчийн илтгэлийг Үйлдвэр, хөдөө аж ахуйн сайд Х.Баттулга танилцуулна.
Х.Баттулга : -Улсын Их Хурлын дарга, эрхэм гишүүд ээ,
Өнөөдрийн байдлаар манай улсын арьс, ширний үйлдвэрлэлийн салбарт том жижиг нийлсэн 35 боловсруулах үйлдвэр, бэлэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг 178 үйлдвэр аж ахуйн нэгж үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа юм. Улсын хэмжээнд жилдээ бод, бог малын нийт 10.3 сая ширхэг арьс бэлтгэдгээс 25- хувийг нь үндэсний үйлдвэрлэгчид боловсруулж үлдсэн 75 хувийг нь түүхийгээрээ болон анхан шатны боловсруулалт хийсэн байдлаар экспортлодог юм байна. Үүнээс үндэсний үйлдвэрлэгчид нь эргэлтийн хөрөнгийн дутагдалтай байдлаас болж түүхий эд бэлтгэлийн хувьд түүхий эдээ хангалттай нөөцөлж чадахгүй 5-6 сар сул зогсдог юм байна.
Иймд арьс, ширний салбарын үйлдвэрүүдийг түүхий эдээ худалдан авах эргэлтийн хөрөнгөөр дэмжиж үндэсний үйлдвэрт арьс, ширээ тушаасан хоршооны гишүүн малчинд мөнгөн урамшуулал олгосноор тус салбарын үйлдвэрүүд жигд тогтвортой ажиллах нөхцөл бүрдэж улс орны эдийн засаг, нийгмийн салбарт чухал хувь нэмэр оруулах тооцоо гараад байгаа юм. Тухайлах юм бол манай арьс, ширний үйлдвэрлэлийн салбар 2016 он гэхэд 25 мянган хүнийг ажлын байраар хангаж 460 сая Америк долларын бүтээгдэхүүн экспортлож нийтдээ 1 их наяд төгрөгийн борлуулалтын орлого олох улс, орны эдийн засгийг тэргүүлэх салбар болгон хөгжих тооцоог бид хийгээд байна.
Үйлдвэрлэлийг дэмжих малчдыг орлогожуулах, ажлын байрыг нэмэгдүүлэх зорилгоор үндэсний үйлдвэрүүдийн эргэлтийн хөрөнгө, техник, технологийн шинэчлэлд зориулан зээл олгох түүхий эдээ үндэсний үйлдвэрт тушаасан хоршооны гишүүн малчинд урамшуулал олгох нийт 200 тэрбум төгрөгийг нэрлэсэн үнэ бүхий 5 жилийн хугацаатай үнэт цаасыг гаргаж арилжаалах тухай асуудлыг Засгийн газрын үнэт цаас гаргахыг зөвшөөрөх тухай Улсын Их Хурын тогтоолын төслийг та бүхэнд танилцуулж байгаа юм хэлэлцэн шийдвэрлэж өгнө үү.
Анхаарал тавьсанд баярлалаа. З.Энхболд : -Эдийн засгийн байнгын хорооны санал, дүгнэлтийг Улсын Их Хурлын гишүүн Д.Ганбат танилцуулна.

Д.Ганбат : -За Улсын Их Хурлын дарга эрхэм гишүүд ээ.

Түүхий эд, эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байгаа үндэсний үйлдвэрлэгчдийг дэмжих зорилгоор Засгийн газрын үнэт цаасыг зөвшөөрөх тухай Улсын Их Хурлын тогтоолын төслийг Монгол Улсын Засгийн газар, өмнөх Улсын Их Хурлын бүрэн эрхийн хугацаанд буюу 2012 оны 06 дугаар сарын 13-ны өдөр Улсын Их Хуралд өргөн мэдүүлсэн байна.

Уг тогтоолын төслийг шинэ Засгийн газар Улсын Их Хурлаар хэлэлцүүлэн батлуулах саналаа ирүүлсний дагуу Эдийн засгийн байнгын хороон дээр дурдсан тогтоолын төслийг хэлэлцэх эсэх тухай асуудлыг 2012 оны 12 дугаар сарын 05-ны өдрийн хуралдаанаар хэлэлцээд тогтоолын төслийг Улсын Их Хурлын нэгдсэн хуралдаанд оруулж хэлэлцүүлэх нь зүйтэй гэсэн санал, дүгнэлтийг чуулганы нэгдсэн хуралдаанд оруулж танилцуулахаар шийдвэрлэлээ. Тогтоолын төсөлд арьс ширний түүхий эдээр нэмэгдсэн өртөг шингэсэн эцсийн бэлэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байгаа үндэсний үйлдвэрлэгчдэд хөнгөлөлттэй зээл олгох, арьс шир түүхий эдээ стандартын дагуу бэлтгэж боловсруулах, үйлдвэрт тушаасан малчдыг урамшуулахад зориулан нийт 200 тэрбум төгрөгийн үнэт цаас гаргах талаар тусгажээ.

Тогтоолын төсөл батлагдсанаар арьс, ширний үйлдвэрийн салбарт үйл ажиллагаа эрхлэгч, үндэсний үйлдвэрлэгчдийн өрсөлдөх чадвар сайжирч ажлын байр шинээр нэмэгдэн улмаар өрсөлдөх чадвар бүхий боловсруулах аж үйлдвэрийг хөгжүүлж эдийн засгийн төрөлжилтийг сайжруулах зорилтыг хэрэгжүүлэхэд чухал алхам болно гэж тус Байнгын хороо үзэж байна. Улсын Их Хурлын эрхэм гишүүд ээ, Засгийн газрын үнэт цаас гаргахыг зөвшөөрөх тухай Улсын Их Хурлын тогтоолын төслийг хэлэлцэх эсэх тухай асуудлаар Эдийн засгийн байнгын хорооноос гаргасан санал, дүгнэлтийг хэлэлцэн шийдвэрлэж өгөхийг та бүхнээс хүсье.
Баярлалаа.

З.Энхболд : -Хэлэлцэж байгаа асуудалтай холбогдуулан ажлын хэсэг чуулганы танхимд ирсэн байна. Б.Цогтгэрэл Үйлдвэр, хөдөө аж ахуйн дэд сайд, Л. Чой-Иш Үйлдвэр, хөдөө аж ахуйн яамны Стратегийн бодлого төлөвлөлтийн газрын дарга, Ц.Баярмаа Үйлдвэр, хөдөө аж ахуйн яамны Хөнгөн үйлдвэрийн бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах газрын дарга.

Хууль санаачлагчийн илтгэл болон Байнгын хорооны санал, дүгнэлттэй холбогдуулан асуулттай гишүүд нэрээ өгнө үү. Зүгээр л орж байна. Хоёр дарж болохгүй нэг дарна шүү дээ.

Одоо болсон уу? Баярсайхан гишүүнээр асуулт тасаллаа, Зоригт гишүүнээр. Д.Лүндээжанцан гишүүнийг би нэмье. Су.Батболд гишүүн асуултаа асууя.
Су.Батболд: - За баярлалаа. Хэд хэдэн асуулт байна.

Нэгдүгээрт нь одоо ер нь юм болгон дээр бонд гаргадаг болж л дээ. Тэгээд одоо яг Ерөнхий сайд нь алга байна. Х.Баттулга сайд нь мэдэж байгаа юмуу, үгүй юу. Яг энэ түүхий эд бэлтгэгч байдаг юмуу дотоодын үйлдвэрийг дэмжих зорилгоор хэдий хэмжээний бонд гаргачихсан, хэзээнээс төлөгдөж эхлэх юм. Ямар хүүтэй гаргасан гэсэн энэ асуудлаар мэдээлэл өгөх бололцоо байна уу, үгүй юу гэж. Би одоо харахад бол сүүлийн үед Олон Улсын зах зээл дээр ч бонд гаргачихлаа. Ямар төсөл юу хэрэгжүүлэх нь тодорхой биш. Дотоодод ч гэсэн бонд гаргаад л байдаг. Тийм учраас ийм асуудал дээр бол ямар тооцоо байгаа юм бэ гэдгийг мэдмээр байгаа юм.

Хоёрдугаарт нь энэ ингээд юу байх шиг байна л даа. Дотоодын үйлдвэрлэлд тушаасан гээд байгаа юм. Тэгэхээр энэ чинь намар бол ингээд мах комбинатууд байдаг юмуу томоохон үйлдвэрүүдэд бол бөөнөөр нь малыг нь нядалчихдаг байх. Хонины нэхий бол бараг жилийн турш бараг 3, 4, 5 сард гарахгүй. Тэгээд 6 сараас авахуулаад 12 сар хүртэл байнга гарч байдаг зүйл шүү дээ. Тэрийг бол үйлдвэрүүд тушаана гэж байхгүй. Байнга жижиг нөгөө ченжүүд тушааж байгаа шүү дээ.

Аймаг, сумын төв дээр аваачаад тушааж байгаа. Тэгтэл тэр тушааж байгаа нэхий бол би бодохдоо бол нийт гарч байгаа нэхийний бараг 60, 70 орчим хувь нь байгаа байхгүй юу. Тэнд тушааж байгаа нэхийнийхээ 3 мянган төгрөгийг жишээлбэл малчин яаж олж авах вэ одоо жишээ нь ноосонд урамшуулал өгч байгаа гээд гаргасан байгаа юм л даа. Тэгэхээр тэрийг олж авах маш хэцүү байгаа юм. Жишээлбэл би өөрийнхөө хэдэн хонины ноосны урамшууллыг бол олж авч чадахгүй байгаа юм. Хаанаас авах нь мэдэгдэхгүй.

Манай малчин аваачаад тушаахаар миний нэрээр тоологдсон болохоор танай тэр хүнд чинь өгөхгүй гэсэн байдлаар хариулдаг юм билээ. Энэ ингээд малчдад зориулсан урамшуулал нэрээр гаргаж байгаа энэ мөнгө маань зүгээр нэш түүхий эд бэлтгэгч юмуу, эсвэл арай өөр дундаас нь завшдаг улсуудын мөнгө болоод яваад байгаа юм биш үү. Жишээлбэл би зүгээр аймгийн зах дээр аваачаад зун идсэн хониныхоо арьсыг аваачаад тушаалаа гэхэд тэрнээс ахиад 3 мянган төгрөгний урамшууллаа малчин олж авна гэхэд хэцүү байгаа байхгүй юу. Ийм байдлаар бид нар үндэсний үйлдвэрлэлийг дэмжинэ гэсэн нэрээр зүгээр хэдэн компанийн улсууд ч юмуу завсрын нөхдүүд нь хожоод байх юм уу эсвэл үнэхээр тэр малчиддаа чиглэсэн дэмжлэг байх ёстой юмуу гэж лавламаар санагдаад байгаа юм.

Гуравдугаарт одоо бол энэ боловсруулалтын түвшин маш өөр болчихсон байна шүү дээ. Одоо та бүхэн энэ түүхий эд боловсрууллаа юмуу арьс шир боловсруулаад гаргаж байгаа бүтээгдэхүүнийг та бүхэн харж байгаа байх. Өнөөдөр манай боловсруулалтын түвшин хэр зэрэг технологитой байгаа юм бэ? Би бол бодохдоо манай Монгол Улсыг энэ Турктай хамтарч арьс, ширний тал дээр одоо Итали гэхээ больё Турктай хамтарч ажиллах юм бол илүү үр дүнд хүрмээр байгаа байхгүй юу. Өнөөдрийн бид нарын боловсруулж байгаа түвшин бол хамгийн муу технологий нь Монголд зүгээр хамгийн хортойг нь авч үлдээд бусдыг нь гаргачихаад байгаа байхгүй юу. Гэтэл энэ дэмжлэг дээр зөвхөн анхан шатны боловсруулалт хийхэд дэмжээд байгаа юмуу. Эсвэл тэр үнэтэй одоо нөгөө нэг машины суудлын бүрээс хийх хэмжээнд ч юмуу эсвэл үнэтэй диван ор хийхэд шаардагдах хэмжээний тийм арьс боловсруулах нөхцөлд олгох гээд байна уу. Тэгэхгүй бол анхан шатны боловсруулж байгаа нь энэ гээд хамгийн хортой хамаг цэвэр гүний усаараа ингээд угаагаад боловсруулаад гаргачихдаг. Тэгээд анхан шатны боловсруулалт хийсэн юмаа экспортод гаргахад чиглэсэн ийм үйлдвэрийг дэмжих гээд байна уу гэсэн ийм 3 асуулт байна. Баярлалаа.

З.Энхболд : -Хууль санаачлагч Х.Баттулга сайд хариулъя.

Х.Баттулга : -Энэ бонд гэдэг маань бас нэг санхүүжилтийн нэг хэлбэр л дээ. Тэгээд өнөөдөр манай арилжааны банкуудын зээл маань ямар хүүтэй байгаа билээ. Бонд гэдэг маань бас нэг санхүүжилтийн нэг хэлбэр юм. Үнэхээр өнөөдөр бид нар Хөдөө аж ахуйн орон гэж байна. Сая би илтгэлдээ хэллээ. 10 сая орчим арьс шир жилдээ гаргадаг юм. 75 хувь нь урагшаа гараад явчихдаг. Боловсруулах ямар ч механизмаар ордоггүй. Тэгээд өнөөдөр энэ арилжааны банкуудын зээлжилт хийж байгаа маань сарын хүү нь ямар өндөр билээ. Өнөө үйлдвэр рүү орсон хүмүүс бол өнөөдөр энэ арилжааны банкуудын хүүгээр бол үйлдвэрээ босгоно гэж байхгүй байхгүй юу. Тэгээд энэ арга хэмжээг авч байгаа юм. Энэ арга хэмжээг бол урьд Засгийн газраар бас ороод Их Хурлаар хэлэлцүүлэхээр тогтсон юм билээ. Энэ тооцоонууд бүгд хийсэн байгаа. Таван жилийн хугацаатай жилийн 7 хувийн хүүтэйгээр бид нар энэ тооцоог хийсэн. Энэ арьс ширний үйлдвэрүүдийн холбоо гэдэг юмыг бид нар сая очоод нилээд уулзалтууд хийсэн, зохицуулалтууд хийсэн холбоо нь нэг толгойтой болоод энэ тооцоо нь ямар үйлдвэр рүү яаж авах вэ гэдэг орсон байгаа.

Сая таны тэр гуравдугаар асуулт харж байна. Технологийн шинэчлэлт хийнэ гэдэг маань дахиад хөрөнгийн эх үүсвэр шаардаж байгаа юм. Өнөөдөр хөрөнгийн эх үүсвэр рүүгээ орох гэхээр энэ үйлдвэрүүд нь босоогүй учраас технологийн шинэчлэлтүүдээ хийж чаддаггүй. Сая бид нар үйлдвэрүүдийг гурав хуваагаад гайгүй том үйлдвэр, дунд үйлдвэр, жижиг үйлдвэрүүд гэдгээр орж үзлээ. Үнэхээр тэр хуучин 90-ээд оны өмнөх технологиор бүгд явж байгаа юм. Зарим нь нэг хэдэн барбанаа шинэчилж чадсан байж байгаа юм. Сайндаа ч биш тэр хямрал болох үеэр Туркууд хаасан үйлдвэрүүдээс нь тэрийг нь аваад оруулаад ирсэн байж байгаа юм. Энэ байдал дээр Засгийн газар, Их Хурал анхаарлаа хандуулаач ээ гэж цогц л юм явж байгаа юм.

Ноосны урамшууллын талаар явж байна. Сая тэр хөдөөгүүр уулзалт хийгээд явж байхад. Тэр ноосны болон ноолуурын урамшууллыг малчид ихэнх нь авчихсан байдаг юм байна. Хэл ам нэг их гардаггүй. Сая сүүлд дутуу байсан мөнгөө шилжүүлсэн гээд бүгд бүртгэлээрээ явж л байгаа л даа. Бид нар энэ үйлдвэрлэлүүдээ дэмжих нөгөө талдаа малчдаа дэмжих энэ холбоосыг яаж хийж байна гэхээр хөдөө аж ахуйн биржийгээ энэ холбоосон дундаа оруулж өгнө гэж байгаа юм. Малчдыг өнөөдөр хоршоо болооч ээ гэж уриалаад байгаа хоршооныхоо хуулин дээр бид нар өөрчлөлт хийнэ. Хоршоонд бүртгэгдсэн малчид тушаасан арьс, нэхий махаа бүртгүүлээд тэр нь өөрөө тэр ордог тэр вакцин тэр шаардлагуудыг хангасан байх ёстой. Хангасан бүртгэлээрээ бид нар зөрүүлээд бүртгэлүүдээ хийнэ. За тэгээд 200 тэрбум төгрөг маань арьс ширний гүйцэд боловсруулах үндэсний үйлдвэрүүдэд бол хөнгөлөлттэй зээл 110 тэрбум төгрөг нь явна. Түүхий бэлтгэж нийлүүлсэн малчин хоршоологчид улсуудад 60 тэрбум төгрөг нь явахаар ийм тооцоо гаргаж байгаа юм. Ийм тохиолдолд бол манайхан арьс ширээ боловсруулаад эхлэх юм бол энэ арьс ширээ боловсруулангуут, боловсруулсан арьс шир савхи болоод, савхиар янз бүрийн бүтээгдэхүүнүүд хийх боломжууд гарч байгаа байхгүй юу. Сая бид нар бас бүтээгдэхүүн хийж байгаа савхины үйлдвэрүүдийн тэр бүтээгдэхүүнүүдтэй танилцлаа. Үнэхээр дажгүй дажгүй юмнууд хийж байгаа байхгүй юу. Харамсалтай нь энийг нь дэмжээд явж болдоггүй.

Сая тэр Дарханд байдаг Дархан нэхий гээд байна. Дархан минж гээд гайгүйдээ ордог 2 том үйлдвэрээр ороход ямар хэлбэрээр худалдаагаа хийдэг вэ? Манайх бол борлуулалтанд санаа зовох юм байхгүй. Юунд санаа зовж байна гэхээр арьс шир худалдаад авах нэг гайгүй хүүтэй мөнгө байх юм бол манай борлуулалт өснө.

Борлуулалтаа яаж хийдэг юм. Ерөөсөө ингээд ганзага маягаар бүх юм зарагддаг гэж байгаа байхгүй юу. Тэгэхээр өнөөд юу ярих гээд байнаа гэхээр бид нар Хөдөө аж ахуйн яам, хөдөө аж ахуйн үйлдвэр гээд Үйлдвэр, хөдөө аж ахуйн яам болсон. Энэ их гарч байгаа түүхий эд.../минут дуусав/.

З.Энхболд : -Баттулга.

Х.Баттулга : - Дотроо ямар нэгэн байдлаар харж үзэж боож үйлдвэрлэдэг болохгүй л юм бол арьс ширийг вейт блю гэдгээр химийн хортой юмаар угаасан болоод ус руугаа, гол руугаа асгаад арьсыг нь аваад гараад явчихдаг ийм л нөхцөл байдал цаашид үргэлжлэх гээд байгаа юм. Энэ дээр л Их Хурлаар шийдвэр гаргачих юм бол эхний алхам нь энэ 200 тэрбумыг 5 жилийн хугацаатай өгчихье тэгээд эд нар хөл дээрээ босчихно л гээд байгаа юм.

З.Энхболд : -Батболд гишүүн тодруулъя.

Су.Батболд : -Тэр түүхий эд биржийн хуулийн хэрэгжилтийг энэ дээр холбох нь зөв байх л даа. Тэгэхдээ бид нар ноосыг бас хоршоогоор хийж байгаад больсон шүү дээ. Хоршоо чинь одоогоор биелэлээ олсон юм байхгүй байгаа байхгүй юу. Би түрүүнд хэлээд байсан шүү дээ. Аймгийн төв дээр давхиж ирээд өглөөний хийсэн хониныхоо нэхийг тушаанаа. Тэр урамшууллаа хаанаас авах вэ? тэр зохион байгуулалтаа энэ хөдөө аж ахуйн яам яаж хийх вэ? Тэгэхгүй бол тэрийг чинь хувааж авч ченж л аваачиж тушаагаад 3000 мянган төгрөг авчихаж л байгаа байхгүй юу. Малчинд ямар ч хүртээл байхгүй байгаа. Энэ зохион байгуулалтаа хийгүй бол тэр бид нарын малчдад дэмжлэг үзүүлнэ гэж гаргаад байгаа мөнгө чинь наад талын завсрын улсууд дээр очоод байгаа байхгүй юу. Биржийн тогтолцоо нь боловсронгуй биш хоршоо нь байгуулагдаад хоршоог байгуулж болохгүй шүү дээ. Энийгээ зохион байгуулалтаа хийхгүй бол нөгөө малчдад очно гэсэн мөнгө чинь өөр хүн дээр очоод байна. Хөдөө аж ахуйн яаманд ажиллаж байгаа хүмүүс нь мэдэж байгаа юмуу үгүй юу. Дандаа мэргэжлийн бус хүн байх шиг байгаа юм.

З.Энхболд : -За Х.Баттулга сайд.

Х.Баттулга : -Энэ холбоосон дээр малчин өрхийн гадаа байгаа малын хотноос үйлдвэрт хүрэх энэ замыг бүгдийг нь хөдөө аж ахуйн биржийн оролцоог энэ тэргүүнд дэмжих гээд байгаа юм. 2010 онд хөдөө аж ахуйн биржийн хууль батлагдсан. Харамсалтай нь энэ биржийн өнөөгийн явц нилээд зогсонги байдалтай байгаад байгаа юм. Энийг бол бид эрчимжүүлнэ гэж байгаа юм. Энэ сарын 21-нд хоршоологчдод зориулсан нийт баг бүрээс малчдыг оролцуулсан зөвлөгөөнийг хөдөө аж ахуйн яам хийнэ. Энэ дээр бол бид нар тодорхой дүр зургийг гаргаад байгаа. Хөдөө аж ахуйн бирж ямар ч байсан энэ жилээс эхнийхээ гарааг хийгээд ирэх жил бол нилээд гольдрол руугаа ороод явчих юм. Хөдөө аж ахуйн бирж бол энэ дээр нөлөөтэй. Одоогийн нөхцөлөөр бол хөдөө аж ахуйн биржээр явахад хэцүү юм билээ. Урамшууллын асуудал дээр бол ченжүүд гээд байгаа нь түрүүний хэлдэг 75 хувийн урагшаа гаргаад байгаа тэр Хятад худалдаачдын гар хөл болоод байгаа хүмүүстэй харьцана. Энийг л бид нар бид биржийн хэлбэр рүү оруулах гээд байгаа юм.

Тэр ноосны урамшуулал дээр бол хэл ам гарч байсан малчин би бол одоогийн байдлаар сонсоогүй л байна. Зүгээр зэрэглэлтэй холбоотой гомдол бол гарсан. Үйлдвэрүүд нь юу гэж байна гэхээр гуравдугаар зэргийн, хоёрдугаар зэргийн ноосыг нэгээр үнэлээд аваад байнаа гэж. Өнөөдөр ноосны урамшуулал өгснөөр яасан бэ гэхээр ноосны үйлдвэрүүд бол боссон шүү дээ. Өнөөдөр хивсний үйлдвэрүүд гээд ноосоор хийдэг эд нар бол одоо Эрдэнэт хивс байна. Хивсээ экспортлоод эхэлчихсэн байгаа. Сая тэр үйлдвэрүүдээр ороход их хөөрхөн хөөрхөн санаа хэлж байгаа байхгүй юу. Одоо тэр дэлхий даяараа сүлжээтэй байдаг zara гэдэг компани өөрсдөө захирал нь ирээд манай бүтээгдэхүүнийг хараад ийм ийм бүтээгдэхүүн та нар хийж чадах уу гээд захиалга өгсөн гэж байгаа юм. Жишээ нь zara-гийн сүлжээ рүү жижигхэн гутлын түрий ч гэсэн оруулчих юм бол хэдэн 100 мянгаараа ингээд явчихаж байгаа юм. Үйлдвэрийнх нь хүчин чадал нь өөрөө гологддог.

З.Энхболд : -За Д.Дэмбэрэл гишүүн асууя.

Д.Дэмбэрэл : -Баярлалаа. Баттулга сайдтай л ярилцана л даа. Тэгэхээр би зөв гэж бодож байна. Ерөөсөө манай уламжлалт мал аж ахуйгаа өөд татаж явах нь бол асар их ирээдүйтэй. Ирээдүйн салбар одоохон зуураа бид нар бол энэ байгалийн баялаг тэр дундаа уул уурхай гэж их хошуурч байна. Яваа яваандаа шавхагдашгүй баялаг буюу Монголчуудын өөрийн хийж чадах ажил, үйлдвэрлэл бол хөдөө аж ахуй л даа. Хөдөө аж ахуйн бодлогын хувьд бол хэд хэдэн зөв бодлогыг түрүүчийн Улсын Их Хурал Засгийн газар явуулсан юм. Энэ бодлогыг харин Баттулга сайд дэмжиж орж ирж байгаа явдалд талархаж байна. Яагаад гэвэл бид нар газар тариаланг урамшуулах ажил зохион байгуулсан нь их зөв үр дүнд хүрсэн.

Мал аж ахуйн бүтээгдэхүүн дотроос ноосны асуудлыг нь бол урамшуулсан. Дараа нь бол энэ жил бүр гарч байгаа 10 сая арьс шир боловсруулах асуудал бол байсан юм. Энэ бол олон жилийн турш 75, 80 хувь нь бол гадаад экспортод түүхий гараад явж байгаа. Энэнээс саяын хөдөө аж ахуйн яамны сайдын оруулж ирсэн тооцоогоор бол тэрбум долларын ашиг олох бололцоотой гэсэн ийм тооцоо байж байна. Энийг бол дэмжиж байна. Тэхдээ би 2 тодорхой асуудал тавих гээд байна.

200 саяын бонд байгаа тэрбумын. 140 тэрбум нь бол үйлдвэрлэл хөгжүүлж үр ашигтай эргэлтэнд оруулах асуудал байгаа юм. 100 би 140 гэж ойлгоод байгаа. 60 тэрбумыг нь бол би малчдад зориулж байна гэж ойлгоод байгаа, урамшууллыг нь. Тэгэхээр 60 тэрбумаа бид нар урамшуулалд зориулж байгаагаа бол бондыг нь гаргачихъя. Харин нөхцөл байдал өөрчлөгдөж байгаа юм. Засгийн газраас 5 жилийн хугацаатай 1.5 тэрбум төгрөг гадаад бонд гаргаад ирлээ. Аваад ирлээ. Үйлдвэрлэл ашигтай байгаа юм бол энэ 140-ийг нь бол 1.5 даа оруулбал яасан юм. Ер нь бол үндсэндээ бондын нийт хэмжээ ихсээд байгаатай холбогдуулж би ийм асуулт танд тавьж байгаа юм. Энэ бололцоотой юу, үгүй юу. Бид нарын малчдын урамшуулахыг нь бол Засгийн газрын хэлээд байгаагаар бол арай бас тараахгүй шүү урамшуулахгүй шүү гэсэн тэр концефцид нийцэхгүй байгаа учраас 60-ынх нь бондыг гаргая гэж.

Хоёрдугаарт миний тавих гэж байгаа санал бол энэ арьс шир бол их олон янз байдаг л даа. Чанар, стандартыг бол их харгалзаж урамшуулал явуулах уу, үгүй юу. Хөдөө аж ахуйн яамны заавар гаргахдаа Засгийн газар гаргахдаа муу чанарын арьс, шир сайн 2-ыг ялгаж үнэхээр малчид тэр сайн чанарын арьс ширийг тушааж байгаа бол урамшууллыг зүгээр 15 мянган ширэнд өгье, арьсанд бол 3 мянга өгөхийг бол чанартай нь холбож Засгийн газар цаашдаа авч үзэж чадах уу? Энэ бол зөв л гэж бодоод байна л даа. Ийм 2 асуултанд та тодорхой хариулт өгөхгүй юу.

З.Энхболд : -Баттулга.

Х.Баттулга : -За Дэмбэрэл даргад баярлалаа. Дэмжиж үг хэлж байгаа юм байна. 1.5 тэрбум бол сая тэр гадаадад арилжаалагддаг тэр бонд бол арай өөр юм. Тэр зориулалт нь өөрсдөө нэрлэгдээд ийм ийм зориулалтаар бол ийм бүтээн байгуулалтыг хийх гэж байгаа учраас манай Монгол Улсын Засгийн газрын бондыг авна уу гэсэн арилжаа. Одоо бид нар зориулалтынхаа зүйлийг больчихоод энэнээсээ бид нар арьс, ширний үйлдвэр рүү орууллаа гэхээр болохгүй байхаа. Энэ бол тусдаа өөр салбар. Манай яамны салбар учраас бид нар тэр 2012 оны 06 сарын 03-нд Улсын Их Хурлын 30 дугаар тогтоолоор 300 тэрбум төгрөг ноосонд урамшуулсантай адилхан хэлбэрээр оруулж ирж байгаа юм. Үүний үр дүн нь өөрөө бид нарт үзэгдэж байгаа учраас. Тийм учраас яг зориулалт зориулалтаараа хөдөө аж ахуйн салбараараа явж байгаа юм.

Арьс, ширний чанартай холбоотой асуудал дээр бол бид нар үйлдвэрүүдэд энийг худалдах учраас үйлдвэрүүд авахдаа энэ дээр чанарых нь асуудлыг өөрсдөө хараад явна гэж байгаа юм. Тэрнээс биш малчин өөрийнхөө чанарыг яахгүй худалдагдаж арилжаалагдахдаа үйлдвэрүүд нь чанар дээрээ анхаарах болов уу гэж байгаа юм. Ийм хэлбэрээр чанарын асуудлыг шийдээд явж байгаа юм. Яг ноостой адилхан.

З.Энхболд : -Дэмбэрэл гишүүн тодруулъя

Д.Дэмбэрэл : -Тэгэхээр одоогийн 1.5 тэрбум долларын бонд бол хөдөө аж ахуйн салбарын энэ бүтээн байгуулалтад одоо орохгүй юм байна. Заавал одоо уул уурхайд оруулна, үгүй бол дэд бүтэц гэсэн байдлын юмтай яваад байгаа юм байна шүү дээ. Энэ чинь ийм их бонд авч байхад хөдөө талынхаа үйлдвэр рүү хандуулж нэг 140 тэрбумын хэмжээний юм өгч болдоггүй юмуу. Энэ чинь бас үйлдвэрлэл шүү дээ. Бас бүтээн байгуулалт шүү дээ. Тэгэхдээ хөдөө аж ахуйн талын үйлдвэрлэл бүтээн байгуулалт биш гэж бид нар тэгж ойлгоход хүнд байна. Тийм учраас би дахиад тодруулж байна.

Санал гэж хэлж болно. Энэ чинь хэлэлцэх эсэх нь шүү дээ.

З.Энхболд : -Одонтуяа гишүүн асууя.

С.Одонтуяа : - Энэ гадагшаа Хятад руу маш хямд үнээр гараад байгаа учраас бас энэ дотоодын үндэсний үйлдвэрлэгчдээ хангах замаар энэ гол зүйлийг одоо ач холбогдлыг нь харж байна. Гэхдээ энэ экспортын татварыг нэмэгдүүлэх замаар энэ гадагшаа хямд гараад байгаа асуудлыг шийдэж болохгүй юу. Ийм ямар арга зам байна. Хоёрдугаарт энэ дотоодын үйлдвэрт тушаах л зорилготой гэж байна. Тэгэхээр энэ тэмээний шир чинь 100 хувь дотоодын үйлдвэрт тушааж байгаа. Ерөөсөө гадагшаа нэгч гарахгүй байгаа.

Хоёрдугаарт энэ тэмээний тоо толгой сүүлийн үед маш их буурч байна, хорогдож байна гээд. Та нарын өгсөн энэ танилцуулган дээр байна л даа. Үхэр гэхэд л 2.3 сая, адуу 3 сая байхад тэмээ ерөөсөө 300 мянга орчим хүрэхтэй үгүйтэй байна гээд тэгээд энэ тэмээний тоо толгойг өсгөх ийм бодлого явж байхад энийг нь ингээд урамшуулал өгөөд байж болж байгаа юм уу. Тэмээнийхээ урамшууллыг хасах боломж байна уу?

З.Энхболд : -Баттулга.

Х.Баттулга :- Тэгээд юу л даа. Тэмээ өөрөө цөөн тэмээний арьс бол тэр үйлдвэрлэгчтэй л холбоотой асуудал л даа. Ер нь бол тодорхой хэмжээнд заасан юм явна л даа.

З.Энхболд : -Болсон уу? ойлгомжгүй л хариулт хэлээд байна л даа. С.Бямбацогт гишүүн асууя.

С.Бямбацогт : - Хэд хэдэн асуулт байна.

Энэ ерөнхийдөө бол үндэсний үйлдвэрүүдээ дэмжих нөхөн сэргээгддэг баялгаа дэмжих малын гаралтай түүхий эд, мах, сүү, ноос, ноолуур, арьс, шир гээд урамшуулах бодлого дэмжиж байгаа. Өнгөрсөн Улсын Их Хурал, Засгийн газрын үед бид нар Үндэсний үйлдвэрүүдээ дэмжих олон чухал арга хэмжээг авсан, үр дүнд хүрсэн. Тэр нь бол ноос ноолуурын салбарт бид нар 300 тэрбум төгрөгийн бонд гаргаж малчдаа дэмжсэн. Ноос, ноолуурын үйлдвэрүүдийг дэмжсэн. Тэр ноос ноолуурын үйлдвэрүүдийг дэмжсэн мөнгө маань хир зэрэг мөнгө өгөв. Ноос, ноолуураас малчдын урамшуулал бол үр дүнгээ өгсөн. Тэр бол мэдэж байгаа. Тэр ноолуур, ноосны үйлдвэрүүдэд өгсөн мөнгө өнөөдөр хэдэн ажлын байранд нэмэгдүүлж бий болгов. Хэдэн төгрөгийн татвар нэмэгдэж төлөгдөв. Хэдэн үйлдвэр шинээр байгуулагдав. Энэ дээр тодорхой тоо хэлж өгөөч, нэг.

Хоёрдугаарт нь өнөөдөр арьс, ширний үйлдвэрүүдийг дэмжинэ гэж байна. Малчдын орлогыг нэмэгдүүлэх чиглэлээр арьс ширний малчдад урамшуулал олгохыг дэмжиж байгаа. Эргээд нөгөө талд нь Монгол Улсад өнөөдөр энэ арьс, ширний үйлдвэрийг боловсруулахад байгальд хортой бодис гардаг юм. Тэрийг цэвэрлэж чаддаг, цэвэрлэх байгууламжтай гэвэл тэр Монгол Улсад өнөөдөр ганцхан Дарханы нэхийний үйлдвэр байж байгаа юм. Бусад 20 аймаг, Улаанбаатар хотод энэ байхгүй байгаа. Өнөөдөр арьс, шир боловсруулахад гардаг хаягдлыг цэвэрлэж чадахгүй байж арьс, ширний үйлдвэрүүдийг байгуулна, дэмжинэ, зээл өгнө гэж яриад байгаа чинь зөв үү.

Нийслэлийн иргэдийн Хурал хуралдаад 09 сарын 27-нд нийслэлийн цэвэрлэх байгууламжийг Улаанбаатар хотоос гаргана гэж байдаг. Цэвэрлэх байгууламж нь байхгүй байхад үйлдвэрүүд нь зээл өгөөд тэд нар чинь юугаа яаж үйлдвэрлэж ямар тоног төхөөрөмжөөр юу хийх юм энэ бүтэхгүй. Түүний оронд тэр сүүгээ урамшуулъя. Махны үйлдвэрүүд хангалттай байна. Аймаг бүрд байна. Сүүний үйлдвэрүүд хангалттай байгуулагдсан. Сүүний үйлдвэрүүд маань сүүгээ татаж дийлэхгүй болохоор өнөөдөр юу хийж байгаа вэ. Гаднаас хуурай сүү оруулж ирээд найруулаад шингэн сүү болгоод худлаа Монгол үнээний сүү гээд худлаа хулхидаад зарж байгаа. Эхлээд энэ бий болсон үйлдвэрүүд, байгаль орчинд хоргүй үйлдвэрүүд махны үйлдвэрийг урамшуулъя, сүүний үйлдвэрийг урамшуулъя. Энэ маханд, сүүнд урамшуулах асуудлыг шийдмээр байна. Энэ бодлогыг хэзээ оруулж ирэх юм бэ? Эхний ээлжинд энийгээ шийдье. Энийг хэзээ оруулж ирэх вэ гэсэнд хариулт өгөөч. Үүний дараа тэр арьс, ширний үйлдвэрүүдийн цэвэрлэх байгууламжуудыг шийдэж байж энэ асуудлуудыг яримаар байна.

Хоёрдугаарт нь та сая хэлж байна. 20 гаруй хувийг нь л эцсийн бүтээгдэхүүн болгож байгаа. 80 хувь нь түүхийгээрээ экспортонд гаргаж байгаа гэж. Яг одоо 200 тэрбумаас 140 тэрбумаар нь үндэсний үйлдвэрүүдийг дэмжсэнээрээ хэдэн онд энэ 10 сая бүтээгдэхүүн маань бүгд 100 хувь эцсийн бүтээгдэхүүн болж экспортын орлого хэдээр нэмэгдэх юм. Хэдэн ажлын байр нэмэгдэх юм. Энийг бас нэг тодорхой хариулж өгөөч. За сүүлд нь одоо асуух асуулт бол энэ Төсвийн байнгын хороогоор орох ёстой. Энэ бондын асуудал их яригдаж байна. Дөнгөж Засгийн газар байгуулагдсанаас хойш үндсэндээ 3 их наяд төгрөгний гадаад, дотоодын бондын асуудал яригдаж байна. Одоо ингээд 200 тэрбум орж ирж байна. 1.5 тэрбум чинь 2 их наяд. Бараа бүтээгдэхүүний үнийг тогтворжуулах хөтөлбөрт 720-иод тэрбум төгрөг явж байгаа. Одоо энэ 200 төсвийн алдагдлын нөхөх бас нилээд хэдэн тэрбум төгрөг явж байгаа. Ингээд ярихаар энэ асуудлууд маань энэ холбогдох Байнгын хороодоороо явж болохгүй бол хамтраад хэлэлцээд явах ёстой. Эдийн засаг, Төсөв гэдэг ч юмуу. Энэ одоо яагаад Байнгын хороодоор орохгүй ороод ирэв ээ. Зарим Байнгын хороогоор энийг нэг хариулж өгөөч.

Х.Баттулга : - За тэр Дарханы нэхий яана гэчхэв. Өнөөдөр цэвэрлэх байгууламж гэдгийг бид нар бүгдээрээ мэдэж байгаа. Маш олон жил ярьсан. Би дахиад хэлье. Өнөөдөр Монгол Улс хөдөө аж ахуйн одоо аж үйлдвэрийн орон болж байгаа. Хөдөө аж ахуйн салбар гэдэг маань өнөөдөр ямар байдалтай байгаа билээ. Энийг өнөөдөр харж үзэх ёстой. Уул уурхай гэж туйлширч болохгүй. Энэ өөрөө эдийн засгийн нэг том салбар. 160 мянган малчин энэ салбарт ажиллаж амьдарч байна. Эд нарын бүтээгдэхүүнийг боловсруулдаг болох нь бидний үүрэг юм. Энэ үүргийнхээ дагуу түрүүчийн Улсын Их Хурал дээр ч арга хэмжээ авч байсан. Одоо цаашдаа авах байх. Энэний нэг нь өнөөдөр орж ирж байгаа юм. Урьд нь бид нар ноолуур ноос гэж явж байсан. Тэрний 300 тэрбум гээд би түрүүнд хэлсэн 2012 оны 06 сарын 03-нд 300 тэрбум төгрөгтэй тэнцэх бонд арилжаалагдаад явж байна. Бас адилхан 5 жилийн 7 хувийн хүүтэйгээр. Одоо үр дүн байна. Бүхэл бүтэн үйлдвэрүүд ингээд бүгдээрээ ингээд тооцоотой, судалгаатай явдаг юм байна. Энийг манай дэд сайд тоогоор нь хариулчих байх.

Өнөөдөр цэвэрлэх байгууламж нь ч байхгүй юм билээ. Технологи нь ч байхгүй юм билээ гэж бас ч янз бүрийн байдлаар ярьж болохгүй. Цэвэрлэх байгууламжгүй байлгаж байгаа нь нь бид нартай холбоотой. Энэ үйлдвэрүүд чинь хөгжиж түүхий эдээ аваад цаашаа амьдрахын тулд хөрөнгө оруулж зээл, мөнгө хэрэгтэй зээл нь арилжааных байж болохгүй л гээд байгаа байхгүй юу. Тийм учраас бонд гэдэг санхүүжилтийн нэг хэлбэрийг сонгож байгаа юм. За би түрүүн хэлсэн тэр ноос ноолуурын урамшуулалтай холбоотой тоонуудыг Цогтгэрэл хэлээд өгчихөөрэй.

Б.Цогтгэрэл : - Гишүүний асуултанд би хариулъя. Эхний асуулт өнгөрсөн одоо тэр ноос, ноолуурын бондын үр дүн нь ямар байсан юм гэж байна. Нийт 150 тэрбум төгрөг зарцуулагдсан. Эндээс үндсэндээ 54 үйлдвэр аж ахуйн нэгжид 126 тэрбум 480 сая төгрөгийг 2011 онд олгоод 2012 онд бол 7 нэгжид 6 тэрбум 300 сая төгрөг олгосон байгаа. Эргээд одоо үр дүнг нь харахад бол ерөнхийдөө ноолуурын үйлдвэрүүдэд 5, 6 үйлдвэр дээр технологийн шинэчлэл хийгдсэн тоног төхөөрөмжүүд тавигдсан байна. 4 үйлдвэр тухайлбал Говьсүмбэрийн Чойр хайрхан, Говь компани. Bluу sky технологийн шинэчлэлт хийсэн. Өөрөөр хэлбэл боловсруулалтынхаа үе шатыг ахиулсан гэсэн үг. Энэнийхээ үр дүнд татвар төлдөг төсвийн орлого нь 50 хувиар нэмэгдсэн гэсэн ийм тоо гарсан байгаа. Нөгөөтэйгүүр ноолуурын үйлдвэрүүд 2010 онд 700 тонн ноолуур авч байсан. 2011 онд 1250 тонн ноос, ноолуур авч байсан байна. Тэгвэл 2012 онд одоогийн байдлаар 2168 тонн ноолуур авсан байна. Ингэснээрээ бол борлуулалтын хэмжээ 144 тэрбумаас 260 тэрбум хүртэл нэмэгдсээр ирсэн. Ийм тоон үзүүлэлтүүд гарч байгаа нь бол их сайшаалтай хэрэг юм.

Ноосны үйлдвэрүүд дээр бол бас мөн адилхан Архангай аймгийн Хотонт суманд хангайн бүсийн 2000 тонн ноос угаах хүчин чадалтай үйлдвэрийг, нэхээсгүй эдлэлийн үйлдвэр байгуулсан байна. “Монгол ноос” гэдэг компани Төв аймгийн 100 мод хотод мөн ээрэх үйлдвэр барьж байна. За Баянцогт сумын бүр харлаг гээд хөдөө баг дээр 2000 тонн ноос ноолуур угааж самнах ийм үйлдвэрүүдийг байгуулсан байна гээд нааштай үзүүлэлтүүд их байна. Харин зүгээр бүгд яг зориулалтын дагуу зарцуулагдсан уу? хуваарилагдсан уу ашиглагдсан уу гэдэг дээр дүгнэлт, шалгалт хийж байгаа. Эцсийн бүлэгт таны ярьж байгаа арьс, ширний үйлдвэрүүд дээр тулаад ирэхээр яах аргагүй цэвэр байгууламжийн асуудал маш их тулгамдаж байгаа. Харигаад холбогдсон хэдэн үйлдвэрүүд байдаг юм. Дархан бол өнгөрсөн жил яг цэвэрлэх байгууламжийн шинэчлэл 100 хувь хийсэн. Евростандартыг хангачихсан байгаа.

Дарханы хүчин чадал нь манай нийт одоо гарч байгаа түүхий эдийн 50 хувийг дангаараа авах бололцоотой. Үлдсэнийг нь харгиад холбогдсон үйлдвэрүүд нь одоохондоо авах бололцоотой. Харин холбогдоогүй тэр хорин хэдэн үйлдвэрүүдийг бид нар ямар нэг байдлаар бодлогоор дэмжихгүй. Эдний шинэ суурьшлын бүс болоод хотоос гарах анхан шатны үйлдвэрүүдийг хотоос гаргах тал руу нь ингэж шахаж байгаа. Таны хэлж байгаагаар хэдэн онд одоо энэ эерэг үзүүлэлтүүд гарах вэ гэж байна. Энэ дээр одоо бидний судалгааг 2014 он гэхэд одоогийн судалгаагаар 10.3 сая ширхэг шир малын арьс гэж байгаа энийгээ бол 100 хувь анхан шатны боловсруулалт хийдэг байна. 80 хувийг нь гүн боловсуурлалт хийнэ. 20 хувийг нь хагас боловсруулаад экспортолно гэж байгаа юм. Үүний үр дүнд бол өнөөдрийн байдлаар арьс ширний салбар нэг 150 тэрбум төгрөгийн түүхий эдийн борлуулалтын орлого орж байна. Энийг бид нар нэмэгдүүлээд ахисан шатных нь боловсруулалтаа нэг их наяад төгрөг рүү 2016 онд гэхэд хүргэнэ гэсэн ийм тооцоо судалгаанууд бол гарсан байгаа. Тэгэхээр бидний тавиад байгаа түрүүний Батболд гишүүн асууж байсан. Энэ арьс ширний салбарт хийгдэх .../минут дуусав/.

З.Энхболд : -За дараагийн гишүүний асуултанд хариулахдаа нэмээд хариулчих. Д.Оюунхорол гишүүн. Оюунхорол гишүүнээр асуултаа дайчих л даа. Чи нэг тодруулчихсан биз дээ.Тодруулаагүй юу. За С.Бямбацогт гишүүн тодруулчих.

С.Бямбацогт : - Мах сүүний урамшууллыг хэзээ өгөх вэ гэж би асуусан л даа. Уул нь хамгийн бэлэн үйлдвэрүүд нь байгуулагдчихсан. Түүхий эдээ бэлтгэн нийлүүлж чадахгүй байгаа салбар бол мах, сүүний үйлдвэрүүд байж байгаа. Энэний урамшууллыг хэзээ өгөх вэ. Энийг шийдмээр байна. Энэ дээр нэг тодорхой хариулт өгөөчээ.

Хоёрдугаарт нь Дарханаас өөр цэвэрлэх байгууламжтай үйлдвэр байхгүй. Хот маань шийдвэр гаргаад Харгиа цэвэрлэх байгууламжийг хотоос гаргана гээд шийдвэр гаргачихсан. Өнгөрсөн Засгийн газар, хот 2 нийлж байгаад арьс ширний үйлдвэрүүдийг хотоос гаргана гээд шийдвэр гаргачихсан. Тэгэхээр тэр цэвэрлэх байгууламжуудтай болоод арьс ширний үйлдвэрүүд маань шинээр байгуулагдаад ингэтэл бас хугацаа байна. Энийг бодооч хугацаа байна. Энэ бодлого чинь уялдаатай байх ёстой. Хот нь нэг өөр бодлого, явуулдаг, Их Хурал нь өөр, Засгийн газар нь өөр юм явуулдаг ийм байдлаар тал тал руугаа уялдаагүй нэг харилцан эмх замбараагүй юм хийхээ болиоч ээ. Энийг хариулж өгөөч. Уялдаагүй байгаад байна.

З.Энхболд : -Баттулга хариулъя.

Х.Баттулга : -Ховд аймагт 13 онд цэвэрлэх байгууламж байгуулаарай гээд 2 тэрбум төгрөг суучихсан байгаа. Тэрийг дуусгах ёстой. Өнөөдөр яаж байнаа гэхээр Засгийн газраас шийдвэр гараад арьс, ширний үйлдвэрүүдийг эмээлт рүү гаргана гээд Эмээлтэд хот төлөвлөлтийн ерөнхий төлөвлөгөө гарчихсан байгаа. Энэ бүгдээрээ уялдаатай явж байгаа. Өнөөдрийн оруулж ирж байгаа нь зөвхөн 200 тэрбум төгрөг гэдэг маань яг энэ үйлдвэр 10 сая арьс шир рүүгээ харахад бол жоохон мөнгө. Эхний л алхам байхгүй юу. Бүх юм уялдаатай явж байгаа шүү дээ. Өнөөдөр Ерөнхий сайд дээр арьс, ширнийхэн бид нар ороод энэ цэвэрлэх байгууламжаа хаана төвлөрүүлэх вэ гэдэг дээр саналаа ярилцана. Өнөөдрийн хурлын дараагаар цаг авсан байгаа. Эмээлт юмуу Эрдэнэт юмуу, Дархан юмуу эсвэл Багануур юмуу, Багахангай юмуу ингээд юмнууд явж байгаа. Хятадын худалдаачдаас түрүүлээд өөрсдийнхөө түүхий эдийг авдаг нөхцөлийг Засгийн газар, Их Хурал дэмжээд өгөх л асуудлыг бид нар яриад байгаа байхгүй юу. Тэрнээс биш ингэж уялдаагүй юмнууд ингэж яваад байгаа юм биш. Харгиаг хувьчилснаас болоод асуудал үүсчихсэн юм билээ шүү дээ. Ер нь бол эхнээсээ л ийм шийдвэрүүд гараад явж байх ёстой байсан. Харамсалтай нь бид нар орой байна.

Тэр сүүний тал ложистик нь үнэхээр хэцүү. Энэ тал нутгаар тарсан байгаа малуудыг сүүгий нь саагаад оруулж ирнэ гэдэг бол үнэхээр хэцүү. Төмөр зам дагасан хэдэн аж ахуйнууд л Улаанбаатар хот руу битоноор оруулж ирж зараад байгаа юм. Өнөөдөр бид хөдөө аж ахуйн орон байж нийт сүүнийхээ 80 хувийг хуурай сүүгээр гаднаас импортолж оруулж ирнэ гэдэг бол үнэхээр бид нарын эмгэнэл. Бодлого байхгүй явсны хар гай. Ийм учраас энэ дээр бид нар арга хэмжээгээ авна. Бас сүү үйлдвэрлэгчидтэйгээ уулзаад явж байгаа. Өнөөдрийн асуудал бол бид нарын зөвхөн арьс шир боловсруулах үйлдвэрлэгчдээ жоохон тээшээр л дэмжих асуудал байхгүй юу. Бүх юм уялдаатай явж байгаа. Их Хурлаар бүх шийдвэрүүдийг гаргаад өгч байгаа шүү дээ.

З.Энхболд : -За Д.Оюунхорол гишүүн асууя.

Д.Оюунхорол : -Баярлалаа. Ер нь бол энэ бонд гаргах асуудлыг дэмжиж байна. Тэр тусмаа мал ахуй хөдөө аж ахуйн салбарыг дэмжсэн энэ бодлого бол үнэхээр нүдээ олсон шийдвэр болж чадна гэхэд бол эргэлзэхгүй байна. Хоёр, гурван зүйлийг тодруулж асуумаар байна. Ер нь бол ингээд энэ материалыг уншиж үзэхэд ямар зүйл ойлгогдсон бэ гэвэл нэгдүгээрт энэ зээл бол зориулалт нь тодорхой төлөх хугацаа нь тодорхой. Ингээд хэнд очоод ямар үр дүн гарах нь бас тодорхой ийм бондыг гаргах гэж байгаа юм байна гэж ойлгож байна. Тийм учраас энэ бол үнэхээр одоо дэмжээд энэ асуудлыг цаг хугацаа алдалгүй шийдвэрлэчих ёстой юм байна гэж үнэхээр бол малчдыг дэмжих бодлогыг төрөөс үнэхээр зориулалтыг нь үе шаттайгаар хэрэгжүүлж чадах юм бол тэр хөдөө орон нутагт нүүрлэсэн байгаа ажилгүйдэл, ядуурал тэр малчдын хөдөлмөрийг үнэлгээгүй байгаа хөдөлмөрүүдийг үнэлгээтэй болгоход маш их чухал үр дүн гарна гэдэгт бол эргэлзэхгүй байна. Жишээлбэл өнөөдөр банкнаас олгож байгаа зээл түүний хүү тэр барьцаа хөрөнгө гэж шаарддаг энэ олон даваануудыг давах гэж хөдөөгийн малчид үнэхээр ядарч байгаа. Бараг нэг ширхэг хонийг нь 10, 20 мянган төгрөгөөр үнэлж барьцаа хөрөнгө шаардаж аваад тэгээд зээл олгож байгаа энэ бодлого явж байгаа үед бол хөдөө орон нутагт үйлдвэрлэл хөгжих хөдөө орон нутагт мал аж ахуйг дагаж хүмүүс амьжиргаагаа дээшлүүлэх боломж бол хомс байгаад байгаа юм. Тийм учраас энийг бол нэгдүгээрт яаралтай гаргах ёстой.

Хоёрдугаарт бол би Баттулга сайдаас ганцхан зүйлийг тодруулж асууя гэж бодож байна. Нэгдүгээрт бид бүсчилсэн одоо хөгжлийн үзэл баримтлал гээд нэг зүйлийг бид нар ярьж байсан. Ийм бичиг баримтыг Монгол Улсын Их Хурлаас баталж байсан. Энэ гаргаж байгаа бонд чинь бүс нутгийн хувьд яаж хуваарилагдаж хөрөнгө мөнгөний хувьд дэмжлэг үзүүлэх боломжтой вэ гэдгээр ямар бодлого яам барих вэ. Ер нь бол манай төрөөс явж байгаа бодлогууд бол ихэвчлэн төвийн болон нилээд тийм нэг хуваарилалтын хувьд бол тэгш, шударга бусаар явдаг нэг ийм юмнууд байгаад байдаг юм. Тийм учраас Баруун аймаг бол мал аж ахуй тэр тусмаа хонин толгойгоороо нэгдүгээрт байдаг. Тийм учраас баруун бүс нутагт энэ боловсруулах үйлдвэрийг барих дэмжих нөгөө талаас ийм үйлдвэр барих гэж байгаа тэр аж ахуйн нэгжүүдийг бас дэмжиж татварын бодлогоор дэмжих асуудлыг дараа нь танайх оруулж ирээч. Жишээлбэл арьс ширний боловсруулах үйлдвэрүүдийг барих тохиолдолд техник, хэрэгсэл, тоног төхөөрөмжийг нь гаалийн болон НӨТ-ийн албан татвараас чөлөөлөх асуудлыг шийдвэрлээд өгчих юм бол энэ салбар өөрөө хөл дээрээ босоод гарч ирэх дэмжлэг тусламж болно гэж бодож байгаа юм. Тийм учраас та энэ асуудлаар ямар байр суурьтай байдаг вэ.

Цаашдаа ер нь бол энэ хувийн хэвшлийн аж ахуйн нэгжүүд үнэхээр одоо дэмжээд өгөх юм бол энэ ажилгүйдэл ядуурлыг бууруулах энэ ядууралтай дайн зарлах чинь энэ ядуурлыг музейд тавихад чинь маш том дэмжлэг болно. Тийм учраас ийм асуудлуудаар нь илүү дэмжлэг туслалцаа үзүүлээч ээ гэж бодоод байгаа юм.

Ер нь бол цаашдаа Их Хурал дээр бондын ашиглалт түүнийг хянах асуудлаар ямар нэгэн зөвлөл байгуулдаг юмуу ямар нэгэн хороо байгуулдаг юмуу. Байнгын хорооных нь дэргэд энэ асуудлыг шийдэх үү. Яаж шийдэх вэ гээд бонд гаргахад бол гишүүд их ярьж байсан л даа. Тийм учраас энэ бол их ойлгомжтой. Зориулалт нь тодорхой төлөх хугацаа нь тодорхой, хүү нь тодорхой, эргэж яаж төлөх юм, ямар үр дүн гарах юм гэдэг нь их тодорхой юм. Зарим нэг ийм тодорхойгүй бонд орж ирэхэд энэ асуудлаар яръя гэсэн, ерөнхийдөө бол гаргаж байгаа нэг нь өр зээл учраас бид их тодорхой болгох нь зүгээр байх гэсэн ийм байр суурьтай байгаа. Энэ асуудал манай Их Хурлын дарга ямар байр суурьтай байгаа бол гэж асуух гэсэн юм.

З.Энхболд : -1цаг 05 минут болж байна. Цагаа яах вэ. 16 :30-д мэдээлэл дуусах ёстой. 16:30-аас үргэлжлүүлье. Компьютерт хадгалъя. Оюунхорол гишүүний асуултанд хариулаад бусад үлдсэн хүмүүсийг компьютерт хадгалъя. Цаг сунгахааргүй боллоо. За Баттулга сайд хариулъя.

Х.Баттулга :-Бүсчилсэн хөгжил гээд бид нар их олон жил ярьсан. Тэгээд яг бодит утгаараа бүсчилсэн хөгжлийг хэрэгжүүлэхэд хөдөө аж ахуйгаас гарч байгаа бүтээгдэхүүн өөрөө орон нутагт хэрхэн арилжаалагдаж байгаагаас болоод байх шиг байгаа юм. Энэ бонд бол түрүүн бид нар хэлсэн тэр хоршоог хөдөө аж ахуйн биржтэй холбож байж энэ үйл ажиллагааг явуулна. Энэ сарын 21-нд ордонд бид нар баг бүрээс малчдад зориулсан хоршоологчдын зөвлөгөө хийнэ. Энэ дээр бид нар хөдөө орон нутгаас сонгогдсон гишүүд идэвхитэй оролцоорой гэж хүсье. Жишээлбэл сая ноосны урамшууллын дараагаар ноосны үйлдвэрүүд ямар санал тавьж байна гэхээр за энэ баруун аймгууд хонь ихтэй, хонь ихтэй аймгуудад жишээ нь анхан шатны ноосны үйлдвэрийг барих босгох боломж бүрдлээ. Яагаад гэхээр ноосыг зөөгөөд үйлдвэр рүүгээ авч ирэхэд тал нь угаасны дараа хаягдал болж байгаа байхгүй юу. Энийг бид нар орон нутагтаа ингээд угаагаад цэвэрлэдэг анхан шатны үйлдвэр хийчих юм бол тэр тээврийн зардалдаа тал юмыг зөөхгүй нь гэсэн ийм санааг жишээ нь гаргаад ирж байгаа байхгүй юу. Энэ чинь нөгөө нэг Их Хурлаар баталсан ноосны урамшуулалд зориулсан үйлдвэржилтийг дэмжсэн анхны бодлого явж байна.

Маш их хивс экспортонд гардаг болж байна. Ингээд ингээд л явах л юм байна лээ л дээ. Тийм учраас энэ бүсчилсэн хөгжил дээр бол дараа нь энэ хоршоолол хөдөө аж ахуйн бирж дээр бонд арилжаалагдсаны дараа бол дүр зураг өөрсдөө яриад ирэх юм билээ хувийн хэвшлийнхэн. Бонд хянахыг бол Улсын Их Хурлаас нээрэн тийм юу гаргачихмаар байна лээ. Бондын явцыг хянадаг тийм ажлын хэсгийг.

З.Энхболд : -Бондны хяналт дээр Эдийн засгийн байнгын хороо төсөл сонгон шалгаруулах бусад юман дээр хяналтаа тавих ёстой. Төсвийн байнгын хороо бол бондын эргэн төлөлт хүү, тэрийг тухай бүрт төсөвт суух дээр хянах ийм үндсэн үүрэгтэй хуулиар тогтоогдсон үүргүүд байгаа. Шинээр бүтэц байгуулах бол тийм оновчтой биш. Хоёр Байнгын хороо зэрэг хариуцаж байгаа. Зөвлөл бол байгуулагдаж байгаа яамдууд хоёр Байнгын хорооны дарга орсон ийм зүйл бол байгаа тэр нь гадаад бондтой холбоотой. Дотоод бондыг уламжлалаараа Эдийн засгийн байнгын хороо хариуцдаг хэвээрээ байгаа. Үдээс өмнөх хуралдаан завсарлалаа.

Үдээс өмнө хуралдаан 13 цаг 09 минутад завсарлаад, үдээс хойшхи хуралдаан 15 цаг 34 минутад эхлэв.
З.Энхболд : - Улсын Их Хурлын намрын чуулганы 2012 оны 11 сарын 02-ний өдрийн нэгдсэн хуралдаан ирц хүрсэн учраас эхлэх гэж байна. Ирвэл зохих 71-ээс 42 гишүүн ирцэнд бүртгүүлсэн байна. Хурал нээснийг мэдэгдье.
З.Энхболд : -Хуралдаан эхэлж байна. Өнөөдөр мэдээллийн цагтай. 12 дугаар сарын 07-ны өдрийн үдээс хойшхи нэгдсэн хуралдаан нээснийг мэдэгдье. Ерөнхий сайд цаг үеийн асуудлаар тодорхой сэдвээр мэдээлэл хийдэг горимоор явна. Сар бүрийн 1 буюу 3 дахь долоо хоногийн баасан гаригийн 15 цагаас хийдэг мэдээлэл явна. Засгийн газрын гишүүд байлцах ёстой. Асуулт, хариулт, үг хэлэх үйл ажиллагаа 1.30 минутын дотор зохион байгуулагдаж дуусна. Тэрний дараа хэлэлцэж байгаа асуудлаа үргэлжлүүлнэ. Өнөөдрийн сэдэв Олон улсын зах зээл дээр арилжаалсан 1.5 тэрбум Америк долларын үнэт цаасны тухай сэдвээр Ерөнхий сайд товч мэдээлэл хийнэ.
Н.Алтанхуяг : - Улсын Их Хурлын эрхэм дарга аа, Улсын Их Хурлын гишүүд ээ, өнөөдөр Монгол Улсын Засгийн газраас Улсын Их Хурлын 2012 оны 10 сарын 25-ны өдөр гаргасан тогтоолын дагуу Олон Улсын зах зээл дээр арилжаалсан бондын асуудлаар мэдээлэл хийх гэсэн юм.
Улсын Их Хурал 2012 оны 10 сарын 25-ны өдөр 52 дугаар тогтоол гаргасан энэ тогтоолоор бол Засгийн газрын үнэт цаасыг анх удаагаа Олон Улсын зах зээл дээр гарга гэсэн байгаа. Өнөөдрийн байдлаар нийтдээ 5 тэрбум америк долларын үнэт цаас гаргах энэ хөтөлбөрийн хүрээнд эхний үе шат болгож 1.5 тэрбум Америк долларын Чингис бондыг Засгийн газар эхний 100 хоногтоо багтааж сая 11 сарын 28-ны өдөр амжилттай арилжааллаа. Энэ арилжаалсан бондын мөнгө бол орж ирсэн байгаа. Энэ бондыг гаргах болсон шалтгаан нь бол Улсын Их Хурлын тогтоолын дагуу их бүтээн байгуулалтынхаа хөрөнгө оруулалтын эх үүсвэрийг бүрдүүлэх үүний зэрэгцээ Монгол Улсын шалгуур буюу /бенчмарк/ Монгол Улсын шалгуур хүү буюу эсвэл жишиг хүү ч гэж хэлдэг. Энийг хэд юм бэ гэдгийг тогтооход оршиж байгаа юм. Ингэснээр нэн даруй барьж байгуулах шаардлагатай байгаа уул уурхай, дэд бүтэц сайжруулах, аж үйлдвэр, эрчим хүч болон барилгын салбарын томоохон төслүүдийг эхлүүлэхээс гадна Монгол Улсын 5 болоод 10 жилийн шалгуур хүүг нилээд нам доогуур түвшинд тогтоож гадаадын хөрөнгө оруулалтын зардлыг эрс бууруулах ийм ач холбогдолтой болж байгаа юм.
Ер нь одоо өнөөдөр Монгол Улсад бол зээлийн хүү гэдэг юм бол их өндөр Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрт бол зээлийн хүүг нэг оронтой тоонд оруулна гэсэн байгаа юм. Одоо сарын хүү 2 хувь, жилийн хүү 24 орчим хувьтай 2 оронтой байгаа. Тэгэхээр энийг багасгахад бол бид энэ Олон Улсын зах зээл дээр бонд гаргасан явдал бол их ач холбогдолтой болж байгаа. Дээр нь бид нар өнөөдрийг хүртэл гадаадын хөрөнгө оруулалтыг хийлгэсэн. Энэ гадаадын хөрөнгө оруулалт бол тухайлах юм бол Монгол Улсын Оролцоотой өөрийн хувь хэмжээгээ бол ихэнхдээ гадаад айлаас зээл нэрээр авч оруулж байгаа. Тэр зээлийн хүү бол их өндөр байгаа. Тэгэхээр энэ бонд бол дэлхий дээр Монголыг юу гэж үзэж харж үнэлж байна. Монголын эдийн засгийг яаж өөрчлөгдөх нь вэ гэж харж байна. Тэрний хүлээлтийн үр дүн бөгөөд энэ бол өнөөдрийн байдлаар Монгол Улсыг дэлхий ертөнц бол нилээд боломжийн хэмжээнд харж байгаа юм байна. Монгол Улсын 5 жилийн, 10 жилийн шалгуур хүү бол бас боломжийн бага түвшинд байж болох юм байна гэдгийг харуулж чадсан. Одоо энэ цаг мөчөөс эхлээд гадаад хөрөнгө оруулж байгаа компаниуд бол манай энэ хүүг харж байж жишээлбэл Монгол Улсын хувь хэмжээнд тохирсон зээл өгөхдөө бид нар энэнээс илүү хүүтэйгээр мөнгө авахгүй гэсэн үг.
Энэ бондыг богино хугацаанд шуурхай ажиллаж гаргасан бөгөөд яг одоо бол дэлхий даяар хамгийн бага хүүтэй байгаа ийм цаг үе байгаа юм. Тэгэхээр энэ гадаад орчны тааламжтай байдлыг ашиглаж цаг алдахгүйгээр энэ бондыг арилжаалж чадсан. Энэ бондыг арилжаалсны бага хүү гэж чи яг юу хэлээд байгаа юм гэхээр АНУ жишээлбэл 5 жилийн өмнө төлж байсан тэр хүүнээс бага хүүтэй ийм бонд юм байгаа юм.
Засгийн газрын хийх ёстой цаашдын энэ их бүтээн байгуулалтын их ажлын хөрөнгийн баталгааг бий болгох үүднээс ямар ч байсан бид нар ингээд 100 хоногийн дотор буюу 11 сарын 28-ны дотор багтааж энийг арилжаалъя гэсэн энэ зорилгыг биелүүлж чадлаа. Энэ ажлыг манай Засгийн газрын гишүүд Улсын Их Хурлын гаргасан тогтоолыг хэрэгжүүлэх гэж манай Засгийн газрын гишүүдийн хүчин чармайлт гаргаж ажилласан Эдийн засгийн хөгжлийн сайд Н.Батбаяр, Сангийн сайд Ч.Улаан нар мөн бусад дэд сайд нар оролцож биечилж явж хөөцөлдөж энэ ажлыг бүтээж чадлаа. Бондыг гаргасан үйл явцыг бид товчхон хэлэхэд та бүхэн бүгдээрээ мэдэж байгаа. 2012 оны 09 сарын 15-ны өдөр Засгийн газраас Улсын Их Хуралд бонд гаргая гэдэг шийдвэрийн төслийг өргөн барьж байсан юм. Энэ шийдвэр гарсны дараа Олон Улсын томоохон хөрөнгө оруулалтын банкуудад цаг алдалгүйгээр саналуудаа тавьсан байгаа. Нийтдээ 13 банкинд санал тавьснаас 4 банкыг бол андрайтераар мөн дотоодын нэг банкыг хамтын менежерээр сонгож энэ бонд гаргах ажлыг эхлүүлсэн. За сая 11 сарын 22-27-ны хооронд Эдийн засгийн хөгжлийн сайд Н.Батбаяраар ахлуулсан Засгийн газрын болон Монголбанк, Монгол Улсын хөгжлийн банкны холбогдох хүмүүс дэлхийг тойрсон.
Дэлхийг тойрно гэдэг нь одоо АНУ, Англи, Герман, Хонгконг, Сингапур гэсэн 5 орны хөрөнгө оруулагчтай уулзаж бондоо борлуулах асуудлаар нийтдээ 60 гаруй удаагийн уулзалтыг бол зохион байгуулсан. Гадныхан юуг сонирхдог вэ гэхээр Монголын байдлыг нэгэнт Монголын бондыг авах гэж байгаа болохоор Монгол Улсын төр засаг нь ямар байдалтай юм байна, эдийн засгийн байдал нь ямар байдалтай юм байна, цаашдын өсөлт хөгжилтийн хандлага чиг нь юу юм байна бас эрсдэл гарч болзошгүй зүйл нь юу байна гэдгийг нилээд сайн асууж тодруулж байж энэ бондыг авцгаасан байгаа юм. Ингээд 28-ны өдөр арилжаалсан Чингис бонд маань 2 янзын юм байгаа юм.
Нэгдүгээрт нь бол 500 сая ам долларыг 5 жилийн хугацаатай жилийн хүү нь 4.125 хувийн хүүтэйгээр гарч байгаа юм. Үлдэж байгаа 1 тэрбум Америк доллар нь бол 10 жилийн хугацаатай гарч байгаа бонд энэний хүү бол 5.125 буюу 5 мянганы 1 зуун 25-н хувийн хүүтэй гарч байгаа юм. Тэгэхээр энэ 2 хувийн хүү бол ерөнхийдөө миний түрүүчийн хэлдгээр АНУ-ын 5 жилийн өмнө гаргаж байсан бондын хүүнээс бага байгаа юм. Итали улсын бондын хүүнээс бага байгаа. Спани улсын гаргасан бондын хүүнээс бага байгаа юм. Хичнээн газар энэ наадахыг чинь сонирхсон юм бэ гэж хүмүүс асууж байгаа юм. Тэгэхээр энэ 1.5 тэрбум төгрөгийн Америк долларын бондыг арилжаалах бол томоохон 400 гаруй хөрөнгө оруулалтын байгууллагаас саналууд ирсэн. Тэгэхээр манай 1.5-ыг авъя гэдэг санал дээр 15.5 тэрбум Америк долларын санал ирсэн. Бараг 10 дахин илүү ийм санал бол ирсэн. Тэгээд эндээс нь шилж сонгоод хамтарч ажилладаг банкууд маань тусалж дэмжээд анхны хүүгийнх нь түвшний баримжаа болох 5 жилийн бондыг 4.5 гэж байсан. 10 жилийнх нь 5.5 гэж байсныг 0.375-аар буулгасан. Бондыг ер нь хэн авчихваа гэж асуудаг. Нэг нөхрийн гарт аваачаад бүгдийг нь өгчихсөн үү гэвэл энэ олон орнуудаар явж бондынхоо сурталчилгааг хийсний үр дүнд өнөөдөр зүгээр газар нутгаар явж үзвэл Азид нэг 28, 29 хувь нь байна, Европд 26-30 хувь нь байна. АНУ-д 40-45 хувь нь байна. Бондын 82-85 хувийг нь хөрөнгө оруулалтын болоод даатгалын томоохон сангууд худалдаж авсан байгаа юм.
Чингис бонд маань 2012 онд дэлхий даяар гаргасан олон орны Засгийн газрын бондуудаас хамгийн өндөр хэмжээний захиалгыг авч чадлаа. Би түрүүн хэллээ. 1.5-ыг заръя гэсэн чинь 15.5-ыг авъя гэдэг санал ирсэн.
Азийн түүхэнд анх удаа Засгийн газрын гаргасан бонд, манай бондыг бол хамгийн томоохон хэмжээтэй гэсэн ийм үзүүлэлт байна. 12 сарын 06-ны өдрийн өглөө энэ бондыг арилжаалж босгосон хөрөнгө мөнгө Монгол Улсын төрийн дансанд орж ирлээ. Өчигдөр өглөө. Ингэснээр Монгол Улсын Засгийн газрын бондыг Олон Улсын зах зээл дээр арилжаалах энэ ажил амжилттай дууслаа. Яаж буцааж төлөх юм бэ, хэзээ төлөх юм бэ? Гэдэг асуудал байгаа юм.
Хүүгийн төлөлтийг хагас жилдээ нэг удаа хийнэ гэдэг чинь жилдээ 2 удаа хүүгийн төлбөрийг төлнө. Эцсийн эргэн төлөлт болох 500 сая Америк долларыг 2018 оны 011 дүгээр сарын 05-ны өдөр хийж дуусгана. Ингэснээр бид нарын 5 жилийн хугацаатай авсан 500 сая Америк доллар 2018 оны 01 сарын 05-нд дуусна. 10 жилийн хугацаатай авч байгаа 1 тэрбум Америк долларыг 2022-оны 12 дугаар сарын 05-ны өдөр хийж дуусна. Замд нь бол 2 удаа бас хүүгий нь төлнө. Ирэх оны буюу 2013 оны хүүгийн төлөлт улсын төсөвт бүрэн тусгагдсан байгаа. Энэ бондыг юунд зарцуулах юм бэ гэдэг асуудал гарч байгаа. Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөл дээр бас яригдаж зөвлөмж гаргасан. Халамжийн зүйлд зарцуулахгүй ээ, томоохон бүтээн байгуулалтын шинжтэй тэр төслүүдэд бол зарцуулна. Тэгэхдээ нэг төсөлд бол нийт мөнгөнийхөө 1/3-ээс илүү хувийг оруулахгүй. Ер нь бол гаднаас авсан бондын зээлийн 1 долларыг дагаж хувийн хэвшлийг зүгээс 2, 3 долларыг орхуйц ийм төсөл, хөтөлбөрүүдийг санхүүжүүлэх нь зүйтэй юм. Гэсэн ийм зөвлөмжийг бол Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөмжөөс гаргасан.
Ингээд анхаарал тавьсан та бүхэнд баярлалаа.
З.Энхболд : - Ерөнхий сайдад баярлалаа.
Одоо мэдээлэлтэй холбогдуулан Ерөнхий сайд, Засгийн газрын гишүүдээс асуулт асууж, үг хэлэх гишүүд нэрээ ирүүлнэ үү.
Ж.Энхбаяр гишүүнээр асуулт тасаллаа. С.Батболд гишүүнээр тасаллаа.
Л.Энх-Амгалан гишүүн асууя.
Л.Энх-Амгалан : -За баярлалаа. Юуны түрүүнд Олон Улсын зах зээл дээр Монгол Улсынхаа одоо Чингис бондыг амжилттай борлуулсан энэ ажилд хөрөнгө оруулалтын Ро Чоунд оролцсон нийт Эдийн засгийн хөгжлийн сайд, Сангийн сайд, дэд сайд ажлын хэсгийнхэнд бас баярлалаа гэж хэлье. Энэ маш том ажил гэдгийг бид нар хүлээн зөвшөөрч байгаа. Тэгээд өчигдөр бас үндсэндээ Үндэсний аюулгүйн зөвлөл дээр бас хурал хийсэн юм билээ. Энэ дээр бол одоо Монголчууд бид нарт хариуцлагатай цаг үе эхэлсэн. Тэр тусмаа Улсын Их Хуралд сууж байгаа 76 гишүүний үг хэлэх мэдэгдэл хийх асуудал бол хамгийн хариуцлагатай цаг үед ирж байгаа гэдэг бол бүгд хүлээн зөвшөөрөх ёстой гэж манай Ерөнхийлөгч бол ийм санаачилга гаргасан байгаа. Энэнтэй мэдээж санал нэг байгаа. Саяхан бас энэ бондын арилжаа хийгдэж эхэлснээс хойш одоо манай улс төрийн нөхцөл байдалтайгаар холбоотойгоор МАХН засгаас гарна гэсэн мэдэгдэл хийснээс хойш үндсэндээ одоо 2-3 хоног энэ бондын зах зээл дээр бондын хүү 4.5-аар гарсан бондын хүү маань үндсэндээ 4.7-4.8- руу өсөх бондын нэрлэсэн үнээр пара валюг 100 гэж үзэхэд 93, 94 рүү орсон 2 өдөр гарлаа шүү дээ. Тэгэхээр энэ бол үнэхээр эмзэг ийм шийдвэрийг бид нар гаргасан. Тийм учраас ер нь энэ улс төрчид маань Их Хурлын гишүүд маань Засгийн газрын гишүүд маань ер нь их тийм хариуцлагатай байх цаг үе ирсэн байна гэдгийг хэн хэн нь наана цаанаа одоо ойлгох ёстой гэдэг дээр нэг ийм байр суурьтай байгаа.
Миний асуух гэж байгаа зүйл бол ер нь цаашдаа өдөр бүхэн блумбер гэдгээр манай бондтой холбоотой бондын арилжаалагдаж байгаа брокерууд манай гол гол одоо бондыг худалдан авсан брокерууд хоорондоо мэдээж бондуудыг хоорондоо худалдана. Худалдаж авна, бие биендээ худалдана. Тэгэхээр манай энэ бондын пара валюгын мэдээллүүдийг одоо манай Их Хурлын гишүүдэд тэр тусмаа өдөр тутам шийдвэр гаргаад сууж байгаа Улсын Их Хурлын гишүүд, Засгийн газрын гишүүдэд ер нь ямар хэлбэрээр хүргэж байх вэ энэ талаар одоо тодорхой бодсон яасан зүйлүүд байна уу гэдгийг бас тодруулахыг хүсч байна.
З.Энхболд : -Ерөнхий сайд асуултаа хуваарилаад явчих уу.
Н.Алтанхуяг : - За тэгье. Одоо ямар ч байсан мөнгөтэй болсон томоохон бүтээн байгуулалтуудаа одоо хийх боломжтой боллоо. Би бас Л.Энх-Амгалан гишүүнтэй нэг юман дээр санал нэгтэй байгаа. Одоо бид нарын амнаас гарч байгаа үг бүхэн үнэтэй болсон. Жаахан буруу, зөв популизм хийж дуугарах юм бол Монголдоо хортой тусна. Ард иргэдэд хортой тусна. Тийм учраас хэдүүлээ тал талаасаа хичээж ажиллана гэж бодож байна. Улсын Их Хурлын гишүүдэд энийг Улсын Их Хуралд болоод Улсын Их Хурлын гишүүдэд бондын хөрөнгөөр хийх гэж байгаа ажил бол ил тод байх ёстой. Зөвхөн Их Хурлын гишүүд биш олон нийтэд ил тод байх ёстой.
Хоёр зүйлийг хийгээрэй гэж Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөмжид орсон байгаа. Нэгдүгээрт бол энэ бондын мөнгийг хэрэгжүүлэх гэж байгаа төслийг заавал Засгийн газрын хурлаар хэлэлцсэн байна. Тэгээд Засгийн газрын хурлаар хэлэлцээд хэлэлцсэн тухайгаа материалаа Их Хурлын даргад бичгээр хүргүүлнэ. Их Хурлын дарга тэр бичгээр ирснийг нь гишүүдэд хүргэнэ. Шаардлагатай гэж манай Их Хурлын гишүүд үзвэл тухайн асуудлаар Засгийн газар орж байж бас танилцуулж ярихад бэлэн. Ийм механизм бүрдүүлсэн. Өөр нэг юм бол олон нийт оролцсон мэргэжилтнүүд оролцсон бас тийм комисс, зөвлөл ажиллуулъя гэж аюулгүйн зөвлөлийн зөвлөмжид тусгасан байгаа. За Н.Батбаяр сайд нэмж хариулъя.
Н.Батбаяр : - Л.Энх-Амгалан гишүүний асуултанд нэмж хариулъя. Гишүүдэд мэдээлэл өгөх хувьд бол өдөр өдрөөр өөрчлөгдөж байгаа шүү дээ. Тийм учраас гар утас руу юмуу, үгүй бол и мэйл хаяг руу чинь мэдээлэл өгдөг систем тогтоочихъё. Тэрийгээ харж байсан дээр.
Хоёрдугаарт гэвэл хүүний хувьд гэж ярих юм бол бид нар чинь анх удаа Засгийн газрын бонд гаргалаа шүү дээ. 5 жилийн хүү нь 4.175, 10 жилийнх нь 5.175 тэгэхээр энэ бол тогтсон үнэ ханш хүү. Жилдээ бид нар ийм л ханш төлнө. Одоо бид нар хэлбэлзээд байгаа гэдэг зүйл нь арилжаанд оролцож байгаа улсуудын хувьд хамаатай байхгүй юу даа. Тэгэхээр манай зах зээл дээр гарсан бондын хүү буураад байх юм бол цаашдаа манай бондыг авах Монголд хөрөнгө оруулагчдын тоо бол нэмэгдээд байх юм. Өсөөд байх юм бол тэр нь хорогдоод байх юм. Тийм учраас бид нарын ерөөсөө Монгол Улсын эдийн засгийн бодлого зөв явж байна уу, Монголд гадны хөрөнгө оруулалт орж ирэх нь ашигтай юу гэдэг зүйлийн индикатор үзүүлэлт болж байгаа учраас энэ ашигтай юм. Тийм учраас Их Хурлын аль нэг гишүүдийн хэлсэн үг, аль нэг улс төрийн намын мэдэгдэл гэдэг үг нь зах зээл дээр нөлөөлж байгаа байхгүй юу даа. Тийм учраас энэ утгаараа гэж бодох юм бол бид нар олон улсын зах дээр үнэт цаас гаргасан гэдэг нь, Засгийн газар үнэт цаас гаргасан гэдэг нь хариуцлагаа зөвхөн өнөөдөр Монгол Улсын өмнө хүлээдэг байсан бол хариуцлагаа дэлхийн өмнө хүлээдэг тогтолцоонд орж ирж байна шүү гэдэг зүйлийг л анхааруулж хэлж байгаатай санал нэгтэй байна.
З.Энхболд : -М.Энхболд гишүүн асуулт асууя.
М.Энхболд : -Ингээд Их Хурал шийдвэр гаргасны дагуу Засгийн газар шуурхай ажиллаад Олон Улсын зах зээл дээр бонд арилжаад тодорхой бас багагүй хэмжээний хөрөнгө мөнгө босгож ирсэн байна. Тэгээд энэ бол сая Н.Батбаяр сайд ч ярьж байна. Бидний хариуцлага бол дэлхий нийтийн хэмжээний хариуцлага болж хувирлаа гэж. Тэгээд энэ хариуцлагыг бид маш хариуцлагатай байж байж хожмын нэгэн өдөр одоо улс орны эдийн засагт ачаа хүндрэл биш улс оронд бүтээн байгуулалт бий болсон түүний үр дүн гарсан эдийн засагт ашигтай байдал нөлөөлсөн ард түмний аж амьдралд сайн сайхан ийм нөхцөл бололцоо нэмэгдсэн үр дүнгээр бол одоо энэ бондын эргэн төлөгдөх тэр хугацаанд эцсийн үр дүн харагдах ёстой гэж ингэж үзэж байна. Тэгэхээр бид энэ бондыг бол эзэн Богд Чингис хааныхаа нэрээр хүртэл нэрлэж байгаад л арилжаалаад л ингээд хөрөнгийн эх үүсвэрийг бий болгож л дээ. Одоо юу хийх вэ гэдэг дээр яг энэ бонд ингээд манай улсын төв банкны дансанд ороод ирсэн гэхэд юу хийх вэ гэдэг дээр Засгийн газрын гишүүд энэ бондыг хөөцөлдсөн нөхдүүд бол маш их бодож байх гэж ингэж найдаж байна. Яг ний нуугүй хэлэхэд бид би ер нь юу хийчихвээ гэж дотроо бодож айдастай бодож байгаа хүн байгаа байх гэж асуудлыг одоо бас хожим хойдохыг, янз янзын наадах цаадахыг боддог, чаддаг хүн бол тийм айдас ч бас байгаа байх гэж яг үнэнийг хэлэхэд миний бодож байгаагаар бол Монгол Улсын хэмжээнд өнөөдөр Олон Улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн холбогдох байгууллагуудын санал, дүгнэлтүүд нь гарсан ийм том хэмжээний бүтээн байгуулалтын төсөл бол Эгийн голын усан цахилгаан станцаас өөр төсөл бол Эгийн голын усан цахилгаан станцын өөр төсөл бол маруухан байгаа байх. Зөвхөн одоо нэг дэд бүтцийн салбарын нэр нэрлээд явах бол бас их бүдэг бадаг байна гэж ингэж бодогдож байна. Энэ чиглэлээр та бүхэн юу гэж бодож байна.
Зөвлөл олон нийтийн зөвлөл ажиллуулах тухай Ерөнхий сайд ярилаа. Би бол энэ дээр Монголбанкны ерөнхийлөгч, Сангийн сайдаар ажиллаж байсан хүмүүсийн ийм тусдаа бас давхар зөвлөл байвал яасан юм бэ? Шийдвэр гаргадаггүй зөвлөмж гаргадаг тэгээд үйл явдалд нь хяналт тавьж байдаг. Эцэст нь АНУ, Европын холбооны улсуудын Засгийн газраас гаргаж байгаа худалдаалж арилжаалж байгаа бондын хүү өнөөдөр ямар түвшинд байна. Дундаж ямар түвшинд байна. Бид өнөөдөр ямар хүүтэй мөнгө авсан бэ? Бид Дэлхийн банк, Азийн хөгжлийн банкнаас 0.75, 1.25 хувийн хүүтэй зээл авч бас бүтээн байгуулалт хийж байсан улс. Өнөөдрийн энэ бидний яриад байгаа тоо маань бусад улс орнуудын Засгийн газрын бондтой харьцуулахад ямар.../минут дуусав/.
З.Энхболд : -Хэн хариулах вэ Н.Батбаяр гишүүн.
Н.Батбаяр : - За мөнгөтэй болсон. Мөнгөтэй болно гэдэг бол Монгол Улсад бүтээн байгуулалт хийх энэ шинэчлэлийн Засгийн газар мөрийн хөтөлбөрөө хэрэгжүүлэх санхүүгийн эх үүсвэртэй болж байгаа хэрэг. Ер нь тусгаар тогтносон улсын хувьд мөнгөний хомсдол гэж байдаггүй юм. Мөнгө өөрөө баялаг бүтээдэггүй, хүн баялаг бүтээдэг. Гагцхүү яагаад бид нар валют оруулж ирэх шаардлагатай болсон гэхээр бид нар өнөөдөр бүтээн байгуулалт хийхэд бүх зүйлээ өөрсдөө дотооддоо үйлдвэрлэх боломжгүй тодорхой хэмжээгээр импортын бараа авах шаардлагатай болох учраас валютын хэрэгцээтэй тэр утгаараа валютын хэрэгцээг хангах валютын ханшийг тогтвортой байлгах төрийнхөө нэр сүрийг нэмэгдүүлэх бололцоог гаргахын тулд энэ бондыг гаргасан юм. Энэ дээр бол ямар нэгэн айдас, хүйдэс алга. Анхнаасаа энэ бондыг гаргах гэж санаачилсан энэ ажлыг зохион байгуулсан, энэ ажлын үр дүнг үзээд цаашдаа үр дүнтэй болно гэж итгэл төгс байгаа. Тооцоо судалгаа хийсэн учраас санаа зовох зүйл алга. Гагцхүү бид нараас юу шаардаж байна гэвэл ажил бас дахин ажил шаардаж байна. Хариуцлага бас дахин хариуцлага шаардах болж байна бүх шатандаа, нэгдүгээр зүйл гэх юм бол.
Хоёрдугаарт гэх юм бол юу хийх гэж байгаа юм бэ гэж. Үндсэндээ хийх юм бол олон байгаа. Тэрүүгээрээ бид нар 5 салбарыг онцолж хэлж байгаа. Нэгдүгээрт бид нар уул уурхайн салбар, хоёрдугаарт авто зам ба төмөр зам, гуравдугаарт эрчим хүч, дөрөвдүгээрт аж үйлдвэрийн салбар, хүнд бөгөөд хөнгөн аж үйлдвэр, тав дугаарт орон сууцны дэд бүтэц, моргежийн зээлийн санхүүжилт гэж болно. Ийм таван зүйлд бид нар ач холбогдол өгч байгаа.
Эхний ээлжийн уул уурхай гэх юм бол Таван толгойгоо Монголчууд өөрсдөө эргэлтэнд оруулах шаардлагатай байна. Өнөөдөр манай хувийн компаниуд хийж чадаад байгаа. Тэр утгаараа гэж юм бол нүүрсээ бид нар өөрсдөө босгочих бололцоотой байгаа учраас энд бол Таван толгойн эргэлтэнд оруулах асуудлыг тэргүүн ээлжийн төсөл гэж үзэж байгаа.
Хоёрдугаарт төмөр зам бид нарын гол экспортын бараа бол нүүрс, зэсийн баяжмал, төмрийн хүдэр байж байгаа. Овор ихтэй хүнд, ачаа ихтэй. Тийм учраас тээврийн хэсэг зөв байж байж энэ зөв болно. Тийм учраас төмөр зам дээр хөрөнгө оруулалт дутагдаж байгаа. Эхний ээлжинд Засгийн газраас шийдвэр гарсан байж байгаа. Таван толгойгоос урагшаа хэл рүү болон Таван толгойгоос зүүн тийшээ Сайншанд, Хөөт, хойшоогоо Чойбалсан, цаашаагаа Нөмрөг гэсэн чиглэлээр 1800 км төмөр замыг стратегийн төмөр зам гэж зарлан хэрэгжүүлэх шийдвэр гарсан. Энийг хэрэгжүүлэх ажилд тодорхой хэмжээг зарцуулна.
Дараагийн асуудал үйлдвэржилтийн асуудал. Үйлдвэржилтийг 2 шатанд авч үзэж байгаа. Нэг нь бол хүнд аж үйлдвэр буюу Сайншандын аж үйлдвэрийн паркийн тухай ярьж байна энэ бол одоо нүүрсээ дахин боловсруулах асуудал гарч ирж байна. Зэс хайлах үйлдвэрийн тухай гарч ирж байна. Төмөрлөгийн үйлдвэрийн тухай асуудал гарч ирж байна. Нөгөө талдаа бол Монгол Улс бол мал аж ахуйн орон. Мал аж ахуйн орон гэсэн утгаараа малын гаралтай түүхий эд боловсруулах улмаар дотоодын хэрэгцээг бүрэн хангаад цаашаа экспортлох асуудал ярих ёстой. Тэр утгаараа орон даяар сүү, мах, ноос, арьс, ширний боловсруулалтын асуудлыг үе шаттайгаар үйлдвэржилтийн ажлыг өрнүүлэх ажлыг эрчимжүүлж байгаа.
Бас нэг чухал асуудал эрчим хүчний асуудал. Өнөөдөр Монгол Улс эрчим хүчний суурь эх үүсвэр болсон асар их нүүрсний ордтой мөртөө харамсалтай нь эрчим хүчээ экспортолж байгаа. Энэ байдлыг таслан зогсоох асуудлыг Засгийн газар үзэж байгаа. Энэ утгаараа нүүрсний уурхайнуудын аман дээр цахилгаан станц барих ажлуудыг өрнүүлнэ. Эхний ээлжинд Таван толгой, Шивээ-Овоо, Багануур, Чандгана, Адуун чулуу, Хотгор гээд нүүрсний уурхайд цахилгаанд станц барих ажилд энийг зориулна.
Дараагийн асуудал гэх юм бол энэ төмөр зам ярихын хажууд авто замын асуудал явж байгаа. Авто замын асуудал гэх юм бол 21 аймгийн төвийг Улсын нийслэл Улаанбаатар хотыг хатуу хучилттай хар замаар холбох асуудлыг хэрэгжүүлэхэд зориулна.
Дараагийн асуудал гэх юм бол Улаанбаатар хотын дэд бүтцийн асуудал байж байгаа. Ер нь Улаанбаатар гэлтгүй аймгийн төвүүд Улаанбаатар хотуудын гэр хорооллын инженер, шугам сүлжээний дэд бүтцүүдийг барь.../минут дуусав/ З.Энхболд : -Н.Батбаяр гишүүнээ хариулт бас хугацаатай юм байна. Дараагийн асуултанд хариулахдаа саяынхаа дутууг нэмээд хариулчих.
Чуулганы үйл ажиллагаатай ЭМШУИС-ын Нийгмийн эрүүл мэндийн сургуулийн 1 дүгээр дамжааны оюутнууд танилцаж яваа юм байна. Оюутнуудад Их Хурлын гишүүдийнхээ өмнөөс сурлагын амжилт, эрүүл энхийг хүсье. Баяр хүргье. Ерөнхий сайд нэмж хариулъя. Н.Алтанхуяг : -За Энхболд гишүүний асуултанд би нэмчихье. Яах вэ ер нь Олон Улсын зах зээл дээрээс хийж үзээгүй ажилдаа тийм учраас том хариуцлага ирж байгааг бид нар ойлгож байгаа. Тэгэхдээ бид нар юу хийчихвээ гэж бодохгүй байгаа. Энэ олон жил яригдсан учраас хийх ёстой ажил хийгдэж байна. Монголын ард түмэнд үр ашиг нь очих ёстой гэж ингэж ойлгож байгаа юм. Зарим хүмүүс айдас, хүйдэс дагуулсан юм яриад байгаа юм. Ер нь зүгээр яахав бид нарын зүгээр нэг өмнө нь Азийн хөгжлийн банкнаас жилийн 0.75-тай авдаг наана, цаана янз бүрийн л мөнгөнүүд бий л дээ. Ийм том хэмжээтэй мөнгө бол бид нар авч байгаагүй. Боловсролын салбарт 20 сая Америк доллар, дахиад 20, дахиад 20 гээд 60 сая ч гэдэг юм уу, эрүүл мэндийн салбарт цувуулж увуулаад 50, 60 сая ч гэдэг юмуу авч байсан. Өөр нэг ялгаатай зүйл бол тэд нарын авсан зээл бол ер нь бид нарын бодлого хагасад нь л явдаг юм даа. Энэ удаа бол Монголчууд 100 хувь өөрөө бодлогоороо юугаа хийхээ мэдэхээр болсон. Мөнгөө авчихсан. Одоо юу хийх нь бид нарын асуудал. Бусад газрын мөнгө бол чи энийгээ ингэж хийж байж ав гэдэг иймэрхүү нөхцөлүүдтэй байсан. Энийг бол би бас давуу тал гэж харж байгаа юм.
Өөр нэг зүйл бол хүү нь бол харьцангуй бусад улс орнуудтай харьцуулахад ямар юм гэхээр би та нарт хэдэн тоо хэлье. Турк улс бол жишээлэх юм бол 10 жилийн хугацаатай гаргасан тэрбум Америк доллар байна,Туркын. Турк улс бол 6.250-иар гарсан байна. ОХУ-ын 2040 он гэдэг чинь 30 жилийн хугацаатай гаргасан 3 тэрбумынх бол 5.625 байж байна. ОХУ-ын 10 жилийн хугацаатай гаргасан 2 тэрбум Америк доллар бол 4.5-тай байдаг юм. За манайхтай их дөхүүтэй, дөхүүтэй ч юу байхав дээ пост гэдэг орнуудтай нь харьцуулахад бол Хорват байж байна. 1.5 тэрбумыг 6.250-иар гаргасан байна. Шри-Ланк бол 1 тэрбумыг 10 жилийн хугацаатай гаргасан 5.875-тай гаргасан байна. Энэний нэг цаас нь тараагүй юу. Манай гишүүдэд хувилаад өгчихмөөр юм байна. Украйныг харъядаа. Украйн бол 1 тэрбум 250 сая долларыг 10 жилийн хугацаатай гаргасны хүү нь 7.8 байна. Тийм учраас бид нар чамлахаар чанга атга ер нь бол хүүгийн хувьд бол бас их бага хэмжээнд гаргасан. Энд одоо манай Засгийн газрын гишүүд Улаан сайд, Батбаяр сайдын ч нөлөө байгаа, эзэн Чингисийн оролцоо ч байгаа. Олон талын юмаа л бодох хэрэгтэй.
Дараа нь бол бас нэг мөнгөн дээр айдас хүйдэстэй юм яриад хэрэггүй. Бид нар жишээлэх юм бол иргэдэд 21 мянган төгрөг сар бүхэн өссөн энд бид нар 1 тэрбум Америк доллар зарцуулсан байгаа шүү дээ. Бас нэг эргэж нэг юм харах хэрэгтэй. Энэ 2013 онд улсын хэмжээнд 1.5 их наяд буюу дахиад нэг тэрбум Америк долларын хөрөнгө оруулалт улсын төсвөөс хийж байгаа юм. Тэгэхээр бид нар мөнгөнийхөө багцааг нэг авахгүй бол өчигдөр билүү би нэг хүнтэй уулзсан чинь бүр сандарчихсан явсан. Та нар минь юу хийчих вээ. Баларлаа шүү дээ ямар их өр шир болчих воо гэж. Бид нар чинь 1 тэрбум Америк долларын мөнгийг бол ерөнхийдөө хуваагаад идсэн шүү дээ. Хуваагаад халамж гэсэн чинь айн, тийм их мөнгө арай гарахгүй байлгүй гээд. Тийм учраас энэ тоо баримтыг олон нийтэд зөв ойлгуулмаар юм билээ.
Улсын төсөв чинь 1 тэрбум Америк долларын хөрөнгө оруулалт ирэх жил хийхээр байна. Тийм учраас бид нар их олон талаар бүгдийг тооцож судалсан. Тэгэхээр энийг харин ил тод, нээлттэй бас одоо хажуу хавиргаас нь хэлж байгаа хүмүүсийн юмуу шүүмжилж байгаа шүүмжлэлийг сайн аваад Монгол Улсын хөгжилд нэмэр, хандив болохуйц сая манай Батбаяр сайдын хэлсэн тэр олон төслүүдэд бол хэрэглэх нь зүйтэй. Хэрэглэхдээ бас хаширлаад байна. Нэг юманд нь 1/3-ээс илүүг оруулахгүй шүү. Нэг төсөлд бүгдийг нь хийчих юм бол тэр төслийн хувь заяанаас бүх юм хамаараад байгаа юм. Тэгэхээр төсөв, төслийн хувь заяанаас бага хамаардаг байхаар 1/3, 1/3-ээр нь хийе. Жишээлбэл нефть боловсруулах үйлдвэр рүүгээ хийж болж байна. Бүгдийг нь хийхгүй шүү дээ. Жааханыг хийхээр хувийн хэвшил зориглоод урам ороод хажуугаар нь мөнгө нэмнэ гэсэн үг. Дандаа иймэрхүү бага юм хийгээд тэр рүү нь хувийн хэвшил мөнгө нэмж хийх байдлаар ерөнхийдөө эдийн засгийнхаа том эдийн засгаа дэмжье гэсэн ийм л бодол явж байгаа юм.
З.Энхболд : -Манай өнөөдрийн чуулганы үйл ажиллагаатай С.Ганбаатар гишүүний урилгаар Монголын үйлдвэрчний эвлэлийн холбооны гишүүд танилцаж байна. Төрийн ордонтой танилцаж байна. Есөн хөлт цагаан туганд хүндэтгэл үзүүлж яваа юм байна. Үйлдвэрчний эвлэлийн гишүүдэд Их Хурлын гишүүдийн нэрийн өмнөөс баяр хүргэж ажлын амжилт хүсээд эрүүл энхийг хүсье. С.Бямбацогт гишүүн асууя.
С.Бямбацогт : -За баярлалаа. Тэгэхээр бонд гэхээр орлого гэж ойлгоод байж магадгүй юм шиг байгаа юм. Иргэддээ зөв ойлгуулахгүй бол. Банкууд маань баахан зээл өгч байсан. Зээлийг орлого юм шиг өөрсдийнхөө ашиг юм шиг баахан зарцуулсан. Барьцаанд нь мал ахуй, өөрсдийнхөө машин тэрэг эд хөрөнгөө тавиад тууж байсан. Тийм болохоор энэ бол бас зээл юм. Зээлэнд болгоомжтой хандах ёстой. 1921-1990 оны хүртэл хугацаанд Монгол Улс маань нийтдээ 11 тэрбум долларын зээл тавьж байсан. Зээл авч байсан. Өөр олон бүтээн байгуулалт олон чухал асуудлыг хийж байсан. Эцэст нь бас нилээд асуудал болж байж төлж дууссаныг та бүхэн бас мэдэж байгаа байх. Тийм болохоор энэ зээлдээ бид болгоомжтой хандах нь зөв байхаа, эргэж төлнө. Эцэст нь Монголчууд чи би гэхгүй, аль нэг нам эвсэл гэхгүй, хэрэглэсэн авсан аваагүй гэхгүй бүгдээрээ л төлнө.
Монголын төр төлнө энийг. Тийм болохоор хариуцлагатай хандах гэж санаа тавьж байгаа, анхаарал тавьж байгаа бас үгээ хэлж байгаа иргэдээ үзэл бодлоо илэрхийлж байгаа хүмүүсээ бас нэг шүүмжлээд юм уу бухимдаад байх хэрэггүй байх гэж бодож байна. Тэгэхээр сая Батбаяр сайд хэлж байна л даа. Нилээд олон төсөл уул уурхай эрчим хүч, төмөр зам, авто зам, үйлдвэржилт гээд маш олон төслүүд хэлж байгаа энэ төсөлд бол энэ 1.5 цаашлаад 5 тэрбум доллар багадна. Тийм болохоор зайлшгүй бас төр оролцох ёстой. Төр анхаарах ёстой. Төр дэмжлэг үзүүлэх ёстой. Төр үүрэг хүлээх ёстой төсөлдөө бид нар анхааръя. Уул уурхайд бол бид зайлшгүй хөрөнгө оруулах шаардлагатай. Гадны хөрөнгө оруулагч, дотоодын хөрөнгө оруулагч нар хангалттай хөрөнгө оруулах сонирхолтой байж байгаа. Өнөөдөр төмөр замд, авто замд цахилгаан станцуудад, эрчим хүчний салбарт эрсдлүүд байна. Энд одоо сая Ерөнхий сайдын хэлдгээр тодорхой хэмжээнд төр оролцъё. Хувийн хэвшлийнхнийг оролцуулах сонирхлыг бүрдүүлье. Ийм байдлаар хамтарч байж явахгүй бол энэ мөнгө багадах юм бол энэ мөнгө багадах юм шүү. Тийм болохоор бас л ерөөсөө мөнгөтэй болж байгаа бүх салбар руу бүх юм руу энэ хөрөнгийг зарна гэж хандмааргүй байна. Сая манай Энхболд гишүүн асуулаа. Бэлэн төсөл, бэлэн техник эдийн засгийн үндэслэл, бэлэн зураг төсөл нь бэлэн болсон объектууд байна уу гэж яг тодорхой тийм объектууд байвал хэлж өгөөч.
Нэгдүгээрт нь төмөр зам, төмөр замын талаар төрөөс баримтлах бодлогоо баталчихсан. Шинэ бүтээн байгуулалт хөтөлбөрөө баталчихсан. Эдгээрийн зураг төсөв бол бэлэн болчихсон байгаа гэж ойлгож байна. Техник эдийн засгийн үндэслэл нь бэлэн болчихсон байх гэж би бодож байна. Иймэрхүү бэлэн болчихсон техник, эдийн засгийн үндэслэл зураг төсөл байдаг бол тэрийгээ хэлж өгөөч. Ерөнхий байдлаар битгий яриач. Тодорхой хэлээд хяналттай бас. Хяналтаа тавихдаа цөөнхийн хяналтыг тавья л даа. Бид бас яагаад хяналт тавьж болохгүй гэж. Ил тод юм бол, нээлттэй юм бол. Эцэст нь хариуцлагыг нь Монголчууд бид бүгдээрээ хүлээх юм бол. Тийм болохоор тийм боломжийг нь бас бүрдүүлж өгөөч. Энэ дээр яах юм бэ бас.
З.Энхболд : -Н.Батбаяр сайд.
Н.Батбаяр : - С.Бямбацогт гишүүний асуултанд хариулъя. Нэгдүгээрт энэ мөнгө бол мэдээж хэрэг нэг талаасаа их мөнгө нөгөө талаасаа бага мөнгө. Гэхдээ Монголчууд жижиг чулуугаар том чулууг доргионоо гэж, хөдөлгөнө гэж. Хамгийн гол 1.5 тэрбум бондын утга учир тэндээ байгаа юм. Өнөөдөр 1.5 тэрбум төгрөгийн бонд орж ирснээрээ Монгол Улсын тодорхой хэмжээгээр төслүүдээ эхлүүлэх гарааны эх үүсвэртэй болж байгаа юм, нэгдүгээрт.
Хоёрдугаарт гэх юм бол Нийгмийн даатгалын сангаа мөнгөжүүлэх ажлыг зохион байгуулах суурь нөхцөлтэй болж ирж байгаа юм.
Гуравдугаарт энийг гаргаснаараа өөрийн гэсэн бенчмарктай болж байна, шалгуур хүүтэй болж байна. Өнөөдрийг хүртэл Засгийн газар Олон Улсын бонд гаргаагүй байсан учраас өөрийн гэсэн хүүгүй байсан бол, шалгуур хүүгүй байсан бол, шалгуур хүүтэй боллоо. Ингээд ирэхээр манай хувийн хэвшлийн банк байна уу, аж ахуйн нэгжүүд бусад байгууллагууд мөнгө босгоод ирэхэд шалгуур хүүтэй тогтох нээ. Энэ маань дотоодын зээлийн хүүд энэ хэмжээгээр тусах болчихоод байна. Тиймээс өөрөөр хэлэх юм бол Монголын дотоодын төгрөгийн зээлийн хүү буурах эдийн засгийн бодит үндэслэл нь болж ирж байгаа юм.
Дараагийн нэг асуудал доллартай боллоо гэдэг чинь валютын ханш тогтвортой байх эдийн засгийн бодит механизмыг илүү баталгаатай болгож байгаа юм. Өчигдөр 1.5 тэрбум долларын бондны мөнгө орж ирснээр өнөөгийн байдлаар Монгол Улсын валютын нөөцийн хэмжээ 4.2 тэрбум доллартай болж байна. Бараг ДНБ-ий 40, 50 хувь руу ойртсон ийм тоотой болж байна. Тэгээд энэ мөнгийг бид нар энэ их бүтээн байгуулалтыг ганцхан 1.5 тэрбум бондыг хийх гэж байгаа юм биш. Сая Үндэсний аюулгүй байдлаас зөвлөмж гарсан. Тэрэн дээр гэх юм бол хөрөнгө оруулалтыг тодорхой хэмжээгээр оруулахдаа, бондын хөрөнгөнөөс оруулахдаа нэг объектод оруулж байгаа хөрөнгө оруулалтын хэмжээ нь тухайн объектийн нийт санхүүжилтийн 1/3-ээс хэтрэхгүй байна гэсэн хязгаарлалт хийж өгч байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл нэг төслийг хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай хөрөнгө оруулалтыг 100 хувь гэж үзэх юм бол тэнд бондын хөрөнгө оруулалтыг бүрдүүлж байгаа мөнгө бол 33.3-аас хэтрэхгүй байх нь, үлдсэн 66 нь хувийн хэвшлийн мөнгө гарах нээ.
Хувийн хэвшлийг бид дотоод, гадаадын хувийн хэвшил гэж үзэж байгаа. Өөрөөр хэлбэл 1 доллар тийшээ орсноор дор хаяж 2 долларын хөрөнгө оруулалт татах нээ гэсэн үг. Эхний ээлжинд 1.5 чинь 4.5 болно гэсэн үг. 5 тэрбум чинь бүтнээрээ ороод ирнэ гэх юм бол 5 тэрбум биш 15 тэрбум долларын асуудал болно гэсэн үг. Энэ нь эргүүлээд төгрөг рүү дахиад үржээд ороод ирэхээр юу болох вэ гэхээр төгрөгийн эрэлт нэмэгдэнэ гэсэн үг. Ингэж хийхдээ бид нар яаж хийх гэж байна гэхээр өнөөдөр бодохдоо бид нар 1.5-д нь цөөхөн төсөлд хамрагдах юм байна. Бусад нь яах юм бол гэж бодож байгаа. Монголын бизнес хийж байгаа бүх хүн энэний үр шимийг хүртэх боломжтой. Бүх хүнд энэний үр шимийг хүртэх боломжтой. Яагаад гэхээр бид нар төгрөгийн зах зээл рүү төгрөгийн нийлүүлэлтийг нэмэгдүүлж хийнэ. Ингэж хийхдээ Нийгмийн даатгалын сангийн хөрөнгийг мөнгөжүүлэх замаар хийнэ. Ингэснээрээ зээлтэй байгаа улсуудын зээлийн хүүг жилийн нэг оронтой тоонд оруулах арга хэмжээ хийнэ. Ингэснээрээ зээлийн хугацааг урт болгох, бизнесийн зээл өнөөдөр богино хугацаатай байгаа бол тэрийг 3, 5, 10 жилийн хугацаатай болгох энэ асуудлаа хийнэ.
Моргежийн зээлийн хүүг тогтвортой бууруулж урт хугацаатай болгох ажлыг зохион байгуулах энэ эдийн засгийн суурь механизмыг бүрдүүлж байгаа байхгүй юу даа. Тэрнээс биш ганцхан 1.5 тэрбум доллараар юм хийх гэж байгаа асуудал биш юм. Хяналтын хувьд гэж ярих юм бол бүх хяналт нээлттэй. Тэр тусмаа би одоо сөрөг хүчин болсон нөгөө талаасаа хүсч байгаа зүйл гэх юм бол та нар минь бид нарыг сайн ташуурдаж өгөөрэй. Сайн зэмлэж өгөөрэй. Сайн шүүмжлээрэй. Тэгж байж бид нар харьцангуй бага алдаа хийнэ. Тэгэхдээ харьцангуй бага алдаа хийнэ. Тэгэхдээ бас нэг юм хэлэхэд та нар зүгээр шүүмжлээд суугаад байхын оронд бидэнтэйгээ хамтарч Монголын төлөө гэж хамтарч ажиллаасай гэж та бүхнээсээ хүсэх байна. За баярлалаа.
Би загнаагүй шүү.
З.Энхболд : -Улаан гишүүн нэмье.
Ч.Улаан : -За баярлалаа. Тэгэхээр энэ бондын ашиглалтанд үр ашигтай байлгах талаас нь санал тавьж цөөнхийн зүгээс оролцох бололцоог хангаж өгөөч санал тавьж байгааг зүйтэй санал гэж би хувьдаа бодож байна. Ер нь энэнд бүгдээрээ хяналт тавьж үр ашигтай ажиллахад нь хүчин зүтгэх хэрэгтэй байгаа юм. Тийм учраас Улсын Их Хурлын 2 Байнгын хороо энэ бондын хэрэгжилтийг байнга хянаж ажиллахаар ийм үүрэг чиглэл өгөгдсөн байгаа. Эдийн засгийн байнгын хороо төсөл сонгох хэрэгжүүлэх үр дүнгийнх нь талаас нь Төсвийн байнгын хороо энэ бондын ашиглалт үйлчилгээ иргэд, төлбөр, төсөвтэй уялдуулах талаас нь ийм үүрэгтэй байгаа. Тийм учраас та бүхэн маань энэ 2 Байнгын хороонд орж энэ ажилдаа идэвхитэй оролцоосой гэж ингэж хүсэж байна, нэгдүгээрт.
Хоёрдугаарт Улсын Их Хуралд сонгосон хөтөлбөр болгоныг албан ёсоор танилцуулж байх үүргийг Засгийн газарт өгсөн байгаа. Тэгэхээр энэ маань бол тухай бүр гишүүддээ танилцагдна гэсэн үг. Тэгэхээр та бүгдийн хяналт тавих бололцоо бас нээлттэй болж байгаа гэж ингэж үзэж байна. Нөгөө талаас энэ төслийг сонгох санал боловсруулах бодлогын зөвлөлийг байгуулж ажиллуулахаар шийдсэн. Энэ дээр бол одоо Засгийн газрын холбогдох яамдын удирдлагууд, Их Хурлын төлөөлөл тэр ч битгий хэл хөндлөнгийн төлөөлөл ч гэсэн орохоор ийм ажлын хэсэг дээр анхны боловсруулалт хийгдэнэ. Өөрөөр хэлбэл олон шат дамжлагаар хянаж боловсруулж ингэж одоо энэ төслийн сонголтыг хий санхүүжүүлэх юм. Энэнд харин та бүхэн маань идэвхитэй оролцож ажиллаасай гэж хүсэж байна. Тэгэхгүй бол бидэнд урд өмнө нь бас таагүй ийм жишиг бий. Энийгээ одоо давтахгүй байх нь чухал байгаа юм. Хүний хөгжил сан үндсэндээ бол 1.5 тэрбум Америк доллартай тэнцэх хэмжээний ийм одоо зарлагыг гаргасан байгаа. Бүгдийг нь өр тавиад гаргасан, энийг ойрын жилүүдэд төлөх хэрэгтэй болж байгаа. Өмнө нь бол бүрэн гарсан шийдвэрийг бүрэн хэрэгжүүлнэ гээд нөгөө ард иргэдийн 1 сая төгрөгийн хувьцааг бэлэн мөнгө болгоно гэвэл дахиад 1.5 тэрбум долларыг тараах хэрэгтэй болж байгаа. Гэх зэрэг ийм буруу, зөв шийдвэр өмнө нь гарсан явдал бий. Энийгээ одоо засаж зөв гольдролд нь оруулж ингэж ажиллая. Энийгээ эдийн засгийн үр ашигтай ийм л төсөлд өгөх юм. Төсөвт бол энэнээс нэгч төгрөгийг зарцуулахгүй гэж бид нар хатуу шийдсэн байгаа гэдгийг тодруулъя.
З.Энхболд : -Ж.Батзандан гишүүн асууя.
Ж.Батзандан : -Ерөнхий сайд бондын талаар мэдээлэл хийлээ. Ямар ч байсан бид дэлхийн зах зээлээс 1.5 тэрбум долларын бондыг зарж босгож чадлаа. Тэгэхээр энэ шинэчлэлийн Засгийн газарт Ерөнхий сайдад онцгойлон Эдийн засгийн хөгжлийн сайд Н.Батбаярт баяр хүргье гэж бодож байна. Бонд гаргаснаар олон үүрэг бидэнд оногдож байгаа. Дэлхийн эдийн засгийн интеграцид бид шууд холбогдож байна гэсэн үг. Монголын Засгийн газарт зөвхөн Монголчууд хяналт тавьдаг байсан бол дэлхий хяналт тавьдаг болж байна гэсэн үг. Ингээд олон асуудлууд шинээр гарч ирж байгаа. Эзэн хааны буянаар 13 дугаар зуунд Монголчууд дэлхийд танигдсан шиг, Чингис бондын буянаар Монголын эдийн зэсэг сэргэж Монголчууд хүчирхэгжих ийм бололцоо боломж бас нээгдэж байна гэж бодож байна. Гэхдээ асуудал их байгаа. Мөнгөтэй байж байгаад мөнгөгүй болсон улс орнуудыг бид олныг мэднэ, ядуу байж байгаад баян болсон орныг ч бас бид мэднэ.
1.5 тэрбумын бонд нэмэх нь хөгжлийн 500 сая долларын хүүнд бид нар өдөр бүр 400 сая төгрөгний бондын хүүг хагас жил тутам төлөхөөр гэрээнд тусгагдсан байгаа гэж Ерөнхий сайд хэллээ. Тэгэхээр доорх хэд хэдэн асуудалд бас анхаарлаа тавьж анхаарлаа хандуулж ажиллая гэдэг саналыг би бас гаргаж байгаа юм. Бид хөгжлийн банкны авсан 500 сая долларыг одоо 200 саяын үлдэгдэлтэй л явж байгаа. Бизнесийн хурд бид нарт маш их бага байгаа. Хөрөнгө оруулалтын хурд маш удаан байгаа. Эдийн засгийн цусны эргэлтээ бид нэмэгдүүлэх зайлшгүй шаардлагатай байгаа гэдэг дээр анхаараарай гэж.
Хоёрдугаарт санхүүгийн сахилга бат эрэсдлийн менежмент төсвийн сахилга бат талдаа бид илүү их анхаарахгүй бол одоо болохгүй боллоо гэдгийг хэлмээр байна.
Гуравдугаарт бондын зарцуулалтан дээр парламентын тусгай хяналтыг бас тавьж өгөх ёстой байх. Хөндлөнгийн хяналтыг, иргэний нийгмийн хяналтыг чангатгамаар байна гэсэн сөрөг хүчний гаргаж байгаа саналыг бас дэмжмээр байна. Мөн дэлхийн эдийн засгийн интеграцид орсонтой холбоотойгоор манай Засгийн газар, Улсын Их Хурал гадаад нэр хүндтэй гадаад сурталчилгаандаа гадаад улс орнуудад илүүтэй үнэн зөв бодит мэдээлэл өгөх тал дээр илүү хүчтэй ажилламаар байна. Тодорхой шинэ бүтцүүдийг бий болгомоор байна.
Тавдугаарт бидний хамгийн чухал анхаарах зүйл бол Ерөнхий сайд ч бас хэлсэн дотоодын улс төрийн тогтвортой байдлаа бид хадгалахын төлөө бүх хүчин чармайлтаа дайчилж ажиллах ёстой. Нэг нам засгаас гарна гэхэд гадаад улс оронд хөрөнгө оруулагчдын итгэл алдарч байх жишээтэй. Нэг улс төрчийн буруу мэдэгдэл Монголын эдийн засгийг сүйрэл рүү хөтөлнө. Энийг бид нар 90-ээд оны Малайзын эдийн засгаас харж болно. Тэгэхээр бид үүнийг дотоодын улс төрийн тогтвортой байдлыг хангахын тулд зүгээр ярьдаг .../минут дуусав/.
З.Энхболд : -За Ж.Батзандан гишүүний үг санал байлаа.
Ж.Батзандан : -Д.Оюунхорол, Н.Батцэрэг гишүүн.
Н.Батцэрэг : - За баярлалаа. Чингис бонд Олон Улсын зах зээл дээр амжилттай арилжаалсан Засгийн газар, энэ ажлыг тухайлан зохион байгуулсан холбогдох сайд нарт баяр хүргье. Энэ бол бас амжилттай хийж хэрэгжүүлсэн том ажил мөн. Тэгээд Эдийн засгийн хөгжлийн сайдаас нэг зүйл асуумаар байгаа юм. Их бүтээн байгуулалтын санхүүжилт гэж байгаа ерөнхийдөө уул уурхай, дэд бүтэц, аж үйлдвэр, барилга гээд ийм салбар хэлж байгаа болохоос биш яг тодорхой объектуудыг бол хэлэхгүй байгаа. Энэ хөрөнгө оруулалт хийх объектынхоо жагсаалтыг хэзээ оруулж ирэх юм бэ гэдэг асуудал байгаа юм.
Хоёрдугаарт хэлж байгааг нь сонсоход уул уурхай, дэд бүтэц гээд ерөнхийдөө бас ач холбогдлоор нь ангилаад байгаа юм шиг байна. Гэхдээ энэ ач холбогдлынхоо ангиллыг хэлэх гээд ингэж хэлэв үү. Яг ийм маягаар одоо мөнгөө оруулахаар зэхэж байгаа юм гээд жишээлбэл 1/3-ийг нь уул уурхай ч гэдэг юмуу, урьдчилсан байдлын ийм төлөвлөлт хийчихсэн байгаа юм уу энэ дээр нэмээд хариулт өгөөч гэсэн ийм л 2 зүйл асууя даа. Баярлалаа.
З.Энхболд : -Н.Батбаяр гишүүн.
Н.Батбаяр : -Н.Батцэрэг гишүүний асуултанд хариулъя. Үндсэндээ би таван салбарыг чухалчилж дурьдсан. Мөнгийг бол аль нэг салбарт тэдэн сая гэж хуваарилсан хуваарилалтууд хийгдээгүй байгаа. Мөнгө маань дөнгөж өчигдөр орж ирсэн. Ямар тодорхой төслийг ямар үнийн дүнгээр ямар хугацаанд хэрхэн яаж санхүүжүүлэх асуудлыг бол манай яам боловсруулаад яамдуудаасаа санал аваад Засгийн газрын хуралдаанаар оруулж шийдвэрлэх журамтай. Нэгэнт дөнгөж мөнгө маань өчигдөр орж ирсэн учраас энэ ажлыг бол одоо ингээд ойрын хугацаанд ултай суурьтай үзээд тал талаас нь үзэж байгаад 7 хэмжиж нэг огтол гэдэг утгаар хандаж асуудлыг оруулж ирнэ. Тэгээд шийдсэн тухай бүрдээ та бүхэндээ мэдээллийг түргэн шуурхай хүргэж байх зарчим баримтална. Ерөнхийдөө бид нар хөрөнгө оруулалтынхаа эрэсдлийг тооцох үүднээс аливаа хөрөнгө төслийг санхүүжүүлэхдээ оруулах мөнгөний хэмжээг тухайн төслийн нийт хөрөнгө оруулалтын хэмжээний 1/3-ээс илүүгүй байна гэдэг зарчим хэрэглэж байгаа юм. Эрэсдлээ хувааж байна гэсэн үг тийм биз дээ.
Нөгөө талаар гадаад дотоодын хөрөнгө оруулагчдыг татан дуудах ажиллагааг үргэлжлүүлнэ гэсэн ийм байдлаар асуудалд хандаж байгаа. Ер нь тэгээд би бас нэг зүйлийг онцгойлон хэлэхийг хүсч байна. Энэ Засгийн газрын 5 тэрбум долларын бонд гаргах асуудлыг дэмжиж Улсын Их Хурлын тогтоол гаргасан бүх гишүүдээ албан ёсоор талархал илэрхийлэхийг хүсч байна. Энэ өнөөдөр Засгийн газрын бонд Чингис бонд дэлхий даяар арилжаалагдаж Монголчууд их бүтээн байгуулалтынхаа санхүүжилтийн эх үүсвэртэй болсон явдал бол энд сууж байгаа та бүгдийн бас хүч хөдөлмөр хамтын хүч хөдөлмөр шүү гэдгийг албан ёсоор хэлэхийг хүс ч байна баярлалаа.
З.Энхболд : -Д.Оюунхорол гишүүн. За баярлалаа хамгийн түрүүн эзэн хааны нэрээр нэрлэсэн бондыг богино хугацаанд боломжийн хүүтэйгээр арилжаалаад олж ирсэн. Монголбанкны дансанд орсон гэж мэдэгдэж байгаа Засгийн газрын гишүүдэд талархал илэрхийлье. Үнэхээр өнөөдөр Монголын банк санхүүгийн зах зээл ямар хүүтэй, мөнгөний ямар их хомсдолтой байдаг бидний ажил амьдралд ямар их садаа болдог, хөгжилд их садаа болж байгааг бол олон жил ярьсан. Ийм том хэмжээний бондыг зоригтой гаргаж хэрэгжүүлж байгаагүй. Гэхдээ өр гэдгээ бид нар ойлгоод мэдээж Засгийн газраас сая танилцуулж байгаа, олон хүмүүсийн асуултанд бас хариулж байна. Ер нь аль болохоор зээлийн зориулалтыг төсөл хөтөлбөр бүрээр нь хариуцлагатай эзэнтэй болгох асуудлаа өдөр, хоног, минутаар хэмжиж асуудлаа шийдэх нь зөв юм байна гэж бодож байгаа. Тийм учраас хугацааны хувьд би Н.Батбаяр сайдын саяны хариултаас нэг зүйлийг ойлгосонгүй л дээ. Одоо бид нар удахгүй бид ярина гэж, удахгүй гэдэг үг, маргааш гэдэг үг бол Монголын үнэхээр уламжлал болсон, Монгол Ухаанд шингэсэн ийм үг байдаг. Тийм учраас цаг хугацааны хувьд бол өдөр, хоног, минут бүрээр бэлэн болсон төсөл хөтөлбөрүүдээс эхлээд одоо машин эргэж байгаа юм бол энийгээ ашиглаасай гэж нэгдүгээрт бодож байна.
Тийм учраас хугацааны хувьд энийг хэзээ төслийн сонгон шалгаруулалтууд чинь дуусах ёстой юм бэ гэдгээ нэг хариулж өгөөч гэж ингэж бодож байна.
Хоёрдугаарт нь энэ их мөнгийг мэдээж зөв эдийн засгийн эргэлтэнд оруулж чадах юм бол мэдээж бүтээсэн үнэт зүйл бүр чинь Монголын ард түмэнд үр хойчид маань үлдэх болно. Тэр төслийг сонгож байгаа саяны таны нэрлэсэн зүйлүүдийг бол зөв гэж бодож байна. Жишээлбэл өнөөдөр нийтийн эрх ашгийн төлөө одоо үнэхээр үйлчлэх тэр төсөл хөтөлбөрүүдэд зориулагдаж байгаа учраас үр хойч маань энэ улсын хөгжилд бол нэмэр болно гэдэгт эргэлзэхгүй байгаа гэж бодож байгаа. За тэгээд дараа нь бол хөтөлбөрийн сонголт, ил тод байдал хариуцлагатай байдлын тухай манай гишүүд бол бүгдээрээ яриад байна. Тийм учраас би өглөө 200 тэрбумын бондын асуудлыг гаргах асуудал дээр Их Хурлын даргаас асууж байсан. Ер нь манай Улсын Их Хурал Монголд хэзээ ч байгаагүй ийм их зээл тусламж, төсөл, хөтөлбөрүүдийг авдаг болж байгаа юм бол, хэрэгжүүлэх гэж байгаа юм бол Улсын Их Хурал өөрөө яг энэ чиглэлийн хууль, эрх зүйн орчныг бий болгох чиглэлээр бас ажиллаад тэгээд нэг хяналтаа тавьчихдаг. Бондын ашиглалтыг одоо хянадаг байх, тэрнээс биш бид нар Засгийн газрын дотоод ажил руу ороод Засгийн газрын үйл ажиллагаанд хутгалдсан процесс явуулах бол мэдээж зохимжгүй. Ганцхан хяналтан дээр нь эргээд Монголын үр хойчид үлдэх учраас энэ асуудал дээр ямар ч байсан хууль, эрх зүйн орчныг бий болгох чиглэлээр зөвхөн Төсвийн байнгын хороо, Эдийн засгийн байнгын хороонд хамааруулъя ингээд орхиё. Ерөөсөө Монгол Улсын Их Хурлаар ийм том хэмжээний авч байгаа зээлийн асуудлыг зохицуулдаг, хянадаг хууль, эрх зүйн орчныг бий болгох чиглэлээр ямар нэгэн зүйлийг хийе гэсэн санал, бодол.../минут дуусав/.
З.Энхболд : -Н.Батбаяр.
Н.Батбаяр : -Үнэхээрийн мөнгө олж ирэх нэг асуудал, мөнгөө хэрхэн яаж ажил болгох вэ гэдэг том асуудал. Монголчууд манай их эзэн хааны үг байдаг шүү дээ. Мориноосоо буулгүй ертөнцийн хагасыг эзлэх амархан, мориноосоо буугаад төрийг төвхнүүлэх хэцүү гэж ярьдагтай адилхан утгатай зүйл. Ямар ч гэсэн өнөөдөр мөнгө олоод ирлээ. Мөнгө олж ирснээр хүмүүсд юу хэлэх гэж байгаа юм. Өнөөдөр манай нийгэм ямар болчихоод байна гэхээр хүнд итгэх юм бол өөртөө итгэхээ больчихсон ганц шүтдэг юм нь мөнгө болчихоод байгаа байхгүй юу. Тэгэхээр бидэнд юу хэрэгтэй гэж байна. Мөнгө шүтэхээ болио хүн өөрөө өөрийгөө шүтэцгээ. Эцсийн дүндээ энэ улс оронг сайн сайхан болно гэх юм бол хүн бүр ажиллаж байж хүн бүр хөдөлмөрлөж байж сайхан амьдрахын тулд сайн ажиллаж байж энд хүрнэ. Тэрнээс мөнгө баялгийг бүтээдэггүй юм, хүн баялгийг бүтээдэг юм. Мөнгө олж ирэхэд чинь амархан ажил байдаг юм гэдэг зүйл. Энэ утгаараа мөнгө битгий шүтээсэй, өөрийгөө шүтээсэй, ажил хийцгээгээч ээ, ажил хийж байгаа хүн бол баялаг бүтээж байгаа. Мөнгө баялаг бүтээдэггүй шүү гэдгийг л хүмүүс дахин дахин л хүсэж байгаа юм. Энэ мөнгийг зөвхөн хөрөнгө оруулалтанд зарцуулна. Тэрнээс биш урсгал зардалд өгөхгүй. Урсгал зардалд төсөв дээр хүндрэл гарлаа гэх юм бол тийм юм байхгүй хэдий төрийн дансанд мөнгө байгаа ч гэсэн зориулалтынхаа дагуу явна шүү гэдэг ийм л журмыг бид нар гаргасан байгаа. Тиймээс энэ утгаараа ингэж хэлэх гэж байгаа юм. Тийм учраас өнөөдөр Монгол орон даяар их бүтээн байгуулалт хийж байгаа манай нийт хүмүүст хандаж хэлэх юм бол та бүхэн минь бодит бүтээн байгуулалт хийж чадах юм бол энэнийг санхүүжүүлэх эх үүсвэр Монгол Улсад бий болсон шүү л гэж хэлэх гэж байгаа юм. Тэгэхээр төр хийх ёстой юмаа ч хий, хувийнхан хийх ёстой юмаа ч хий төр хувь хоёр хамтраад юмаа хийе гэж хэлэх гэж байхгүй юу.
Төр оролцохоор 1/3-д нь, хувь оролцохоор 2/3-т нь оролцог. Менежментээ хувийнхан нь аваад яваг гэсэн байдлаар хандъя гэж хэлэх гэж байна. Энэ нэг зүйлд цаг хугацааны хувьд бол нэг өдөр ч үнэтэй гэдэгтэй маргахгүй ээ. Үнэхээр энэ шинэчлэлийн Засгийн газар бол өдөр хоногтой уралдаж ажиллаж байгаа. Энэ Засгийн газрын бондыг бид нар гаргахдаа яг Засгийн газрынхаа 100 хоногт нь багтааж гаргасан. Ер нь бол үзэхэд аливаа Засгийн газар, Засгийн газрынхаа 100 хоногт иймэрхүү алхам хийсэн юм бол ховор л байдаг байсан юм билээ. Нөгөө талдаа гэх юм бол бид нар Их Хурлаас энэ бондыг гаргах шийдвэр бол 10 сарын 25-нд гарсан. Бид нар 11 сарын 25-нд бондоо арилжаалсан. Бонд арилжаалах эрх зүй нээгдсэнээс хойш 33 хоногийн хугацаанд хийгдсэн. Тийм учраас бид нар бол хугацаатай уралдаж ажиллаж байгаа. Тэгэхээр нийт салбарын яамдууддаа хэлж байгаа юм.
Мөнгө олж ирэхийг нь бид одоо олоод ирлээ. Одоо энийгээ чулуу болгох юмыг та бүгд минь хариуцна шүү. Бэлэн төслүүд бол байна. Тэгэхдээ хангалттай бас бүрэн хэмжээнд байж чадаж байна уу гэвэл шаардлага хангаж байгаа ч байна, хангахгүй ч байна. Энэний үйлдвэр явагдаж байна сүүлийн хэд хоног бол манай яман дээр үндсэндээ бужигнаж байна л даа. Яагаад гэвэл хувийн хэвшлээс төсөл авч байна, яамдуудаас төсөл авч байна. Бүх бэлэн төсөл за техник, эдийн засгийн үндэслэл нь байна уу, үгүй бусад юмнууд нь байна уу, үгүй юу, хэрэгтэй юмуу, үгүй юу судалгаанууд явагдаж байна. Энэ ажил руу би өргөн олон нийтийн хүлээлтийг гүнзгий хамруулах шаардлагатай гэж үзэж байгаа. Тийм учраас хугацаа алдахгүй шийдвэр гаргаад явна. Тэгээд энэний үр өгөөж нь нийгэмд аль болох олон хүнийг хамарсан нийгмийг бүхэлд нь хамарсан тэр байдлаар хийхээр ажиллаж байна. Үнэхээрийн Чингис бонд гэж нэрлэсэн.
Чингис гэдэг хүний агуу нэрээр энэ мөнгө боссон. Үнэхээрийн Монгол моодонд орсон. Монголыг дэлхий нийт хүлээн зөвшөөрдөг боллоо гэдгийн нотолгоо бол энэ Чингис бондын борлуулалт. 1.5 тэрбум долларын бонд арилжаалъя гэж хэлэхэд 15.5 тэрбумыг авъя гэж хэлж байдаг чинь юу гэсэн үг вэ, Монголын нэр хүнд Монголын хөгжлийн ирээдүйг бусад орнууд яаж үнэлж байгаагийн сонгодог жишээ. Энэ ч утгаараа Монголын рейтинг ч гэсэн тодорхой хэмжээгээр өсөх байх гэж үзэж байгаа. Одоо хэдүүлээ хамтдаа энэ орж ирсэн юмаа бодит ажил болгоцгооё. Ингэхийн тулд юу гэж байгаа вэ бид нар, Таван толгойг ашиглалтанд оруулж шийдэж байгаа. Таван толгой гэдэг бол Эрдэнэтийг 70, 80-аад оны залуучууд бүтээсэн. Тэгвэл манай үеийнхэн Таван толгойгоо бүтээе. Таван толгой чинь Эрдэнэтээс 3 дахин том объект. Энийгээ Таван толгой босчихвол таван үеэрээ сайхан амьдрах тэр нөхцөлийг бүрдүүлье.
З.Энхболд : -Ч.Улаан гишүүн.
Ч.Улаан : -Баярлалаа. Д.Оюунхорол гишүүний асуултанд их чухал асуудлууд хөндөгдсөн учраас би нэг 2 зүйлийг тодруулъя гэж бодлоо. Цаг хугацаа алдаж болохгүй төслөө түргэн хэрэгжүүлэх хэрэгтэй гэж байгаатай санал нэг байна. Энэ бол яалтачгүй анхаарах асуудал. Зүгээр сонгон шалгаруулалт хэзээ дуусах вэ гэж асуувал яг товлож хэлж болохгүй юм. Яагаад гэвэл энэ төсөл эхлээд тэгээд хэрэгжилтийг нь эхлүүлэх ёстой. Тэгээд нэг доллар маань араасаа 3-5 долларыг дагуулж хөрөнгө оруулалт болж 4-6 доллар болж хэрэгжих учраас энэ хэрэгжилтийг бид нар эхлүүлэх ажлыг шуурхайлах ёстой юм. Энд нэг нюанс байгаа. Одоо төсөл ингээд сонгогдоод шууд санхүүжилтээ авахаас өмнө энэ мөнгө бол Монголбанкны тусгай дансанд байна. гэхдээ энийг зүгээр хараад манаад хэвтээд байж болохгүй. Тийм учраас аль болохоор бид нар бас санхүүгийн оновчтой хэрэгслэлд үр ашигтай байршуулж энэ зардлыг нь гарч байгаа зардлыг нь өөрөөр нь нөхүүлэх арга хэмжээг бас давхар бодох учиртай юм. За эрх зүйн зохицуулалтыг шуурхай хийж өгөх нь зүйтэй гэсэн санал энэ туйлын зүйтэй санал байгаа. Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн зөвлөмж гарсан.
Энэ намрын чуулганд багтаж шаардлагатай зохицуулалтуудыг тодотголуудыг хийж өгөх хэрэгтэй гэж үнэхээр одоо энийг зохион байгуулах явцад асуудлууд бас тодорч гарч ирж байна. Шуурхай зохицуулах шаардлага үүсэж байна. Бямбацогт гишүүн түрүүнд хэллээ шүү дээ. Энийг орлого гэж бодож болохгүй шүү гэж, зөв эдийн засгийн агуулгаараа энэ бол орлого гэж тооцож болохгүй. Төсвийн орлого талд бичигдэхгүй. Энэ чинь өөрөө агуулгаараа зүгээр зарлага талд бичигдэнэ. Зарлага энэ утгаар нь бид нар үр ашигтай байлгах асуудлыг анхаарах учиртай. Энэ онцгой байдлаас болоод эрх зүйн онцгой зохицуулалтанд тодотгол оруулах нэмэлт одоо тодруулга хийх шаардлага байгаа. Энэ асуудлуудыг бид нар маш шуурхай оруулж ирнэ. Их Хурлын гишүүд маань энэ асуудлыг намрын чуулганд багтааж шуурхай шийдэж өгөхөд дэмжлэг үзүүлэх байх гэж найдаж байгаагаа хэлье. Баярлалаа.
З.Энхболд : -А.Тлейхан гишүүн.
А.Тлейхан : -Баярлалаа. Засгийн газрын сайдууд Н.Батбаяр сайдаар ахлуулсан ажлын хэсэг шуурхай ажиллаж богино хугацаанд ийм их хэмжээний бондыг босгож ирсэн явдал сайшаалтай байна. Одоо ярьж байгаа гол юм маань энийгээ хэрхэн зарцуулах вэ гэдэг дээр л гол анхаарал хандуулах ёстой болж байна л даа. Би гишүүдийн хэлж байгаатай санал нэг байна. Энэ маань өдөр тутам хүү төлж байгаа шүү дээ. Миний тооцоогоор бол 200, 270 орчим төгрөг байна уу даа. Өдөрт шүү дээ. Сардаа 8, 9 тэрбум болж байх шив дээ. Тийм учраас энэ дээр ажиллах гэдэг юмуу ашиглах асуудлыг маш шуурхай шийдэх ёстой болж байна. Төслүүдээ хурдан шийдэж богино хугацаанд ашиглах ёстой болж байна. Сая Ч.Улаан сайд хэлж байна. Мэдээж бид нар энийгээ сул тавиад байж байхгүй ээ. Санхүүгийн өөр механизмаар мөнгийг нь ядаж зардлаа төлөх хэмжээний арга хэмжээ авна гэж тэр бас зөв л дөө. Мэдээж одоо энэ их хэмжээний зардлыг одоо хааж байх ёстой. Ер нь өнөөдөр Монголд тулгамдаж байгаа асуудал олон бий л дээ. Тэрэн дотор хамгийн гол тулгамдаж байгаа 2, 3 асуудал байгаа.
Нэгдүгээрх нь төмөр зам, хоёрдугаарт нь эрчим хүчний хангамж, гурав дахь нь үйлдвэржилт гэвэл таарна л даа. Тэр лугаа Батбаяр сайдын санал бол зөв байна л даа. Таван толгойгоос эхэлье. Төмөр зам тавья, том цахилгаан станцууд баръя гэж нэг талаас харахад бол том мөнгө юм шиг сонсогдоод байгаа юм. Нөгөө талаасаа зарцуулаад ирэхээрээ энэ бол хаана ч хүрэхгүй л мөнгө л дөө. Одоо цахилгаан станц барилаа гэхэд үндэсний 2 цахилгаан станцанд хүрэхгүй шүү дээ. Тийм л мөнгө болж байгаа юм. Тийм учраас энэ дээр би бас юу ярих гээд байна гэхээр хувийн хэвшлийнхэнтэй ямар хэлбэрээр холбогдох вэ? Мэдээж бүх мөнгийг нь төрөөс бондоос гаргахгүй байх. Энэнээс зөвхөн өсөх хэмжээний хөрөнгийг гаргаж санхүүгийн анхны старт юмыг нь өгөөд ихэнх хэмжээг нь бусад хэлбэрээр, бусад хувийн хэвшил ч гэдэг юмуу, хөрөнгө оруулагч нар татдаг. Нөгөө төр хувийн хэвшлийн түншлэл гэдэг маань энэ дээр ёстой хүчээ авах байхаа. Энэ ямар хэлбэрээр холбогдохоор тооцож байна гэдэг нэгдүгээр асуулт байна.
Хоёр дахь асуулт энэ хяналтын асуудал хүмүүс олон талаасаа хэллээ. Хяналт гэдэг бол яахав бид нар юу л асуувал бид нар гаргаад яриад байх бол нэг хэрэг. Нөгөө талд нь санхүүгийн талаар тавих хяналт, баримтаар тавих хяналт бодвол Сангийн яаман дээр очих байх. Сая Эдийн засгийн байнгын хороо, Төсвийн байнгын хороо гэж хэллээ. Тэр бол яахав яриад л өнгөрнө. Эцсийн эцэст нөгөө бүртгэлээр тавих хяналт маань ямар байх вэ? Хаана бүртгэгдэх вэ. Сая одоо орлого, зарлага гэдэг баахан юм яригдлаа энэ санхүүгийн хяналтын тогтолцоог нь бас одоо холбоожуулах албан ёсны болгох шаардлага байна гэж. Эцэст нь хэлэх юм бол өнөөдрийн асуудлыг мэдээж улс төрийн тогтвортой байдал гэдэг бол үнэхээр чухал. Өнөөдөр бид Их Хурал одоо хүртэл хэвийн горимд орж чадахгүй байна. Олонх, цөөнх байхгүй. Бүлэггүй Эдийн засгийн гэдэг юмуу Байнгын хороонд орж чадахгүй ингээд байж байгаа нөхцөл бол тогтвортой байдал биш. Тийм учраас хаашдаа манай удирдлагын зүгээс .../минут дуусав/.
З.Энхболд : -Н.Батбаяр гишүүн.
Н.Батбаяр : -Тлейхан гишүүний асуултанд хариулъя. Хувийн хэвшилтэй бол хамтарч ажиллана. Тэр ч утгаараа сая Үндэсний аюулгүй байдлаас зөвлөмж гаргахдаа аль нэг төслийн санхүүжилтэнд энэ бондын хөрөнгийг гаргахдаа тухайн төслийн санхүүжилтийн 1/3-ээс илүүгүйд оруулна гэсэн байхгүй юу. Тэгэхээр уг төслийн санхүүжилт нь одоо 100 гэж үзэх юм бол бондоос гарах гэж байгаа мөнгө нь 1/3 байх нь үлдсэн 2/3 нь хувийн хэвшлийнхний гаргах мөнгө байх нь ээ. Ийм байдлаар хувийнхантай хамтарна. Тэгээд энэтэй холбогдуулаад холбогдох хууль эрх зүйн орчныг сайжруулах тал дээр Засгийн газар ажиллаж байгаа, холбогдох яамдууд.
Тухайлбал бонд гарах ажилд бол үндсэндээ Эдийн засгийн ажилд бол үндсэндээ эдийн засгийн утгаар нь гэхэд манай яам Монголбанк, Сангийн яам, Хөгжлийн банк, Худалдаа хөгжлийн банк, Хууль зүйн яам бол голлож ажилласан гэдгийг хэлж өгөх ёстой. Дээр нь гэж үзэх юм бол Эрчим хүчний салбарт түлхүү анхаар ч байгаа. Яагаад гэвэл бид нүүрсний эх орон мөртөө эрчим хүч гаднаас импортолж байгаа байхгүй юу даа. Ийм байж таарахгүй. Тийм учраас нүүрсний орд бүр дээр цахилгаан станц барих ажлыг үе шаттайгаар зохион байгуулъя. Цахилгаан станцын өртгийг 100 хувь гэж үзэх юм бол 1/3-ийг нь төр гаргая энэ нь нөгөө талдаа бусад хөрөнгө оруулагчдаа оруулаг энэ талын хэлэлцээрүүд бол ингээд яваад эхэлчихсэн байж байгаа. Удахгүй ингээд ойрын өдрүүдэд аль аль объектуудыг ийм байдлаар санхүүжүүлэх боллоо гэдгээ зарлаад явна. Энэнд харин танай хувийн хэвшлийнхнийг өргөнөөр оролцуулахыг би уриалж байна, хүсэж байна. Тодорхой саналуудтай байгаа бол одоо манай дээр саналаа өгцгөөгөөрэй. Салбарын яамдаараа дамжуулаад ирүүлж болно. Салбарын холбоодоороо хамтарч ажиллах нь илүү зохимжтой байгаа шүү гэдгийг бас хэлэхийг хүсэж байна. Ер нь тэгээд энэ мөнгө олоод ирлээ гэхэд бол манай салбарын яамдууд гол ажлаа хариуцаад 5 салбар гэж хэлж байна. Уул уурхай гэх юм бол Ганхуяг сайдын хариуцах ажил, хэрэгжүүлэлтийн аж үйлдвэр, Үйлдвэржүүлэлтийн асуудал гэх юм бол Баттулга сайдын асуудал эрчим хүчний асуудал гэх юм бол Сономпил сайдын асуудал, барилгатай холбогдсон асуудал гэх юм бол манай Баярсайхан сайдын асуудал. Ийм байдлаар төмөр зам, авто замын асуудал гээд энэ 5 сайд бол үндсэндээ голлож хэрэгжилтийг гардаж зохион байгуулж хянах ажлын хүрээнд бид нар бол төслөө сонгон шалгаруулалтаа хийгээд эд нарт гардуулж өгнө.
Монголбанктай бол хамтарч ажиллаж байгаа. Саяны бонд босгох ажиллагаанд бол Монголбанк маш идэвхитэй оролцож Засгийн газартайгаа нэг болж ажилласны үр дүнд энэ бонд гарсан шүү гээд бас Монголбанкиндаа талархал илэрхийлэхийг хүсч байна. Арилжааны банкуудтайгаа бид нар хамтарч ажиллана. Энэ мөнгөний санхүүжилт, Засгийн газрын бондын санхүүжилт бол хөгжлийн банкаар явна. 1.5-ийн санхүүжилт бол. Гэхдээ бид нар 1.5 даа суурилаад зах руу нийлүүлэх мөнгөний нийлүүлэлтийг нэмэгдүүл гэж хэлсэн. Эхний ээлжинд бид 6 их наяд төгрөгний нийлүүлэлт хийхээр төлөвлөж байна. Ингээд ирэх юм бол зах руу нийлүүлэх мөнгөний нийлүүлэлт нэмэгдсэнээрээ зээлийн хүү буурах ийм боломж бүрдэнэ. Өнөөдөр бид нар анхны уулзалтыг хийх гэж байна. Ийм маягаар одоо ингээд Монголд эдийн засгийн төлөө ажилладаг бүх байгууллагууд хамтарч хувийн хэвшил дээрээ суурилсан үйл ажиллагаа өрнөнө. Өөрөөр хэлбэл дэм дэмэндээ дээс эрчиндээ гэж бүх Монголчууд хамтдаа хөгжлийнхөө төлөө зүтгэх боломжийг нээсэн гэдэг утгаар бондын ач холбогдол оршиж байгаа юм. Баярлалаа.
З.Энхболд : -Улаан гишүүн нэмье.
Ч.Улаан : -За баярлалаа 2 асуултан дээр тодруулга өгье. Бүртгэл, хяналт яаж явах вэ албан ёсны болгох учиртай гэсэн энэ бол маш чухал асуудал тэгэхээр энэ төсвийн ашиглалтын байдал, түүний тайлагналынх нь үйл явц бол улсын төсвийн тайлагналын системтэй ижил явна. Яагаад гэвэл энэ маань улсын төсвөөс үйлчилгээ хийгдэж байгаа. Төлбөр нь улсын төсөв дээр байгаа. Тийм учраас улсын төсөвтэй хамт Улсын Их Хуралд тайлан нь өргөн баригдаж хэлэлцэгдэж, баталгаажиж ингэж явах юм. Энэ бүртгэл тайлан хөтлөх энэ асуудлыг бол Сангийн яам хариулна гэж тодруулъя. Үнэхээр энэ бол их мөнгө биш. Гэхдээ их мөнгө дагуулах эхлэл гэдгээр нь ач холбогдол өгч энэ одоо эхний бондын гаргахад хүлээсэн үүрэг дээрээс нь энэ бондыг бүрэн ашигтай зарцуулахад хүлээсэн хариуцлагыг бид нар онцгой анхаарах ёстой байгаа юм. Ингэвэл дараа дараа нь бид нарт илүү тааламжтай нөхцөл бидэнд бий болно. Энэ бол Засгийн газрын бенчмарк тогтоох шалгуур үзүүлэлт тогтоож байгаа ийм чухал эхлэл. Энэний араас хувийн хэвшил маань одоо санхүүгийн зах зээл дээр гарахад одоо жишиг, нэн таатай жишиг тогтоож өгч байгаа юм гэж ач холбогдлоор нь бас анхаарах ёстой юм. Ийм төслүүдээс бид нар эхний ээлжинд гурван үндсэн үр дүнг гаргах ёстой гэж бодож байгаа юм. Нэгдүгээрт зардлаа өөрөө одоо бүрэн хариуцах ёстой.
Хоёрдугаарт зээлээ бүрэн төлөх ёстой.
Гуравдугаар эдийн засаг үр өгөөжөө өгөх ёстой. Ийм л шаардлагыг хангасан төслүүдийг эхний ээлжинд сонгож хэрэгжих ёстой гэсэн ийм зарчимтай байгаа. За баярлалаа.
З.Энхболд : -Баярсайхан гишүүн асууя.
Г.Баярсайхан : -За баярлалаа. Гишүүд чухал, чухал саналуудыг хэлж байна. Би одоо санал давхардаад яахав. Гэхдээ бас гишүүний хувьд дуугүй өнгөрч болохгүй нэг зүйл байна л даа. Тэр нь бол одоо бас л гишүүдийн ярьж байгаа улс төрийн хүчнүүд шүүх засаглалаар шийдэгдэх асуудлыг заавал Монгол Улсын Их Хурал, Засгийн газарт нөлөөлөхүйц хэмжээний улс төрийн акц болгож явуулж байгаа нь бас зохисгүй зүйл гэдгийг хэлмээр байна л даа. Цаашид бас ёс зүйтэй, хариуцлагатай мэдэгдэл хийгээд явж байх зайлшгүй шаардлага амьдралаас урган гарч байгаа. Тэр бондын үнэлэмж 8 хувиар буурсан гэсэн. Тийм мэдээ байсан. Тэгэхээр цаашид хариуцлагатай байх хэрэгтэй гэдгийг хэлмээр байна.
Нөгөө талаар энэ бонд маань үнэхээр үр өгөөжөө өгөх юм бол одоо бас манай гишүүд хэлээд л байна. Эзэн Чингис маань Тэнгэрээс харж хайр хишгээ ивээж байна гээд бид үнэхээр одоо дотроо хэл амаа дутуу ололцож үр бүтээл багатай байх юм бол эцгийнхээ нэрийг 3 худалдаж байгаатай ижил зүйл болно гэдгийг бас хэлэх нь зүйтэй байх. За Монгол Улсын Их Хурлын 2 Байнгын хороо хяналт тавих юм байна. Түүнээс гадна Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн дэргэд зөвлөл байгуулж байгаа юм. Ерөнхийлөгчийн засаглал энд хяналтаа тавих юм байгаа биз. Монгол Улсын Их Хурал бол 2 Байнгын хороо нь хяналт тавьж байгаа юм байна. Энэ бол одоо 2 Байнгын хорооны хянах ажил биш гэж би хувьдаа бодож байгаа юм л даа. Манай Байгаль орчин, хүнс, хөдөө аж ахуйн байнгын хороо бас зохих яамдынхаа ер нь бол чиглэл үүргийнхээ дагуу хяналтаа тавиад явах энэ процесст оролцох нь зүйтэй болов уу гэж би хувьдаа бодож байгаа юм. За нөгөөтэйгүүр сүүлийн үед одоо бас гэнэт гэнэт л 100 тэрбум, 200 тэрбумын бондууд гаргаж ирж л байна л даа. Тэгээд Их Хурлаар оруулаад батлаад гаргаад явж байна. Урд нь яригдаж байгаад орж ирж байгаа бол бас өөр хэрэг байх л даа. Гэнэт гэнэт одоо орж ирж байдаг үүнийг бас журамлах, цэгцлэх зайлшгүй шаардлага байна.
Дараа жилийнхээ төсөвт суулгах гэх мэт асуудал бол одоо бас ургаж гарч ирж байгаа шүү дээ. Ийм зүйлүүдийг бид цаашид анхаарах хэрэгтэй байх. За ямар төслийг санхүүжүүлэх вэ гэдэг асуудал түрүүн яригдлаа би бас нэг хувийнхаа саналыг хэлье. Авто зам, төмөр замыг санхүүжүүлж байгаа. Тэгэхээр агаарын тээвэр бол онцгой ач холбогдолтой салбар. Хөшигтийн хөндийн онгоцны буудлыгаа үүнээсээ санхүүжүүлээд явбал ямар вэ? Бас одоогийн байгаа төсөл нь бол шаардлага хангахгүй байгаа. Мөн тэгээд гадны улс өндөр хүүтэй зээл явж байгаа юм билээ. Тэгэхээр энэ дээрээ санхүүжээд явбал болох юм биш үү гэсэн ийм бодол байгаа юм. Тэгээд гишүүд бас энэ дээрээ бодолцоно биз дээ гэж хэлмээр байна. За тэгээд энэ их мөнгө босгож ирсэн Н.Батбаяр сайдад бас ажлын амжилт хүсье. Тэгээд нэг .../минут дуусав/.
З.Энхболд : -Санал юм байна тийм үү. За Бакей гишүүн.
А.Бакей : -Тэгэхээр 1.5 тэрбум Америк долларын бонд арилжаалж томоохон бүтээн байгуулалтын үесийг санхүүжүүлэх эх үүсвэр болж ирсэн энэ түүхэн үйл явдал бол нэг талаар үнэхээр зоримог шийдвэр байна. Мөн хариуцлагатай алхам байна. Бас том амжилт байна гэж би дүгнэж байгаа. Тэгэхээр энэ санхүүгийн эх үүсвэрийг бол зориулалтын хувьд бол бас их зөв шийдвэр гаргаж байна гэж бодож байна. Ялангуяа Таван толгойн ордыг Эдийн засгийн эргэлтэнд оруулж нэмэгдсэн өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх, үйлдвэржүүлэх талаар томоохон одоо тодорхой зорилтуудыг хэрэгжүүлэх төмөр зам тавих гээд энэ асуудлуудыг бол Улсын Их Хурлын гишүүнээ бол дэмжиж байна. Зүгээр одоо нефть боловсруулах үйлдвэр бол зайлшгүй хэрэгцээтэй зүйл.
Өнөөдөр Монгол Улс бол яах аргагүй бензин шатахууны хувьд бол гадаад улсаас тэр дотроо нэг л улсаас хараат байдалтай байж байгаа. Иймэрхүү зүйлд бас тэргүүн ээлжинд бас давхар зарцуулах боломж байхгүй юу гэдгийг бас судалж үзвэл яасан юм гэсэн санал тавьж байна. Үүний зэрэгцээ бол одоо энэ санал хүүний төлбөр гэхэд жилдээ нэг 70 гаруй сая ам доллар байх шиг байна. Сардаа бол 6 сая орчим доллар юм байна. Тэгэхээр энэ бол ийм хэмжээний одоо хүүний төлбөрийг тэр хөрөнгө оруулсан объект маань эргээд одоо тэр хэмжээгээр орлогоо зарлагаа нөхөөд дээр нь хүүнийхээ төлбөрийг нөхөх хэмжээний дээр нь одоо ашиг тус хавсрах хэмжээний хөрөнгө оруулалтын өгөөжийг бас давхар тооцох үүний зэрэгцээ эрэсдлийн үнэлгээ хийх явцыг бас онцгой анхаарах хэрэгтэй гэж бодож байгаа. Мэдээж их хэмжээний мөнгөний урсгал орж ирэхээр бас хажуугаар нь эрсдэл бол ямар нэг хэмжээгээр байгаа. Тийм учраас эрэсдлийн үнэлгээ хийх асуудал дээр бас давхар анхаарах хэрэгтэй гэдгийг зөвлөж байна. Баярлалаа.
З.Энхболд : -Асуулт байв уу, санал байв уу? Н.Батбаяр гишүүн товчхон хариулчих.
Н.Батбаяр : -Бакей гишүүний асуултанд хариулъя. Үнэхээр Монгол Улсын нефтийн хангамжийн асуудал анхаарал татсан асуудал мөн. Тэр утгаараа бол энэ бол бараа төсөвт хамрагдана. Монгол Улс бол нефьтээ дотоодоосоо бүрэн хангадаг болох тэр нөхцөлд чиглэгдсэн бодлогыг санхүүжүүлнэ. Энэ чиглэл 2 чиглэлээр яригдаж байгаа. Нэг нь бид нар чинь түүхий нефть олборлож байгаа шүү дээ, импортолж байгаа. Тэрнийхээ хэмжээг нэмэгдүүлж улмаар түүхий нефтийг нэрэх үйлдвэр барьж дотоодын хэрэгцээг хангах энэ чиглэл рүү явагдана. Нөгөө нэг асуудал бол нүүрснээс шингэн түлш гаргаж авах тийм үү, энэ төслийг санхүүжүүлэх замаар хийнэ. Энэ бэлэн болсон төслүүдийг бол санхүүжүүлээд явахад бол энийг зориулах бодлогод тусгагдсан байж байгаа. Хүүний хувьд гэж аваад үзэх юм бол юу л даа. Ер нь аливаа юмыг зөв хийх юм бол үр дүнгээ өгдөг. Буруу хийх юм бол сөрөг үр дагуулдаг. Нүгэл буяны хооронд нүд ирмэхийн зайтай гэж хэлдэг. Сайн юм болох нь ч амар, муу юм болох нь ч амар байгаа. Тийм учраас бүгдээрээ сайн юм болгохын тулд бүгдээрээ хамтарч ажиллах ёстой болж байгаа. Тэгээд одоо эх барьж байгаа биднийгээ алдааг гаргуулахгүйн тулд та нар маань сайн хянаж байгаарай би хүсэх гээд байгаа юм.
Түмэн олон минь буруу зөв юмыг сайн хэлж өгч байгаарай. Магтах яах вэ магтуулж болно хамгийн гол нь хамтаараа алдаа гаргахгүйн тулд ажиллах ёстой. Гэхдээ алдахгүй гээд огт ажил хийхгүй байж бас болохгүй шүү дээ. Энэ тал дээр байж байгаа. Хүүн дээр гэхэд ганцхан жишээ хэлье. Одоо жишээ нь Оюутолгойн төсөл байж байна. Одоо жишээ нь ганцхан жишээ ярьдаг юм. Одоо жишээ нь Оюутолгойн төсөл байж байна. Оюутолгой чинь тэр чигээрээ 100 хувь зээл явж байгаа шүү дээ. Өнөөдөр 7 тэрбум долларын хөрөнгө оруулалт хийж байгаа тэр 7 тэрбум тэр чигээрээ 100 хувь зээл байгаа. Зээлийн хүү нь манай энэ зээлийн хүүнээс 2 дахин өндөр байгаа. Гэхдээ бид нар бас бодох юм байгаа биз. Тэгэхээр айлаас асуухаар авдраа уудал гэж ярьдаг шүү дээ. Одоо бол бид нар Таван толгой дээр гэх юм бол төр нь ард түмэн 100 эзэн болоод бид нар Оюутолгойгоос бага хүүтэй эх үүсвэр гаргаж ирээд ашиглалтанд оруулах гэж байна шүү дээ.
Төмөр зам барих гэж байна. Төмөр замыг тавиад оны үед 1000 км төмөр зам барьчихаад 50 жил болж байгаа бол, 60 жил болж байгаа бол одоо бид нар 2000 км төмөр замыг ойрын 3-5 жилд баръя. Тэгээд энэ мөнгөний тодорхой хэмжээг гаргаад бусдыг гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулагч хамтраад явъя гээд харилцан хэлэлцээр хийгээд ажлаа явуулж байна шүү дээ. Өнөөдөр ингээд бас гадны нэг улстай уулзахад нэр хэлээд яахав танай энэ төмөр замын төсөл дээр чинь 1 тэрбум долларын хөрөнгө оруулахад бэлэн байна гэж хэлж байна. Одоо нэгэнт Засгийн газар бонд гаргаад тэрбум таван зуугийн эх үүсвэр гараад ирэхээр гадаадынхан бид нартай харьцахдаа тэрбумаас дээш мөнгөөр харьцдаг болж байхгүй юу даа. Үүнээс үлдсэн нь 20, 30 сая доллар дээр л эргэлддэг байлаа шүү дээ. Тийм учраас бидний хэмжээ өөр болсон. Хэмжээ өөр болсонтой адилхан хариуцлага өөр болсон. Тэр утгаараа улс төрийн тогтвортой байдал гэдэг асуудал хамгийн чухал. Одоо нэгэнт сонгууль дууссан одоо хэдүүлээ гар гараа барилцаад хамтдаа Монгол Улсынхаа хөгжлийн төлөө зүтгэх тал нь ирсэн шүү гэдгийг л давхар давхар хаа хаанаа бодож ажиллах цаг нь ирсэн шүү гэж хэлэх гэж байгаа юм баярлалаа.
З.Энхболд : -Энхбаяр гишүүн.
Ж.Энхбаяр : -Их олон улсууд их сайхан зүйл гээд магтчихлаа би муу талаас нь ярих гэсэн юм. Нийгмийн даатгалын санг мөнгөжүүлнэ гэдэг нэр томъёо сая орж ирлээ. Нөгөө таван жагсаалтанд байхгүй байна. Энэ юу гэсэн үг вэ ойлгогдохгүй байна тайлбарлаач.
Хоёрдугаарт Монголбанк 6 их наяд төгрөг Монгол төгрөг цаасан төгрөг хэвлэж эдийн засагт нийлүүлнэ гэж байна. Энэний үр ашиг тооцоолол байна уу? Ханшны уналт мөнгөний үнэгүйдэл, барааны үнийн өсөлт ирэх онуудад бид нэг төгрөгний цалин хангамж нэмэхгүй гэсэн төсөв бодлого Ардчилсан нам гаргасан байгаа. Тэгж байтал хэт их мөнгөний нийлүүлэлт 6 их наядыг нийлүүлнэ гэдэг маань тэр их хэмжээгээр мөнгөний үнэ цэнэ бүр хэвлэсэн цаас шүү дээ. Энийгээ яаж уялдуулсан юм бэ.
Хоёрдугаарт 1/3-ээр хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруулалтыг уяна гэж байгаа юм тэгээд тэргүүлэх чиглэл болсон уул уурхай л гэж байгаа юм. Уул уурхай хэнд байгаа юм. Ард түмний өмч байж чадаж байгаа юу. Цөөнх гэр бүлийн Цөөнх эдийн засаг бизнесийн бүлэглэлийн тэр уурхайг эдийн засагт оруулахын тулд бонд буюу Монгол Улсаа барьцаанд тавиад авч байгаа мөнгөөр тэр баялгийг зөөх дэд бүтцийг бид босгох болж байна. Тэр уурхай дуусна бүтэц хэрэггүй болно. Энийг хэрхэн яаж тооцож байна вэ? Дараа нь та хатуу баймаар санагдах юм. Та бол зүгээр ингээд төслөө аваад ирээрэй өгөөд байна өгөөд байна, санхүүжүүлнэ гэсэн ийм юм ярих юм. Энийгээ болиоч ээ гэж хэлье. Энэ нь 1.5 тэрбум төгрөг доллар чинь их мөнгө биш. Дунд хүчин чадалтай ганц цахилгаан станц нэг бол Тавантолгойг дөнгөж эхлэлтэнд оруулах суурь зүгээр хөрөнгөний тал авто зам барина гэж байвал аймгууддаа засмал замаар дөнгөж 21 аймгаа холбож хүрэх мөнгө. Тэгэхээр хатуу тодорхой стратегийн 1-2 зорилтыг л хангах ёстой. Үнэхээр Оюутолгой гэж та нар шүүмжилдэг улсууд. Тэгвэл 1.5 тэрбумаа тэр чигт нь Оюутолгойн төсөлд хийгээд тэр хувьцаа хувиа ахиулаад бэлэн болох гэж байгаа эдийн засгийн эргэлтэнд орох гэж байгаа тэнд орох Монголчуудынхаа оролцоог нэмэгдүүл. Тэгвэл бодитой. Тэгэхгүйгээр өнөөдрийн уул уурхай чинь цөөн эздийн мэдэлд хэдэн үйлдвэрүүд чинь цөөн эздийн мэдэлд ийм нөхцөлд нийгмийн баялгийн хуваарилалт чинь хүмүүсийн ярьдгаар шог байгаа. Дэндүү цөөнхийн эрх ашгийг хангаж байгаа цаг үед энэ төслийг та дахиад хувийн хэвшил мөнгөө аваад ир та нарт өгнө гэх юм бол нийгмийн шударга ёсны хүсэмжлэлд хэзээ нийцэх юм бол гэж бодож байна. Тэгэхээр таны хэлэхэд дахин дахин хатуу байх тодорхой зорилтууд руу явна уу гэхээс биш ийм үрэлгэн маягаар хандаж ярьж байгаа нь .../минут дуусав/.
З.Энхболд : -Н.Батбаяр гишүүн хариулъя.
Н.Батбаяр : - Нийгмийн даатгалын сангийн хөрөнгийг мөнгөжүүлнэ гэж хэлсэн. Таны хэлсэн зүйл чинь энэ таван зорилтон дотор чинь байхгүй байна гэж хэлж байна үнээн. Нийгмийн даатгалын санг мөнгөжүүлнэ гэдэг бол бодлогын асуудал. Эдийн засаг, санхүүгийн үйл ажиллагаа. Энийг мөнгөжүүлэхэд энэ 1.5 тэрбум бондоос мөнгө гаргахгүй. Гэхдээ энэ мөнгө нь өөрөө орж ирснээрээ тэр Нийгмийн даатгалын санг мөнгөжүүлэх эдийн засгийн суурь бололцоог хангаж байгаа гэсэн утгаар хэрэгжигдэх юм. Тэгэхээр удахгүй та бүхэн Их Хуралд Нийгмийн даатгалын хуультай холбогдсон асуудлыг оруулж ирнэ. Өнөөдөр оруулж ирнэ, Их Хурлаараа батлуулна, хэрэгжүүлнэ. Өнөөдөр банкнаас зээл авч байгаа улсууд ямар явж байгаа вэ? Сарын 2 хувьтай, жилийн 24 хувьтай. Жаахан том компаниуд нь сарын нэг хувьтай, жилийн 12 хувьтай явж байгаа. Ийм 12-24 хувийн хүүгээр хөрөнгө оруулалт хийж амьдарна гэдэг бол үйлийн үр. Манай Монголчуудын Монголын бизнесүүд бор зүрхээрээ явж байгаа тул босго давж ирж байгаа юм. Тэгвэл Нийгмийн даатгалын санг мөнгөжүүлснээрээ энэ зээлийн хүүг бууруулах гэж байгаа юм.
Дэлхийн улс орнуудын зээлийн хүү яагаад бага байдаг юм. Яагаад гэвэл урт хугацаатай бага өртөгтэй эх үүсвэр байдаг юм. Тэрийг нь Нийгмийн даатгалын сан гэж нэрлэдэг юм. Тэр нь харамсалтай нь өнөөдрийн Монголд байхгүй байгаа. Социализмын үед ч энэ хумигдаагүй, зах зээлийн үед ч хумигдаагүй. Зөвхөн бичилт хийгээд явж байгаа. Тэр бичилт хийгдсэн тоог нь бид нар мөнгөжүүлэх гэж байна. Энэ Засгийн газар. Монголбанктай хамтраад бодлогын хувьд. Ингээд үзэх юм бол арилжааны банкууд руу урт хугацаатай бага хүүтэй эх үүсвэр очно. Ингэснээрээ энэ зээлийн хүү нэг оронтой тоон дээр орох зээлийн хугацаа, урт хугацаатай болох юм. Ингэснээрээ бизнес эрхлэх гэж байгаа хүн маань бага өртгөөр их бүтээн байгуулалт хийх бололцоо бүрдэх юм, нэг.
Дараа нь төмөр зам бариад хэрэггүй гэж хэлэх шиг боллоо хэл чинь хальтраад хэлвүү яав би сайн ойлгосонгүй. Зөв ойлгосон уу. Төмөр зам бол барина. Монгол Улсын гол экспортын бүтээгдэхүүн бол нүүрс, зэс, төмрийн хүдэр байж байгаа. Хамгийн их овор ихтэй ийм бараа. Энийг бид нар авто замаар зөөгөөд өндөр үр ашигтай ажиллаж чадахгүй. Тэгээд энэ бол ард түмний баялаг. Эндээс татвараа авдаг юм. Төр тэгээд тэрэнд нь 34 хувиар оролцъё гэж хэлж байна. Төр 34 хувийн мөнгө гаргаж байгаа бол 34 хувийнхаа ногдол ашгийг төр нь авна. Зээлсэн бол зээлийнхээ хүүг авна. Ингээд төр хувийн хэвшлийн түншлэлийн асуудал гэдэг утгаараа явна. Хийх ёстой юмаа төр хийнэ. Өнөөдрийг хүртэл Монгол Улс төртэй гэхээсээ төргүй явж ирлээ шүү дээ. Дээд доод шатандаа ченжүүд байж ирлээ шүү дээ. Энэ байдлыг таслан зогсооно. Гадаад худалдааг жинхэнэ гадаад худалдаа болгож хувиргана. Өнөөдөр тэгэхгүй бол Монголын барааны үнэ ямар байна. Дэлхийн хамгийн үнэтэй барааны хот Нью-Йоркын бараанаас өндөр үнэтэй явж байна. Энийг өөрчилнө. Энийг төрийн бодлого, мөнгө, санхүү, эдийн засгийн бодлогоор зохицуулдаг юм. Тэрнээс зах зээл өөрөө мэд гээд дураар нь тавьчихсан явдал нь сайн зүйлд хүргэхээр харсан, тэгвэл энийг өөрчилнө. Тэгэхийн тулд Засгийн газарт Эдийн засгийн хөгжлийн яам гэж байгуулагдсан юм. Ингэж хийнэ. Төр байх ёстой юмандаа байна. Оролцох ёстой юмандаа оролцоно. Улс байгаа бол төр байна. төр байгаа бол улс байна. Ийм байдлаар хандана. Олон төслийн хувьд гэж ярих юм бол энэ өнгө бол зөвхөн хөдөлгөгч хүч гэж би хэлсэн.
Өнөөдөр бид нар нэг төсөл орж ирсэн мөнгөний хэмжээ 1/3-ийн хязгаарыг бичнэ. 1.5 чинь 4.5 болно гэсэн үг 5 тэрбум доллар чинь 15 тэрбум доллар болно гэсэн үг багаар бодоход, тэгээд цаашаа өсөж үржээд явах юм. Энэ тухайгаа бид нар бодлого болгоод тооцоо судалгаагаа хийчихсэн. Нэг талаар Засгийн газрын 100 хоног бага хугацаа боловч, нөгөө талаар их хугацаа энэ хооронд бол холбогдох тооцоо судалгаа хийчихсэн. Монгол Улсынхаа боломжийг .../минут дуусав/
З.Энхболд : -С.Ганбаатар гишүүн асууя.
С.Ганбаатар : -Зэ энэ дээр маш чухал /миний минут яваад л байх шиг байх юм/ ямар ч байсан энэ бол Монгол оронд чухал зүйл болж байна. Энд бол эрсдэлтэй бас давуу талтай тэгээд бидний хамгийн том бэрхшээл бол Мөнгөтэй болохын шоконд орчихоод байна. Мөнгөтэй болохын тулд мөнгөтэй юм шиг байж сурах хэрэгтэй гэж байгаа юм. Энэ мөнгөний хяналтын тал дээр түрүүн маш олон чухал санаануудыг хэлсэн шүү. Яг цаад утгаараа бол Монгол оронд арьс ширний үйлдвэр байна. Орон сууцны үйлдвэрлэл байна. Уул уурхай байна. Хэн нэгэн хүн зүгээр л мөнгө оруулж ирээд зүгээр л бараг 50-60 хувийг нь аваад явчихаж байгаа шүү дээ. Яг барилгын компани дээр судалгаа гарсан. Барилга барьсан компани нь 40 орчим хувийг л авч байгаа. Мөнгө зээлдүүлсэн хүн нь 60 хувийн ашгийг нь л аваад явчихаж байгаа. Рио-Тинто байна уу Оюутолгой байна уу өнөөдөр мөнгө олж ирснээрээ өнөөдөр 66 хувийг нь авч байна шүү дээ. Өнөөдөр бид энэ том 5 тэрбум долларыг олоод ирэх энэ боломжтойгоо л мэдэрлээ. Том давуу талаа бид мэдэрч байгаа.
Дандаа хүнээс ингэж гуйлгачин сэтгэлгээгээр аманд ч үгүй, хамарт ч үгүй амсаж байдаг сэтгэлгээгээ таягдан хаяаад одоо энэ ноос, ноолуур, арьс, шир хардаа та нар Хятадууд мөнгөтэй тэр мөнгөтэй хүн л 50-60 хувийн ашгийг авдаг өнөөдөр Ченж нэртэй хэдэн зуучлагч нь Монголчууд нь гар хөл болоод бид үндсэндээ ажлын байраа бүгдийг нь гадагшаагаа алддаг. Энийг дэмжиж байна. Энийг дэмжиж байна. Нүхэнд нэгэнт орсон бол тэрнийгээ мэдэх л юм бол нүх ухахаа зогсоо гэдэг. Монголын эдийн засаг, нийгэм нүхэнд орсон байгаагаа мэдээд одоо энэ хуучин арга барилаа зогсоогоод явъя. Эрсдэлгүй байна гэдэг л хамгийн том эрсдэлтэй зүйл шүү дээ. Тэгэхээр цаашид анхаарах ёстой зүйлийг бол би хэлмээр байна.
Нэгдүгээрт Сайншандын болон төмөр замын үйлдвэрүүд байна. Төмөрлөгийн үйлдвэрийг, нефтийн үйлдвэрийг олон жил ярьсан зүйлээ хөдөлгөөнд оруулаад энэ гангийн үйлдвэрүүдээ төмөрлөгийн үйлдвэрүүдээ ажилд оруулъя. Хамгийн гол нь хяналтын тэр багцаа сайжруулаарай. Бүх зүйл нээлттэй байна. 1/3 хувь нь бонд 1/3 –иас байж болно. 1/3 нь хувиас байж болно. 30 хувь нь ард иргэдээс хувьцаа хэлбэрээр гаргах юм бол хяналт бодитой байж болно шүү. Энэ бизнесийн хөтөлбөрүүд дээр хөндлөнгийн бие даасан шинжээчдийн дүгнэлтийг гаргадаг комиссоо яаралтай байгуулна шүү. Тэгэхгүй гэрээ байгуулсан хүмүүс шиг чичрээд өөрсдөө нэг их эксперт юм шиг ярьдаг энэ тэнэг байдлаа бид зогсоож сурна шүү. Улс төрчид бүх шийдлийг битгий гаргаарай. Хөндлөнгийн мэргэшсэн шинжээчдийн дүгнэлт гаргаж, дүгнэлтээ тойрч байж бид шийднэ шүү. Энэ бол Монгол дотооддоо хөрөнгө оруулалтын гэрээ хийж байна гэсэн үг.
З.Энхболд : -За С.Ганбаатарынх санал байв уу. Санал байлаа. С.Батболд гишүүний асуултанд хариулахдаа хариулчих.
С.Батболд : - За би Засгийн газрын гишүүдийг бас нэг талаасаа богино хугацаанд Н.Батбаяр сайд 30 хоногт гэсэн үү бонд босголоо гэж байна. Болж байна. Бүхэлдээ бас энэ шуурхай ажил гэж бодож байна. Нөгөө талаасаа энэ 30 хоногийн ажил биш байхаа. Нилээд олон жилийн өмнөх Засгийн газрууд хөрөнгө оруулалтын орчин мөн эдийн засгийн тогтвортой бодлого өсөлтийн суурийг гаргаж ирсэн энэ хөрсөн дээр би бас ажлыг цааш нь үргэлжлүүлж байгаа ийм алхам гэж ингэж байгаа нь бол тодорхой байх гэж бодож байна. Тийм учраас энийг бол бид тал талаас нь цаашид нь тогтвортой үр дүнтэй ажил болгох ёстой гэдэг дээр бол Монголчууд бид дотроо төр улс төрийн намууд анхаарах ёстой гэдэг дээр бол санал нэг байгаа. Харин яаж хийх вэ гэдэг дээр бол асуултууд жоохон ерөнхий яригдаад байна уу гэдэг дээр би зүгээр хувьдаа бодож байна.
Яахав зүгээр халамжид зарцуулахгүй гэж хэлж байгаа бол хангалтгүй гэж бодож байгаа. Ер нь бид нар бондыг бол хэзээ ч халамжид зарцуулж ирээгүй л дээ. Өмнө бид хөгжлийн банкны бонд гаргасан орон сууцны моргежийн зээл гээд тэгээд л 100 гаран сая төгрөгний хүү гарлаа яанаа, ийнээ гэж байгаад л тэгээд л яриа болсон энэ маань улам нэмэгдэх гэж байгаа учраас бид яаж үр ашигтай, өгөөжтэй болгох вэ гэдгээ л ярих ёстой. Хувь хишгийн асуудал, хүүхдийн мөнгө болон бусад халамжийн асуудлыг бол бид аль нэгэн бондоор угаасаа санхүүжүүлж ирээгүй юм. Цаашдаа ч тийм байх учиргүй гэж ярьж байгааг бол би дэмжиж байна. Харин энэ ажил яаж хийгдэх вэ гэдгээр хяналтын асуудлыг тодорхой ярих нь зүйтэй юм болов уу гэж бодоод байгаа юм. Ерөнхийдөө яригдаад байгаа юм. Энд бол мэдээж хэрэг бидний өнөөдөр үйлчилж байгаа хууль эрх зүйн механизмын хүрээнд байх хяналт ямар байх юм. Олон нийтийн хяналт нээлттэй ил тод байх энэ хяналтууд нь ямар байх юм. Мөн одоо Их Хурлын нэг хэсэг болж байгаа Монгол Ардын намын бүлэг нь байгуулагдаагүй нөхцөлд хяналтын оролцоо нь байгаа ч гэж байгаа энэ хэлбэр нь ямар байх юм. Энэ механизмыг бол тодорхой болгох шаардлагатай гэж бодож байгаа. Энэ дээр зүгээр энэ хяналтын механизмыг бол Засгийн газар яаж харж байгаа юм болоо.
Ер нь энэ дээр бол практик тал дээр Засгийн газрын бонд гаргаж байгаа бидний хувьд эхний практик мөн л дөө. Өмнө бид гаргая гэж байгаад би түрүүн ярьж байсан шалтаг, шалтгаануудаар бас гаргах тийм юу нь болоогүй тэгээд цагийн юм цагаараа өнөөдөр болж байгаа нь сайн. Нөгөө талаасаа бол энийг гаргаж ирсэн гадаад улсуудын практик ямар байдаг юм бэ. Нөгөө талаасаа бол энийг гаргаж ирсэн гадаад улсуудын практик ер нь ямар байдаг юм бэ? Нөгөө талаасаа гаргаж ирсэн гадаад улсуудын практик ямар байх вэ? Байнга гаргаж байгаа нээлттэй ил тод байлгадаг хөрөнгийн зах зээл дээрээ хүртэл бондынхоо хүү нь маш багаар байгаа улс орнууд ч байна, томоохон улс орнууд. Энэ дээр бол бид гадны туршлага ямар байгаа юм.
З.Энхболд : -Н.Батбаяр гишүүн хариулъя.
Н.Батбаяр : -Батболд гишүүний асуултанд хариулъя. Үнэхээрийн энэ бол нийт Монголчуудын хөдөлмөрийн үр дүнд боссон бонд. Өнөөдрийн эдийн засгийн түвшинд өнөөдрийн нийгмийн ардчиллын энэ хүрсэн түвшинд өнөөдрийн Монголчуудын одоо хүрсэн амжилтын түвшин гэдэг бол нэг өдөр хийгдээгүй. Тэр утгаараа бол энэ урт хугацааны ажил. Би сая 33 хоног гэж хэлсэн тоо бол Их Хурлаас бонд гаргах зөвшөөрлийг гарснаас хойш гэдэг утгаар хэлсэн юм. Тэгээд би түрүүнд хэлсэн бид бүгдийн Монголчуудын хамтын бүтээл шүү. Их Хурал энийг баталж өгсөн юм. Их Хурал энийг баталж өгсөн тийм учраас энэ Их Хурлын хамтын бүтээл. Тэгээд хамгийн гол Их Эзэн Чингис хааны минь ач буян. Үнэхээрийн бид нар Чингис гэдэг нэрээр явахад хаан ч үнэхээр бахархаж л байна, шүтэж л байна тэр ч утгаараа сайн арилжаалагдсан. Монгол хүн галтай байхдаа хиймортой байдаг.
Эндээс мордохдоо хаадын өргөөнд орж хааддаа бондоо даатгуулж галаа бадраагаад явсан дэлхийн 3 тивийн таван хотоор явахдаа гантулгынхаа галтай явж галаа бадрааж явж ирсэн. Тийм учраас энэ нийт Монголчуудын хамтын бүтээл. Олоод ирсэн мөнгөө хэдүүлээ 7 хэмжиж нэг огтлох ёстой зөв юманд зарцуулах ёстой. Энэ дээр маргаан байхгүй сая ингээд манай зарцуулъя гэсэн таван салбар дээр шууд санал нэгдэж байна сайхан байна. Жоохон ерөнхий ярилаа гэдэг зүйл тодорхой шийдвэр гараагүй байгаа үед одоо би хэдий мэдэж байгаа ч гэсэн яриад байх зохимжгүй байгаа учраас ерөнхий салбараар нь ярьж байгааг та бүхэн анзаарч байгаа биз дээ. Энхбаяр гишүүний түрүүчийн асуулт хэлж байна. 6 их наяд төгрөг зах зээлд нийлэхээр үнэ, ханш чинь болохоо байхуу гэж болохоо байхгүй. Өнөөдөр яагаад зээлийн хүү өндөр байгаа юм. Яагаад гэвэл мөнгөний хомсдолд орчихоод байна. Яагаад тэгээд байгаа юм Монголбанкны бодлогын хүү гэж нэг юм гарч ирчихээд арилжааны банкууд тийм үү аж ахуйн нэгжид зээл олгох хооронд Монгол банкинд аваачаад хадгалуулчихвал зүгээр сууж байгаад юм олоод байгаа байхгүй юу. Энэ тогтолцоог өөрчилнө. Юм хийх гэж байгаа хүмүүстээ мөнгө өгнө. Юмны үнэ өсөхгүй ээ. Яагаад гэвэл бид нар хүний гар дээр зүгээр мөнгө өгч юм хийх гэж байгаа улсуудыг санхүүжүүлж байгаа учраас ажил нэмэгдэх учраас үнийн өсөлтийг зохицуулах талаар бодсон байж байгаа.
Зорилго юу юм бэ? Үнийн өсөлтийг хязгаартай байлгая. Валютын ханшаа тогтвортой байлгая. Зээлийн хүүг нэг оронтой тоонд байлгая. Тэгээд бодитой ажил хийж байгаа улсуудын санхүүжилтийг банкаар дамжуулж санхүүжүүлж явах юм бол Монгол Улс хурдан түргэн хөгжиж чадна гэж үзэж байгаа. Ийм л бодлогын асуултыг дэвшүүлж тавьж байгаа юм. Хяналтын хувьд гэж түрүүнд ярьсан. Ерөнхий дээр энэ дээр бол бүх талын хяналт хэрэгтэй тэр дотроо манай цөөнхийн бүлгийн хяналт бол байх шаардлагатай. Би угаас ямар байдлаар шалгах вэ гэдгээ та бүхэн санал гаргаад ирвэл Их Хурал бол шийдэхэд бэлэн байгаа гэж ухаарч байгаа. Тийм учраас дэм дэмэндээ дээс эрчиндээ болж байгаагаа дэмжээд явъя. Болж байгаагаа дэмжээд явъя. Болохгүй байгаагаа ташуурдаад явъя. Ингэсэн цагт Монголчуудын ирээдүй өлзийтэй сайхан харагдаж байна.
Амны билгээс ашдын бэлэг гэгчээр өнөөдөр хэдүүлээ болно бүтээнэ гэж явах юм бол боломж нь байна. Мөнгө бол олоод ирж болдог юм байна. Харин ажлыг бид бүгдээрээ хийх ёстой шүү гэдгээ дор бүрдээ мэдээд эзэн хичээвэл, заяа хичээнэ гэж бүгдээрээ хамтдаа зүтгэцгээе гэж хэлмээр байна баярлалаа.
З.Энхболд : -Улсын Их Хурлын гишүүд Ч.Улаан гишүүн хариулах уу? Цаг 30 минут дуусчихаад байна л даа. Ч.Улаан гишүүний хариултаар энэ асуулт, хариулт дуусгая.
Ч.Улаан : -За баярлалаа. Батболд гишүүн их чухал асуулт хөндлөө. Энэ бонд бол үнэхээр одоо үе үеийн Их Хурлын, Засгийн газрын хүчин чармайлт нийлсээр явж байгаад эцэстээ гарч байгаа үр дүн гэдэг нь энэ ойлгомжтой. Мөн одоо Төрийн бодлого уламжлагдаж явдаг юм болохоор энэ бол дараа дараагийн Засгийн газруудад бас уламжлагдан хэрэгжинэ. Яагаад гэвэл энэ чинь 17 онд, 22 онд жинхэнэ бондын үндсэн төлбөр төлөгдөнө. Тэгэхээр зэрэг энэ үе үеийн Засгийн газар үр ашигтай ашиглах энэ хариуцлагыг давхар хүлээж байгаа юм гэдгийг энэ дээр тодотгож өгөх нь зөв байх гэж бондыг санхүүжилтийн талаар бусад улсуудын туршлагаас суралцах ёстой. Гэсэн асуулт энэ их зүйтэй асуулт. Бонд чинь өөрөө хоёрдмол агуулгатай шүү дээ.
Нэгдүгээрт ашиглалтаараа бол хөрөнгө оруулалт, эдийн засгийг идэвхижүүлэгч.
Хоёрдугаарт өөрөө байршлаараа бол макро эдийн засгийн тогтвортой байдлыг хангах баталгаа. Энэ баталгааны хүрээнд тэр Нийгмийн даатгалын сан чинь гараад ирж байгаа юм. Энэ байршлаа зөв оновчтой болгоод хэлбэрээ зөв сонгож чадвал тэр хүүгийн зардлыг өөрөө олгох бололцоо нь бас энд байгаа юм. Тэгэхээр ийм ийм талыг нь бид харгалзан үзээд бонд бол байршлаараа өөрийнхөө хэлбэрээр агуулгаараа эдийн засгийг тэнцвэржүүлэх чухал хүчин зүйл гэдэг энэ гол шалгуурыг харгалзан үзэж энэ нийгмийн даатгалын сан бусад санхүүгийн оновчтой эх үүсвэрүүдийн тухай асуудал хөндөөд байгаа нь ийм учиртай юм шүү. За баярлалаа.
З.Энхболд : -За гишүүд асуулт асууж, үг хэлж дууслаа. Үүгээр мэдээллийн цаг дууслаа. Одоо өглөөний хуралдааныг үргэлжлүүлнэ. Зогссон газраасаа явна. Би одоо нэр Тлейхан гишүүн асуулт асуух байсан уу. Тлейхан гишүүн асуултаа асууя. Х.Баттулга сайд байж байна.
А.Тлейхан : - Өнгөрсөн 2010 онд Үндэсний үйлдвэрлэлийг хөгжүүлж, ажлын байрыг нэмэгдүүлэх тухай Улсын Их Хурлын тогтоол гарсан юм. Энэ тогтоолын дагуу 300 тэрбум төгрөг гаргаж 100 тэрбумыг ноолуурын үйлдвэрт 50 тэрбум төгрөгийг ноосны үйлдвэрт тэрний нэг хэсгийг урамшуулалд, 150 тэрбум төгрөгийг жижиг үйлдвэр хөгжүүлэхэд зарцуулахаар болсон юм. Тэгэхээр энэ шийдвэрийн биелэлт ямар байгаа юм бэ? Хичнээн үйлдвэр гарсан юм. Хичнээн ажлын байр нэмэгдсэн юм. Ноолуурын үнэ ямар байдалтай болсон юм. Ноосны урамшуулал хэрхэн өгсөн юм гэдэг асуултанд хариулаач ээ.
Хоёрдугаарт одоо 200 тэрбум төгрөгийн бонд гаргаж 60 тэрбумыг нь урамшуулалд зарцуулах юм байна. 140-ийг нь арьс, ширний үйлдвэрт санхүүгийн дэмжлэг болгож зээлээр өгөх юм байна л даа. Энэ бол нэг талаасаа харах юм бол үнэхээрийн зөв шийдэл. Өнөөдөр ажлын байр нэмэгдүүлэх дотоодын үйлдвэр хөгжүүлэх, нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн гаргах гэж бид нарын хүсэн хүлээсэн шийдвэртэй яв цав нийцэж байгаа байдал харагдаж байгаа юм. 40 тэрбум бол зээл энэ бол эргэн төлөгдөнө. 60 тэрбум гэдэг бол /энэ нөхдүүд жоохон чимээгүй байгаач ээ, нэг бол би хэлэхээ болих уу, цагаа авмаар байна энэ хүмүүс чинь үймүүлээд байна шүү дээ/.
З.Энхболд : -Нэгийгээ үг хэлж байхад хүндэтгээд суудалдаа суугаад чанга ярилцахгүй байхыг хүсье. Д.Оюунхорол, Ж.Энхбаяр, Н.Батбаяр гишүүн суудалдаа сууя.
А.Тлейхан : -Би 30 минут нэмж авна шүү дарга аа.
З.Энхболд : -Тлейхан гишүүн үгээ хэлье.
А.Тлейхан : -60 тэрбум гэдэг бол буцаж орохгүй мөнгө л дөө. Урамшуулалд явчих юм. Тэгэхээр энэ 60 тэрбум гэдгийн бондын хэлбэр байх ёстой юу. Хамгийн гол нь жил бүр гэдгийн бодлого нь зөв боловч санхүүгийн эх үүсвэр дээр эргэж харах асуудал байгаа юм биш үү гэдэг 2 дахь асуудал.
Гурав дахь асуудал маань хөдөө аж ахуйн биржийн тухай хууль гарсан. Өнөөдөр малчдын гар дээр байгаа энэ арьс ширийг цуглуулахад тэр визийн сүлжээ нэмэр болох ёстой гэж ойлгож байгаа. Энэ хуулийн хэрэгжилт ямар байна вэ? хэдийгээр бүрэн хэрэгжих юм бэ гэдэг гурав дахь асуултанд хариулаач.
Дөрөв дэх асуудал урамшууллын хүрээнд бог малын арьсанд 3000 төгрөг, бодын ширэнд 15 мянган төгрөгийн урамшуулал олгоно гэж тооцсон юм байна л даа. Энэ маань одоо хир бодитой вэ зах зээлд харьцуулсан судалгаа ямар байна. Энийг одоо хаанаас гаргасан тоо вэ гэдэг гурав дахь асуудал байна.
Дараагийн асуудал 15 мянган ажлын байр нэмэгдэнэ гэж байна л даа. Хэрэв үнэхээрийн бодит тоо бол энэ бол сайн хэрэг. Мэдээж одоо энэ бондын гол зорилго нь ажлын байр нэмэгдүүлэх асуудал мөн л дөө. Энэ бол нийгмийн хувьд бол тулгамдсан асуудал бас мөн. Тэр утгаар нь энэ 15 мянга гэдэг маань хир бодитой тоо вэ. Хаана хаанаа нэмэгдэх гэж байгаа юм. Дандаа Улаанбаатарт юмуу? Эсвэл хаана байгаа юм. Аймгууд руу ямар хэмжээгээр нэмэгдэх вэ? Эцсийн асуулт малын гаралтай түүхий эдийг бүгдийг нь урамшуулал олгох тухай заалт тэр өнгөрсөн 2010 онд гарсан тогтоолд нэг заалт байдаг юм. Тэгэхээр үлдсэн малын гаралтай түүхий эд 9 төрлийн бүтээгдэхүүн байдаг гэж ярьдаг. Үлдсэн бүтээгдэхүүн дээр урамшуулал олгох асуудал ямар шатанд байна вэ? Хэдийгээр Засгийн газарт оруулж ирэх гээд төлөвлөж байна вэ? Тухайлбал мах, сүү бусад гэх мэтийн юмыг тодруулж асуумаар байна. Эцэст нь энэ бол мэдээж бодлого нь зөв учраас хэлэлцэх явцад тодорхой чиглэлээ олж ямар байдлаар шийдэх вэ гэдэг нь ойлгомжтой болох байх. Тэгээд цаашдаа энийгээ батлаад хэрэгжүүлэх явцдаа нилээд үр дүнтэй бодитой болох ёстой. Зээл маань нэг талдаа .../минут дуусав/.
З.Энхболд : -Х.Баттулга гишүүн хариулъя.
Х.Баттулга : -200 тэрбумын тэр 60 орчим тэрбум төгрөг нь урамшуулалд явна. Энэ эргэж төлөгдөхгүй гэж. Хэрвээ бид нар энэ дотоодын үйлдвэрлэлийг дэмжээд энэ түүхий эд цуглуулах дээр нь мөнгө өгөөд эхлэх юм бол зөрүүлээд экспортын татвар гэдгийг тавих юм. Жишээлбэл богийн арьсан дээр 5000 төгрөг, бод дээр 15 мянган төгрөг гэхээр эргээд нөгөө малчдад өгөх урамшуулал чинь гаалийнхаа татвараар эргээд зохицогдоод эргээд манай төсөвт орлого болоод орж байгаа юм. Ийм хэлбэрээр төлөгдөнө. Тэр ноостой холбоотой асуудал 5 жилээр 7 хувийн хүүтэй өгөгдсөн байгаа. 2012 оны 06 сарын 03-нд Улсын Их Хурлын 30 дугаар тогтоолоор гарсан байгаа. Таван жилд ингээд үргэлжлээд явах юм байгаа юм. Одоогийн ноосны урамшуулал өгөгдсөн дүнгээрээ бол нэг 98 хувьтай явж байгаа юм. Яг детальчлаад үйлдвэр рүү нь хэт орсон яасан ийсэн гэвэл хүснэгтүүд байгаа. Тодорхой тоог манай Цогтгэрэл дэд сайд хариулах байх.
Б.Цогтгэрэл : -За баярлалаа гишүүд үдээс өмнөх хуралдаанд бас асууж байсан энэ ноос, ноолуурын урамшуулал эзэддээ очсноор урамшууллынхаа мөнгийг хэрхэн яаж авч байна вэ гэсэн асуудал их анхаарал татаж байх шиг байгаа юм. Тэгэхээр өнөөдрийн байдлаар 2 тоогоор 2011 онд 32 мянга гаруй малчид яг ноосныхоо урамшууллыг шууд авсан байгаа юм. Өнөөдрийн тоогоор 102 мянга, 103 мянга 478 малчин ноосныхоо урамшууллыг авсан байна. Зүгээр янз бүрийн байдлаар чанар стандартад нийцээгүй. Баримт материалаа бүрдүүлж өгөөгүй шалтгаанаар зарим малчид урамшууллаа аваагүй. Энэ урамшууллын асуудалд доголдол байна уу гэдэг ийм ойлголтыг бас төрүүлээд байх шиг байгаа юм. Тэгэхээр энэ дээр бол бид нар яамны зүгээс судлаад үзэхэд бол механизм бол тогтчихсон. Бэлтгэн нийлүүлэлтийн болоод урамшууллын механизм тогтчихсон гэж ойлгох хэрэгтэй.
Хоёрдугаарт нь ер нь энэ малын гаралтай түүхий эдийн бүтээгдэхүүн ноос ноолуур арьс ширэн дээр одоо бид нарын гаргах гэж байгаа энэ арьс, шир бондон дээр бид нар хамгийн бага ажлын байр бий болгодог. Хамгийн их бохирдолтой. Хамгийн бага ашигтай ийм зүйлийг Монголдоо хийгээд хамгийн олон ажлын байр бий болгодог хамгийн их нэмүү өртөг ашиг бүтээдэг тэр хэсэг нь бол гадаадад яваад байна. Тийм учраас жишээ болгоод хэлэхэд нэг үхрийн шир 30 мянган төгрөг байхад бид нар өнөөдрийн энэ явж байгаа практикаар бол 34 мянган төгрөгөөр Хятадын зах зээр рүү нийлүүлж байгаа. Хэрэв дотооддоо боловсруулалтаа хийх юм бол 30 мянга, 60 мянга хамгийн дээд сүүлийн эцсийн бүтээгдэхүүн болох юм бол 200 мянган төгрөг хүрэхээр ийм их нэмүү өртөг шингэх эдийн засагт өгөөжтэй зүйл болно.
Ажлын байрны тухайд өнөөдөр сая ширхэг арьс угаагаад гаргаж байгаа компанид 40 хөн ажилчин ажиллаж байгаа. Сая ширхэг арьсыг дунд болон гүн боловсруулалт хийж байгаа компани 400, 500 ажилчин ажиллаж байгаа гэдгээрээ бол бодитойгоор жишиг нь харагдаж байгаа. Энийг бол би одоо өнөөдөр шууд анхан шатны боловсруулж гаргаж байгаа Билон зэрэг компаниудын жишээн дээр 5, 10 компанийн жишээ. Мөн боловсруулалт хийж байгаа Дархан минж, манай энэ Шиврээт, Сор компани мөн Дархан нэхий зэрэг компаниудын жишээг харахад бол 10 дахин их ажлын байр бий болж байна. Мөн одоо төсөвт төлж байгаа татварыг нь харахад мөн одоо 8-12 дахин илүү татвар төлсөн ийм жишгүүд гарч байгаа учраас энэ бондын бол нийгэм, эдийн засагт үзүүлэх онцгой үүрэг нь харагдаж байгаа гэж ингэж ойлгож байгаа.
З.Энхболд : -Болсон уу, дараагийн бусад бүтээгдэхүүний урамшуулал гэдэг зүйл хэд хэд давтагдаад байх юм. Баттулга сайд тэрийг нэг ойлгомжтой тайлбарлаад өгөөч. Хаана ажлын байр гарах юм гэж асуусан бүгд Улаанбаатарт юмуу гэж асуусан.
Х.Баттулга : -Тэгэхээр тэр 60 тэрбумыг болсон хэлсэн. Гаалийг экспортын татвар тавиад буцаагаад оруулаад авчихна. Одоо жишээ нь ноосны урамшуулал өгөөд эхэлчихсэн. Ноос тодорхой хэмжээнд эерэг үзүүлэлттэй байгаа. Ноосны үйлдвэрүүд бол босоод ирсэн тэгэхээр одоо бид нар ноосон дээр 2 мянган төгрөгийн гаалийн татвар тавья гэж иймэрхүү байдлаар зохицуулж байгаа. Бусад тэр мах, сүү гэж тусдаа яригдаад байгаа. Мах сүүний юу гээд тэгэхээр бид нар нөгөө Ложистикий нь тохируулахгүй бол мах сүүний татвар гээд тэгэхээр энэ дээр бид дараа дараагийн асуудал орж ирэх л байх. Одоо бол өнөөдөр бид нар юугаа оруулж байна гэхээр арьс, ширнийхээ үйлдвэрүүдэд зориулсан 200 тэрбумын л бонд байхгүй юу. Хөдөө аж ахуйн бирж гэж яриад байгаа хөдөө аж ахуйн бирж бол 2010 онд хуулинд батлагдсан боловч өнөөдөр яг явц нь бол босож ирээд энэ хөдөө аж ахуйн бирж болоод бид нарын санаанд хүртэл ажиллахаар байхгүй байгаа. Энэ тал дээр бол бид нар нилээд онцгой анхаарал тавьж байгаа. Тэгээд хөдөө аж ахуйн бирж дээр тодорхой өөрчлөлтүүдийг хийнэ. Энэ оны 3 сараас бол туршилтынхаа асуудлыг хийгээд эхэлнэ гэж. Ер нь хөдөө аж ахуйн бирж бос ч ирж байж бид нарын энэ түүхий эд цуглуулж үйлдвэрт нийлүүлэх ажил бол жигд хөдөлгөөнд орох юм шиг байгаа юм.
З.Энхболд : -Ажлын хэсэг нэмэлт хариулт.
Б.Цогтгэрэл : Тлейхан гишүүний асуудаг тэр мах, сүүний урамшууллын асуудал одоо хэлцэгдэж байгаа хүнсний тухай хуулинд маш тодорхой сууж байгаа. Цогцоороо ерөөсөө хөдөө аж ахуйн гаралтай бараа бүтээгдэхүүний урамшуулал хөгжүүлэх талын зүйлс бол тодорхой орсон.
Хоёрдугаарт нь таны нөгөө хөдөө орон нутагт байхуу, зөвхөн төвлөрсөн газруудад байхуу гэдэг дээр тухайлбал ноос, ноолуурын урамшууллаас эерэг нөлөөлөл нь Дархан, Эрдэнэт, Төв, Чойр, Увс, Ховд аймгуудад үндсэндээ ноос, ноолуурын Архангай, Архангайн Хотонт сумдуудад нэн ялангуяа анхан шатны боловсруулалт бол зөвхөн аймагт төдийгүй сумдууд дээр байрлаж хийгдэж болох нээ гэдэг нь бол жишээ нь одоо маш ойрхон жишээг би өглөө дурдсан. Баянцогт суманд хөдөө баг дээр Харлаг гэдэг баг дээр 100-аад ажлын байр бий болгочихсон. Маш сайн боловсруулалт хийгээд самнаад тэгээд үндэсний үйлдвэрүүд дээр нийлүүлж байгаа. Дараагийн шатны ээрэх үйлдвэрүүд нь одоо Төв аймагт жишээ нь байгуулагдаж байна. Эндээс харахад бол орон нутагт маш их ажлын байр бий болох юм байна.
З.Энхболд : -За Ж.Батзандан гишүүн алга байна хаалаа. Энх-Амгалан гишүүн асууя.
Л.Энх-Амгалан : -За нэг 2 асуудал тодруулах гэсэн юм. 200 тэрбумын 60 тэрбум, 59.6 тэрбум нь бол малчдад урамшуулал хэлбэрээр очих юм байна. Энийг ойлгож байгаа. Тэгээд 140 тэрбум төгрөг бол үндсэндээ үндэсний үйлдвэрлэгчдэд очих мөнгө гэж хэлж байгаа. Тэгэхээр өглөө Х.Баттулга сайдын танилцуулга дээр одоо дунд том нийлсэн арьс боловсруулдаг 35 үйлдвэр байгаа гэж. Тэгэхээр сая бас энэ түүхий эд бэлтгэгчдийн холбооноос гаргасан нэг судалгаагаар 35 үйлдвэрийн ихэнх нь гадны хөрөнгө оруулалттай үйлдвэр байдаг. Тэр тусмаа Хятадын хөрөнгө оруулалттай үйлдвэрүүд байдаг. Ер нь манай энэ арьс, ширний салбарын үйлдвэрлэл бол боловсруулж байгаа, анхан шатны боловсруулалт хийж байгаа, дунд шатны боловсруулалт хийж байгаа үйлдвэрүүд бол дандаа Хятадын хөрөнгө оруулалттай үйлдвэрүүд байгаад байдаг. Тэгэхээр энэ 140 тэрбум төгрөг 35 үйлдвэрийг дэмжихэд очно гэх юм бол гадаадын хөрөнгө оруулалттай үйлдвэрүүдийг дэмжих нөгөө нь нэг үндэсний хөрөнгө үйлдвэрлэгчээ дэмжих биш гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг дэмжих тэр тусмаа Хятадын хөрөнгө оруулалттай компаниудыг дэмжих ийм санхүүжилт болчих юм биш биз дээ гэсэн болгоомжлол байна.
Хоёрдугаарт энийг тоо баримтаар хэлж өгөөчээ гэж. Ер нь энэ ченжүүд гэж нүд үзүүрлэдэг манай малчид маань ч нүд үзүүрлэдэг, ард иргэд маань ч нүд үзүүрлэдэг нэг ийм улсууд байна. Өглөө ч Баттулга сайд маань Хятадын худалдаачдын гал хөл болсон хүмүүс гээд гарч байх шиг байна лээ. Тэгэхээр ингэж бид нар ченжүүдийг нүд үзүүрлэж болохгүй ээ. Тодорхой 4, 5 мянган хүний амьдрал байна. Тийм учраас цаашдаа ер нь энэ ченжүүдийнхээ түүхий эд бэлтгэгчдийнхээ талаар бол төрөөс ер нь ямар бодлого авах юм бэ? Энэ дээр ер нь энэ үйлдвэрүүдээ дэмжээд байдаг. Үйлдвэр дээр яг малчин үйлдвэр 2-ыг холбож байгаа агент брокерүүд юм. Соёлтой хэлээр ярихад. Ченжүүдээ дэмжих бодлого орсон уу? Ер нь цаашдаа энэ ченжүүдээ дэмжих дээр тодорхой бодлого байна уу.
З.Энхболд : -Баттулга сайд. Энэ 35 үйлдвэр дотор тэр хамтарсан нэг л үйлдвэр байгаа. Нөгөө нэг Монгол Италийн. Италийн хөрөнгө оруулалттай Монбулигари, Мон-Итали Булигари ч билүү ийм л нэг үйлдвэр байгаа. Гадаадын хөрөнгө оруулалттай үйлдвэрийг энд оруулаагүй байгаа.
Хоёрдугаарт тэр ченжүүд гэж яриад байгаа маань үндсэндээ яг тэгж л ажиллаж байгаа шүү дээ. Эд нарыг өнөөдөр бид нарын тэр хөдөө аж ахуй бирж болсон юм бол брокерууд болгох ийм л юм байгаа юм. Ажлаа мэддэг, унаатай сүлжээгээ мэддэг. Бид нарын зорилго бол энэ ченжүүд гээд байгаа хүмүүс нь брокерууд болоод дотоодынхоо үйлдвэрт өөрсдийнхөө мэддэг ажлыг хийх болов уу гэж ингэж тооцоолж байна.
З.Энхболд : -Л.Энх-Амгалан гишүүн тодруулъя. Тэгэхээр одоо энэ 140 тэрбум төгрөгөөс яг одоо энэ хөдөө аж ахуйн брокеруудыг дэмжихэд эндээс тодорхой санхүүжилтүүд бий юу л гэдгийг тодруулмаар байна.
Х.Баттулга : -Байхгүй байгаа хөдөө аж ахуйн бирж маань одоохондоо бүрэлдээгүй байгаа. Бид нар бүрэлдүүлэх тал дээр хууль нь гарчихсан байгаа боловч өнөөдөр үйл ажиллагаагаа явуулах тийм чадамжгүй байгаа. Энийг чадваржуулах ажил яаман дээр явагдаж байгаа. Энэ дээр бол бид нар брокеруудыг тодорхой хувиа аваад энэ дээр ажиллана гэдэг саналуудыг бид нар тавьсан.
З.Энхболд : -С.Ганбаатар гишүүн.
С.Ганбаатар : -За баярлалаа. Энэ бидний ирээдүйг барьцаалж байгаад л бонд босгоод хөрөнгө оруулалт хийж байгаа л гэж байгаа. Үнэхээр анх удаа л бид нэг капталистууд болж байна шүү дээ. Өнгөрсөн 20 жил бол бид нөгөө капитал нь ирэхгүй өөрсдөө сэнсэртлээ эргэж байсан бол энэ удаа капитал нь эргэх боломж л олдоод байнаа даа янз нь. Тэгэхээр нэг хэдэн асуулт байна аа. Хөндлөнгийн бие даасан шинжээчдийн дүгнэлтийг заавал гаргуулах ёстой. Тэрэн дээр бол ард иргэдэд их нээлттэй байх ёстой. Оюутолгой гэдэг дээр нэг хэдэн гарын үсэг зурсан хүмүүс л цээжээрээ хамгаалаад улс төрчид л нэг уурхайн гэрээний менежерүүд болчихоод л давхиад байдаг. Энэ тэнэг байдлаа зогсоож хөндлөнгийн болон тэр холбоодын дүгнэлтүүдийг, мэргэжлийн байгууллагуудын дүгнэлтүүдийг одоо иргэдэд нээлттэй болгосон уу энэ бидэнд их чухал байна. Энэ эрэсдлийг баталгаажуулах үүднээсээ.
Хоёрдугаарт би бол одоо яг зовлонг нь мэдээд байна. Одоо төмөрлөгийн үйлдвэрийг цогцолбороор нь барина гээд л Дарханд яваад л байгаа. Х.Баттулга сайдад холбогдох хүмүүст нь Засгийн газар танилцуулна гээд 7 сараас хойш яваад байхад л гараас нь нөгөө холбоодууд нь гаргаж өгөхгүй л яваад байдаг. Энэ их ярвигтай олон тооцоо судалгаатай ажил байдаг. Тэгэхээр энэ ноос, ноолуур, арьс, ширтэй холбоотой асуудал дээр Дархан руу ер нь нэг багцаар нь явуулна гэсэн нэг яриа үргэлж явдаг байсан энэ талыг нь хийсэн үү. Нийслэлдээ ингэж арьс ширээ гол руугаа урсгадаг ийм орон ер нь Монголоос өөр хаана байна би мэдэхгүй байна. Энэ ер нь танай хөтөлбөр дотор байгаа юу. Манайх бол цахилгаантай Дарханд бол ус байдаг, хүний нөөц нь байдаг. Энийг нэг арьс ширний нэг томоохон цогцолбор үйлдвэр барина гэсэн ойлголт бас энэ мэргэжлийн хүмүүсийн дунд 2,3 жилийн өмнө байнга явж байсан энийг би тодруулмаар байна. Ингээд эцэст нь хэлэхэд хөдөө аж ахуйн бирж гэдэг бол гадны зарим хөрш орны мөнгөтэй хүмүүсийн гар хөл үнэхээр болдог энэ нэг тэдэнд л хамаг ашгийн, бялууны ихэнх нь очдог байдлыг таслан зогсоох энэ юмыг яаралтай хэрэгжүүлэх ажил хэдийд үр дүнгээ өгөх вэ? гэсэн ийм гурван асуулт байна. Баярлалаа.
З.Энхболд : - Баттулга.
Х.Баттулга : -Байршилтай холбоотой асуудал түрүүн үдээс өмнөх хуралдаан дээр би хэлж байсан. Арьс, шир боловсруулах үйлдвэрийг хаана байршуулах юм бэ? Өнөөдөр Ерөнхий сайд дээр бид нар чуулганы дараа цаг авсан байгаа. Энэ тал дээр байршлуудаа ярина. Байршлуудынхаа судалгааг танилцуулах юм байгаа юм. Түрүүний Засгийн газрын тогтоол бол гарсан. Гарахдаа эмээлтийн орчимд гэж гарсан. Тэрүүн дээр нь хот төлөвлөлтийнх нь зураг хийгдсэн юм билээ. Дарханы хувьд бол бид нар нилээд сонирхож байгаа. Сая бид нар очоод ирэхэд манай дээр байдаг буюу хуучны л үйлдвэр л дээ. Дархан нэхий, Дархан минж гээд энэ 2 бол хөөрхөн босчихсон яваад байгаа юм билээ. Дундаж цалин нь гэхэд сая гаран төгрөгийн цалинтай бас жоохон дэмжихэд л босчихоор байгаад байгаа байхгүй юу. Кластар маягаар гэдэг дээр бол бид нар судалгаа хийж байгаа. Сая тэр төмрийн үйлдвэрийг ярьж байх шиг байна. Төмрийн үйлдвэрийн энэ металлургийн холбоо, төмөрлөгчдийн холбоо гээд баахан юм холбооныхонтой уулзсан. Ерөөсөө санал нь нэгдэхгүй байгаад байгаа. Энэ дээр нэг асуудал байж байгаа. Сая төмөрлөг гээд ярьсан учраас би нэг хариулъя. Тодорхой эдийн засгийн судалгаанууд нь гарна. Ийм эдийн засгийн судалгаа хийдэг тийм чадвартай хүмүүс бас ховордсон юм билээ. Хоорондоо их өөр хэлбэрээр маргадаг. Тэр гадны гар хөл болоод байна гэдэг яг үнэн.
Тэр ченжүүд гээд байгаа нь үндсэндээ гадныхан тэр ченжүүдэд хөрөнгө оруулдаг, гаднаас маш их хэмжээний юань орж ирээд төгрөг болоод зарагдаад эргээд арьс, шир аваад гараад явдаг учраас тэр гадны хөрөнгө оруулалттай ченжүүд болсон байгаад байгаа юм. Энийг л бид нар өөрчлөөд тэр ченжүүд гэдэг нь брокерууд болоод дотоодын хөрөнгө оруулалттай болох ийм л одоо хувьсгал ухаантай л юм л даа. Энэ одоо би одоо тэгж л хариулах байна. Өнөөдөр ядаж хөдөө аж ахуйн орон 50 сая малтай мөртөө гаднаас хуурай сүүгээ авч уудаг, гаднаас боловсруулсан савхин дээл өмсдөг. Ийм улсаа өөрчлөх гээд байгаа санаатай юм.
З.Энхболд : -Ж.Батсуурь гишүүн алга байна. Ц.Даваасүрэн гишүүн асууя.
Ц.Даваасүрэн : -Төслийг бол дэмжиж байгаа бонд гаргах асуудлыг. Би нэг ийм зүйлийг бас энэ Монгол мал хөтөлбөрийн асуудал ер нь цаашдаа яаж явах вэ гэж. Өнгөрсөн жил 12 сард бид нар Их Хурлын тогтоол гаргаад тухайн жилийн төсвийн орлогын 1-ээс доошгүй хувь нь Монгол мал хөтөлбөрт зарцуулагддаг байна гэсэн хуулийн заалтыг аваад хаясан байгаа юм. Тэгээд би энэ уул уурхайгаас олж байгаа орлого цаашдаа бидэнд дэлхийд өрсөлдөх давуу талтай бизнесийн салбар гэвэл мал аж ахуй юмуу аялал жуулчлал байж болзошгүй юм. Бусад салбар бол мэдэхгүй зүгээр яахав тэр зэс мэсээ цэвэршүүлээд зэс утсаа хийгээд явбал түүхий эд дээр түшиглэсэн давуу тал гарч магадгүй л гэж бодож байна. гэхдээ мал аж ахуйн чиглэл дээр бол энэ үйлдвэрлэлийн асуудал чухал. Жишээлбэл өнөөдрийн авч байгаа энэ арга хэмжээ жишээ нь Монгол мал хөтөлбөртэй хэр уялдаа юу байгаа билээ гэж. Ер нь энэ Монгол мал хөтөлбөрийн асуудлын хувь заяа ямар түвшинд байна вэ гэдгийг асуумаар байна.
Хоёрдугаарт энэ Засгийн газрын бондыг бид нар анхаарахгүй бол Засгийн газрын бонд гэдэг маань төсвийн орлого, зарлага төсвийн алдагдалтай уялдаж байгаа учраас одоогийн энэ бонд дээр ямар асуудал үүсчих вэ гэдэг дээр энэ мөнгө ороод ирэхээр төсвийн дансаар дамжуулж гаргаж болохгүй болчих гээд байгаа юм. Гаргах юм бол хөдөө аж ахуйн сайдын багцын цэвэр зээлийн дүн гэдэг зуун дөчин хэдэн тэрбум төгрөг хэтэрч гарна. Төсвийн хууль зөрчигдөх болчих гээд байна. Энэ 6 сард өргөгдсөн юм билээ. Уг нь тэгээд манай Байнгын хороо шилжүүлчихсэн байсан бол бид нар төсөв хэлэлцэж байх үед л тэр эх үүсвэр гээд талд нь суулгаад цэвэр зээлийн дүн 2-т нь суулгачих ийм л эд байсан юм билээ. Тэгээд энийгээ хэлэлцэх гэсэн юм. Одоо энэ мөнгө борлогдоод ороод ирэхээр, гаргах гэхээр хууль зөрчигдөөд байгаа нэг ийм асуудал байна.
Тийм учраас бид нарын энэ Засгийн газрын бондуудыг авч үзэхдээ заавал төсвийн алдагдалтай уялдаж байгаа гэж бодож Байнгын хороогоор оруулж ярьж байхгүй бол энэ бас болохгүй болчих гээд байгаа юм. Засгийн газрын бонд гэдэг бол төсвийн орлого, зарлага аль аль талд эх үүсвэр талд тусдаг бонд учраас заавал төсвийн хуультайгаа уялдуулах ёстой. Өнгөрсөн жил билүү нөгөө нэг ноолуурын энэний урд жил бонд гаргахад яг энэ зөрчил үүсээд тэгээд сүүлдээ тодотгол хийж байж мөнгө, төгрөгийн асуудлыг зохицуулсан ийм зүйл гарсан юм байгаа юм. Тэгэхээр энийг одоо яаж зохицуулах гэж байна вэ?
З.Энхболд : -Баттулга сайд.
Х.Баттулга : -Яг л энэ түрүүний тэр ноосны урамшуулалтай адилханаар төсвийн тодотголоор зохицуулна гэсэн ийм л бодолтой байгаа юм. Тэгээд л Байнгын хороо руу оруулж болох уу? Их Хурлын дарга аа?
З.Энхболд : -Харин тэгээд он гарангуут энэ чинь явсаар байгаад л оны дараа хийгдэх ажил болчих гээд байна л даа.
Х.Баттулга : -Он гарангуут л төсвийн тодотгол хийе. Хэлэлцэх явцад ярилцъя тэгэх үү? Монгол мал хөтөлбөрийн тав дахь чиглэлд яг энэ ноос, ноолуур болон бусад одоо малын гаралтай бүтээгдэхүүнийг дэмжинэ гэсэн зүйл байдаг юм. Ер нь бол Монгол мал хөтөлбөрийг яах вэ гэдэг бол их зөв асуулт энэ яаман дээр бид нарт юу яригдсан бэ гэхээр за ерөөсөө энэ малчинд малд зориулсан бодлогод төрөөс үе үеийн Засгийн газар, Их Хурлаас гарч ирсэн маш их салангад бодлогууд гэнтийн байдлаар гараад байдаг. Сая өнгөрсөн Улсын Их Хурлаар Монгол мал хөтөлбөрийг нилээд том зорилттой бодлогууд гаргаад ирэнгүүт ерөөсөө бүх энэ малтай холбоотой бодлогуудыг Монгол мал хөтөлбөрийн доор оруулж ирэх ийм санаа гаргаж байгаа юм.
Ерөөсөө л малтай холбоотой, малчинтай холбоотой асуудлууд Монгол мал хөтөлбөртэй холбоотой тэр дээвэр доор л хийгээд байя. Энэ нь өөрөө малчид Монгол мал хөтөлбөрөөс ямар нэг дэмжлэг авахын тулд хоршоологч байх ёстой. Ийм одоо эдийн засгийн хөшүүргийг хийж өгье. Хоршоологч болоод ирэх юм бол таваарын бусад зүйлийн борлуулалт нэг цэг дээр суман дээр төвлөрөөд нөгөө хөдөө аж ахуйн биржийг дахиад дэмжих асуудал руу ороод ирж байгаа юм. Тэр мал эмнэлэгтэй холбоотой асуудал байна. Тэр вакцинжуулалттай холбоотой асуудал байна. Энэ асуудлыг ингээд нэгтэгье гэсэн ийм л бодолтой байгаа юм. Тэгэхээр товчхондоо юу гэж хэлэх гээд байна гэхээр энэ олон малд зориулсан бодлогуудыг ерөөсөө Монгол мал гэсэн энэ хөтөлбөр дотроо бүгдийг нь оруулаад энэнээс салбарлаад их хурлаас гаргаж байгаа одоо тогтоол шийдвэрүүдтэй холбож явж байя. Ингэх юм бол нилээд амжилтанд хүрэх юм байна. Үдээс өмнийн хуралдаан дээр хэлж байсан энэ сарын 21-нд энэ талаар нэг малчдын зөвлөгөөн хийгдэнэ. Баг бүр сум бүрээс ирсэн. Энэ дээр бол хөдөөнөөс сонгогдсон манай Их Хурлын гишүүд нилээд идэвхитэй оролцоорой. Материалуудыг тараана.
З.Энхболд : - Ц.Даваасүрэн гишүүн тодруулъя.
Ц.Даваасүрэн : - Тэгэхээр Монгол мал хөтөлбөр бол бас яг хамтарсан Засгийн газрын үед гарсан хөтөлбөр учраас тэр энэ нам гэхгүй хэрэгжих бололцоотой хөтөлбөр гэж би бодоод байгаа юм. Тэгээд гол санаа нь бол яг үнэхээр одоо бидэнд ярьдаг байсан бүх санаанууд энд туссан. Тэр нөгөө худаг, бэлчээрийг усжуулахтай холбогдолтой асуудал. Тэгээд миний санаа зовоод байгаа асуудал бол тэр чинь графиктай байгаа шүү дээ. 10 жилийн хугацаатай. Графикынхаа дагуу юмнууд нь тавигдаад ороод ирж үү гэсэн чинь жишээлбэл энэ жил гэхэд бод малын брюцеллози өвчнөөс ангижрах бүх асуудлыг шийдэх жил байгаа байхгүй юу 2013 оны төсөвт. Гэтэл өнөөдөр бид нар тэрийг хийгээгүй байгаа байхгүй юу. Тэгэхээр Монгол мал хөтөлбөртөө тэр одоо жишээлбэл өөрчлөлт хийе гэвэл бид нар хийчихмээр байна. Жишээ нь өөрчилсөн зарим нэг заалт оруулаад өөрчлөөд явъя гэвэл тэрийгээ оруулаад явдаг. Бид таны санааг ойлгож байна. Ерөөсөө тэгээд явж байя гэж. Үе үеийн Засгийн газар оруулъя. Тэгэхдээ өөрсдийнхөө хэрэгжүүлэх юмыг Монгол мал хөтөлбөрийн хүрээнд оруулаад засаад шинэчлээд яваад байя гэж.
Х.Баттулга : -Тэгээд энэ нөгөө нэг зарим үйл ажиллагаанаас болоод энэ ирэх жилийн төсвөөс жишээ нь мөнгө хасагдчихаж байгаа байхгүй юу. Сая тэр төсвийн тодотгол энэ тэр явж байхад. Жишээ нь хөдөө аж ахуйн биржийн төсөвлөгдөж байсан мөнгө нь буцаад татагддаг ч юмуу. Иймэрхүү юмнууд бол амьдрал дээр гараад байгаа юм. Үе үеийн Засгийн газар маань нэгэнт малын тоо толгой нь өсдөг. Хөдөө аж ахуйн орон хэвээрээ л цаашдаа байх л юм бол ерөөсөө энэ бодлогоо л чирээд аваад явдаг байя гэсэн. Өөрчлөлтүүд нэмэлтүүд нилээд хийгдээд явах юм шиг байна лээ.
З.Энхболд : -Зоригт гишүүн алга байна хаслаа. Д.Лүндээжанцан гишүүн асууя.
Д.Лүндээжанцан : -Тэгэхээр Х.Баттулга сайд ч байна. Олон талаас нь цэгнээ байх гэж бодож байна.
Нэгдүгээрт бол мал малчны асуудал байгаа юм. Нөгөө талаас үйлдвэрлэгч арьс ширний үйлдвэрийнхэн байгаа юм. Ноосны хувьд бол маш зөв юм хийсэн гэж би бодож байгаа. Яагаад гэхээр Монгол ноос чинь үнэндээ тэр микрон ширхэг нь болохгүй бүдүүн ноос бараг хаягдаж байсан шүү дээ. Тэрийг бол харин эргэлтэнд оруулаад бас экспортын бүтээгдэхүүн нэмэгдүүлэх ийм нөхцөл болсон учраас их боломжтой юм. Энэ ноосны хувьд бол ярих юм байхгүй. Арьс, ширэн дээр хүрэхээр манай арьс, ширийг чинь тэр ченжүүд ч гэнэ гадныхан ч гэнэ ингээд дотооддоо аваад эхлэхээр би ганцхан юманд л санаа зовоод байгаа юм. Бид малчиддаа тусалж байгаа гээд арьс, ширэнд дэмжлэг үзүүлээд урамшуулал үзүүлдэг. Гэтэл тэрийг нь үндэсний үйлдвэрлэгчид тушаасан гэж монопольдоод яг хүмүүс чинь тэр Хятаддаа гардаг ч байна уу, хаашаа гардагч байна уу, үхрийн шир адууны шир, ямаа хонины арьс, нэхий энэ чинь үнэ нь аль талдаа гайгүй байх юм. Энэ бол эдийн засгийнхаа ном журмаар зохицуулагдаж чадах уу, үгүй юу? Ингээд урамшуулал өгснөөр үндэсний үйлдвэрлэгч нөгөөдхийг нь авч чадах уу, үгүй юу? Гэтэл үндэсний үйлдвэрлэгчид хүчээр өгнө гэснээс болоод өөр манай малчид чинь бас нэг гайгүй үнээр өгөх гэсэн чинь тэр нь хаагдаад боогдоод малчдын хувьд бол монополь үүсээд малчдын хувьд дарамт болчих юм биш байгаа.
Туслах гэсэн биш харин малчиддаа харин сөрөг нөлөө үзүүлчих вий гэдэг ийм л болгоомжлол байгаа юм. Энийг л даван туулаад харин бол үндэснийхээ үйлдвэрт өгөөд явдаг нь урамшууллаа аваад тэгээд явна. Зах зээлийнхээ нийтлэг горим журмаар зарж үрээд илүү үнэтэй зардаг нь зарна. Энэ чөлөөт нөхцөл байдлыг яаж хангах юм. Тэнцвэрийг бид нэг ийм л зүйл болчихоод байгаа юм. Бид өнөөдөр малчдыг бол дэмжих ёстой л доо. Яагаад гэхээр энэ Монгол малчид чинь 3 одоо нүүдлийн мал аж ахуй гэдэг бол том хэдэн үүрэг гүйцэтгэж байгаа шүү дээ.
Нэгдүгээрт бол Монгол Улсын газар нутгийг эзэнтэй байлгаж үндэсний аюулгүй байдлын дархлаанд бол их чухал байна. Манай Батчимэгийн гол сэдэв байгаа.
Хоёрдугаар асуудал бол нүүдлийн соёл иргэншлийг тээж байна.
Гуравдугаарт нь хүнсний аюулгүй байдлыг хангаж байна. Энэ чинь нэг газар үхрийн галзуу өвчин, шүлхий өвчин гээд л янз бүрийн л газар гарч байна. Тахианы ханиад гээд. Энэ чинь эрчимжсэн аж ахуй хөгжүүлнэ. Тэгтэл нэг газар нь бөөнөөр гарчих юм бол хүнд байдалд орно шүү дээ. Нүүдлийн тархай бутархай мал аж ахуйг эрүүлжүүлэх малыг эрүүлжүүлэх үйлдвэр угсааг нь сайжруулах нүүдлийн мал аж ахуйг эрэсдлээс хамгаалах их ажил хийх ёстой. Тэрэнд бол Монгол мал хөтөлбөр чиглэгдэх ёстой юм. Монголын нийгэм бол 2, 3 том хөлтэй байх. Уул уурхайн их том хөл байвал манай нүүдлийн мал аж ахуй хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэл бол асар их том хөл гэж би бол илүү чухал хөл гэж багана гэж ойлгож байгаа. Болж өгвөл 4 том баганатай байвал тэр байшин барилга бол бөх бат байх ёстой юм гэж ингэж ойлгодог юм. Тэгэхээр энэн дээр би юу гэж хэлэх гээд байна гэвэл энэ малчдын хувьд хохирол учрахгүй гэсэн ийм баталгаа байна уу? дэмжих дэмжлэг болно гэдэг нь бол яруу тод харагдах уу, үгүй юу? Үүнийг дагаа үндэсний үйлдвэрлэлийг сэргэж арьс, ширний үйлдвэрүүдийг босоход нь бол дэмжлэг үзүүлэх ёстой. Энэ дээр бол санал нэг байна.
Өнөөдөр нэхий эдлэлийн үйлдвэрүүдээр Дархан руу та яваад харж байлаа л даа. Явах юм шиг байна лээ. Савхин эдлэлийн үйлдвэрүүд нь бас юу болж байгаа юм бас мэдэхгүй байна. Энэ талаар нэг мэдээлэл авмаар байна.
З.Энхболд : -Х.Баттулга гишүүн.
Х.Баттулга : -Савхины үйлдвэрүүдээр явж байгаа. Бүгдээрэнгээр нь яваад байгаа. Бүгдээрэнгээр нь явж байгааг зурагтаар гаргаад байж чадахгүй байна. Энэ 15 тэрбум төгрөгөн дээр савхинаас гарч байгаа эцсийн бүтээгдэхүүн маягийн үйлдвэрүүд рүү очих юм. Аягүй хөөрхөн юмнууд хийсэн байсан. Тэд нарын ярьдаг гомдол бол хөөрхий манай цагдаа нар яагаад бид нараас гутлаа авчихаж болдоггүй юм бол, бүсээ авчихаж болдоггүй юм бол. Армийнхаа офицеруудыг бид нар бүгдийг нь хангаад байж чадна шүү гэдэг юм ярьж байсан. Тендер зарлаад Туркын компаниуд ирээд авчихдаг юм билээ. Бид нарын хийсэн гутал бол өнөөдөр нарнаас, цаснаас хамгаалдаг хальтардаггүй гээд л их мундаг мундаг юм хийчихсэн л байна лээ л дээ. Тийм учраас 15 тэрбум төгрөг нь тийшээ явна. Тантай үнэхээр санал нэг байна.
З.Энхболд : -150 байлгүй.
Х.Баттулга : -Зөвхөн савхины салбарт.
З.Энхболд : -Аан савхи гэж тусгаарлавал.
Х.Баттулга : -Савхи гэж асуусан юм. Зурагтаар бүх юмаар гаргаад байж чадахгүй байна л даа. Энэ Засгийн газар бүтэн сайн өдөр бүр салбар яамдууд, салбаруудаар явж байгаа. Тэгээд тантай бол санал нэг байна. Үнэхээр энэ Монголын эдийн засаг 4 хөлтэй байх ёстой гээд. Одоо юун 4 байтугай, ганц хөлтэй байгаа. Уул уурхай дотроо ганцхан нүүрс гэдэг хөлөн дээр тогтож байгаа. Өнөөдөр бид нар хөдөө аж ахуйн уламжлалт салбар маань энэ хөл бол хэд хугарсан юм бүү мэд. Одоо үнэхээр тулдаг, таяг ч үгүй болсон нэг ийм хөл яваад байгаа. 200 тэрбум бол энэ үйлдвэртээ бага хэрэг. Зүгээр эхлэлийн юм байгаа юм. Энэ үйлдвэрүүд чинь өнөөдөр яаж байна. Ганзгаар юмаа зардаг. Энэ жилийнхээ 12 сарын 06 сард нь зогсдог. Энэ зогсож байгаа зургаан сарынх нь түүхий эдэд нь чадан ядан юм гаргаж өгөх гэж байгаа л ийм санаа байхгүй юу. Тэгэхээр энэ дэмжигдээд гарчих юм бол үйлдвэрүүд нь бас нилээд урам ороод үйлдвэрийнхээ бүтээгдэхүүнийг ганзагаар зардаг биш тодорхой хэмжээнд контойнерт хийгээд экспотрлох болох болов уу гэсэн ийм бодолтой байна.
Аан та тэр яг малчин хүндээ, үйлдвэртээ очих уу гэж санаа зовоод байх шиг байна. 1990 оноос хойш 22 жил болж. Бас үйлдвэрүүдийг аваад явсан хүмүүс маань тодорхой зовлонгуудыг амссан байна. Өр зээлэнд ороод үзсэн байна. Тухайн туршлагууд суусан байна. Сая тэр ноосны урамшуулал өнгөрсөн Их Хурал дээр бид нар гаргасан сүлжээгээ эргээд харахад бол ноосны үйлдвэрүүд бол сэп гээд босчихсон тодорхой хэмжээний экспортыг нилээд хийдэг болчихсон. Одоо юу ярьж байна гэхэд бид нар аймгуудад ноосныхоо угаах үйлдвэрийг баримаар байна гээд ийм юм яриад явж байна. Ямар учиртай юм гэхээр бид нар ноосныхоо үйлдвэр дээр ноосоо татаад ирэхэд 50 хувь нь угаагаад хог болоод хаядаг. Тухайн орон нутагтаа бид нар угаадаг болчих юм бол тээврийн зардлыг 50 хувь хэмнэх гээд байна. Ингэх юм бол өртөг хямдарна гэсэн. Ийм үр дүн бол гарч байгаа юм. Энэ чинь 12 онд л гарсан тогтоол шүү дээ. Тэгэхээр энэ хэлбэрийнхээ туршлагаар бид нар энэ арьс ширнийхээ үйлдвэрийг оруулчих юм бол энэ таны болгоомжлоод байгаа юм бол мэдээж хяналтан дотор явна. Яг тушаасан бол тэр мөнгөө аваад урамшууллаа авдаг ерөөсөө л ийм систем байж байгаа.
З.Энхболд : -Дэд сайд Б.Цогтгэрэл нэмж хариулъя. Ажлын хэсгийн микрофон.
Б.Цогтгэрэл : -Д.Лүндээжанцан гишүүний тэр зах зээлийнхээ зарчмаар явбал яадаг юм бэ бэлтгэн нийлүүлэлт нь одоо хэн авч чадаж байгаа нь авдаг байвал малчиддаа илүү өгөөжтэй байх биш үү гэдэг энэ дээр би төвлөрөөд нэг юм хэлэх гэсэн юм. Энэ арьс, шир хураана гэдэг нь бэлтгэн нийлүүлэх процесс нь яг ургац хураахтай адилхан юм. Ерөөсөө л 10, 11, 12 сард аваад дуусчихдаг. Тэгэхээр яг энэ хугацаанд яг ийм богино хугацаанд энэ их хэмжээний одоо 150 тэрбум төгрөгийг гаргана гэдэг бол үндэсний үйлдвэрлэгчид дааж давашгүй байдаг юм байна.
Сая энэ бэлтгэл ажлын хүрээнд бид нар судалгаа хийх хүрээндээ сайд, салбарын мэргэжлийн холбоод, үйлдвэрийн удирдлагуудтай 2, 3 удаа уулзсан. За түрүүчийн тэр ченжүүд гэж яриад байгаа Энх-Амгалан гишүүний хэлээд байгаа энэ бэлтгэн нийлүүлэгчтэй 2, 3 удаа уулзаж бүх талын судалгаа хийлээ. 10 гаруй 20-иод үйлдвэрээр явж газар дээр нь судаллаа. Энэ нөхцөл байдлыг харахад бол үнэхээр Монголчууд гүн боловсруулалт хийх ийм бүрэн техникийн болоод боловсон хүчний бололцоо байна. Бас энэ боловсруулсан арьс бүтээгдэхүүн нь арьс, шир нь өрсөлдөх чадвартай юм байна. Нэмүү өртөг үүсгэх чадвартай юм байна гэдэг нь нотлогдсон юм. Тийм учраас тэдний хэлж байгаа энэ мэргэжлийн холбоод судлаачид үйлдвэрийнхний хэлж байгаагаар бол бид нар зах зээл гэж ярьсаар байгаад энэ том үйлдвэрүүдээ үнэндээ бол унагаагаад авлаа.
Анхан шатны бэлтгэн нийлүүлэлт бол үндэсний хэмжээнд төрийн бодлогоор дэмжихгүй бол энийг зүгээр жижиглэнгээр бол барахгүй ажил юм байна гэдгийг бол бүгд хүлээн зөвшөөрсөн байгаа. Энэ нь бол өөрөөр хэлбэл дэд бүтэц, санхүүгийн дэмжлэг мөн хамгаалалт хэрэгтэй. Экспортын болоод гаалийн тарифын янз бүрийн зохицуулалтаар хамгаалахгүй бол болохгүй юм байна. Тийм учраас зах зээлийн гэдгээр бол анхан шатны бэлтгэлийг бол үндэсний үйлдвэрүүдэд бол бэлтгэн нийлүүлэх ямар ч бололцоогүй юм байна гэдэг нь нотлогдчихоод байна.
З.Энхболд : -Д.Лүндээжанцан гишүүн тодруулъя.
Д.Лүндээжанцан : -Тэгэхээр Цогтгэрэл сайдын яриад байгаа бол яг үндэсний үйлдвэрлэгчдийн байр сууринаас яриад байна. Яг малчид дээр очихоор юу болдог бол гэж би яриад байна. Тэгэхээр бол ингэж байна. Үндэсний үйлдвэрлэгчдийг бол дэмжиж байна. Та нарт урамшуулал өгч байгаа. Бонд гаргасан урамшуулал гаргаж байгаа одоо ийм байна гээд нэмээд өгчихдөг. Тэгээд гаалийг нь болохоор бол нөгөө юуг нь хорьчихдог.Тэгэхээр чинь нөгөө малчид чинь бол тэдээр л бол юмаа өгнө өөр наашаа, цаашаа холхио байхгүй болчихоод яг нөгөө малчид маань та бол байна шүү дээ үндэсний үйлдвэрлэгчидтэйгээ арьс, шир боловсруулагчидтайгаа эцсийн бүтээгдэхүүн гаргадаг улсуудтайгаа бол танай яам салбарынхан яваад байсан юм байна. Малчдаас санал авсан юм байна уу. Яг малчид яг юу гэж байна.
Б.Цогтгэрэл : -Авсан сая бид нар бэлтгэл ажлын хүрээнд 14 аймгаар явж ажилласан байна. Хөдөө сумдаар явлаа малчид бол хоршиж ажиллахыг их хүсэж байна. Энэ урамшууллын систем маш үр дүнтэй байна гэдгийг бас хүлээн зөвшөөрч байна. Тэгэхээр бол малчид дээр ямар нэгэн дарамт очихгүй юм билээ. Илүү бид нар илүү малын гаралтай бүтээгдэхүүнээр нь яг тэр Монгол мал хөтөлбөрт заагдсан малчдыгаа урамшуулах малчдын амьдрал ахуй нийгмийн асуудлыг шийдсэн хамгийн ойр дөт ийм сайн арга хэмжээ болж байгаа юм билээ.
З.Энхболд : -За асуулт асууж дууслаа. Байнгын хорооны санал, дүгнэлттэй холбогдуулан үг хэлэх гишүүд байна уу? Бакей гишүүнээр Болорчулуун гишүүнээр үг тасаллаа. А.Бакей гишүүн үг хэлнэ.
А.Бакей : -За баярлалаа. Энэ бол үнэхээр маш их ач холбогдолтой тогтоол гарах гэж байна би ойлгож байна. Үнэхээрийн одоо бид нар ганц тулгууртай эдийн засгийг олон тулгууртай эдийн засаг болгож өөрчлөхөд мал аж ахуйн гаралтай түүхий эдийг гүн боловсруулж өртөг нэмэгдүүлж тэгж байж энэ ажлын байр бий болгох ядуурлыг бууруулах зорилтоо бол шийднэ. Энүүнтэй бол уялдуулж авч үзэхэд бол үнэхээрийн энэ тогтоол бол ач холбогдолтой гэж бодож байна. Энийг бол энэ тогтоолын ерөнхий агуулгыг хараад байхад малчинд ч ач холбогдолтой. Боловсруулах үйлдвэрт ч гэсэн ач тустай байна. Малчин бол урамшуулал авчихна. Боловсруулах үйлдвэр бол хөнгөлөлттэй зээл авчихна. Тэгэхээр энэ 2 талаасаа зэрэг дэмжээд яг одоо ийм тодорхой механизм бүрдүүлээд явахаар энэ бол яах аргагүй дэмжих бүрэн боломжтой ийм тогтоол гэж үзэж байгаа. Гэхдээ хэрэгжүүлэх, зохион байгуулалтын асуудал дээр анхаарах хэрэгтэй гэж бодож байгаа. Жишээлбэл одоо ноосны урамшуулал олгож эхлэх эхний жилд бол ерөөсөө учраа олоогүй шүү дээ. малчдад ч сайн ойлгоогүй, боловсруулах үйлдвэрүүд ч сайн ойлгоогүй. Тэрийг зохион байгуулах яам нь ч сайн ойлгоогүй байсан. Тэгээд тэнд нь бол нэг үг байсан тэр нь боловсруулах үйлдвэр гэхдээ үндэсний үйлдвэр гэсэн үг байсан байхгүй юу.
Гэтэл гадаадын хөрөнгө оруулалттай тэгсэн мөртөө 100 хувь гадаадын хөрөнгө оруулалттай мөртөө Монголд үйлдвэрлэгдсэн хонины ноосыг аваад угаагаад, боловсруулаад тэгээд экспортлох ч юмуу эсвэл бүтээгдэхүүн гаргах тийм үйл ажиллагаатай үйлдвэр тэнд хамрагдаагүй үлдсэн юм. Үндэсний үйлдвэрлэл нэрнээсээ болоод. Жишээлбэл Баян-Өлгий аймагт гэхэд бол аймгийн төвд байдаг ноос угаах үйлдвэр нь бол 100 хувь Оросын хөрөнгө оруулалттай болчихсон байсан. Гэтэл нөгөө энэ тушаалыг хэрэгжүүлэх гээд малчид ноосоо тушаах гэхээр үндэсний үйлдвэрлэгч биш байдаг. Тэгээд Ховд руу аваачиж зөөж хүргэх гэхээр нөгөө ноос нь овор ихтэй бас болохоо байчихдаг. Тийм учраас заавал үндэсний үйлдвэр гэх юмуу. Ер нь Монгол улсад үйл ажиллагаа явуулж байгаа ямар ч үйлдвэр дээр тушаасан арьс ширний хувьд бол энийг хэрэгжүүлэх нь зүйтэй гэж бодож байгаа. Тэглээ ч гэсэн тэр чинь гүн боловсруулж байна шүү дээ. Хятадад бол түүхийгээр гаргаснаас боловсруулж гаргасан нь дээр байдаг байхгүй юу. Тэрийг дэмжих гэж байгаа ч юм биш л дээ. Би үгээ хэлэх гэж байна. Тийм учраас үнэхээр энийг бол хэрэгжүүлэх арга механизмыг нь биржийн зохион байгуулалттай уялдуулах хэрэгтэй байна.
Биржийн тухай хууль гарсан ч гэсэн одоохондоо хэрэгжиж эхлээгүй байна. Энэ хуулийг ч гэсэн эргэж харж үзээд энэ тогтоолыг бол зайлшгүй гаргах шаардлагатай. Одоо ямар ч ашиггүйгээр түүхийгээр урсгаж байгаа арьс, ширний үйлдвэр арьс, ширний нөөцийг дотооддоо боловсруулж гаргах нь үнэхээр ач холбогдолтой гэж үзэж байгаа. Тийм учраас энэ тогтоолыг гаргахыг дэмжиж байгаа.
З.Энхболд : -За Х.Болорчулуун гишүүн үг хэлнэ.
Х.Болорчулуун : -За манай Монгол Улсад банкуудын зээлийн хүү жилийн 18-20 хувьтай байна. Ийм нөхцөлд бол үндэсний үйлдвэрлэл хөгжих ямар ч боломж байхгүй. Харин үйлдвэрлэл хийж юм хийх гэсэн нь өрөнд ороод инфляци улам л хөөрөгдөх нэг үндэс болдог. Тийм учраас бонд гаргаж үндэсний үйлдвэрлэлээ дэмжих цаг нь бол болсон. Ер нь төрийн бодлого оролцохгүйгээр зах зээл гэсэн нэрээр үйлдвэрээ дэмжихгүй хаячих бол болохгүй байдаг нь энэ өнгөрсөн жилүүдэд харагдлаа. 1997 оны импортын гаалийн татварыг чиглээд нүдэн дээр үндэсний үйлдвэрүүд үүд хаалгаа барьж байсан юм. Оронд нь Хятадын түүхий эдийн наймаачид Хятадын хүүгүй зээлээр манай түүхий эдийн хамж урагшаа гаргаж байсан юм. Экспортын татвар ч байхгүй болсон. Тийм учраас энэ бонд гаргах үйл ажиллагааг дэмжиж байна. Зөвхөн нэг гараараа дэмжээд зогсохгүй нөгөө талаасаа бол нөгөө гараараа дэмжих хэрэгтэй төр. Юу гэвэл энд бол экспортын татварыг түүхий эд урагшаа гарах бол экспортын татварыг тавих хэрэгтэй.
Хоёрдугаарт бас эцсийн бүтээгдэхүүн хийх дотооддоо боломжтой энэ импортын татварыг бол нэмэгдүүлэх хэрэгтэй. Ингэж байж дотоодын үйлдвэр төгс хөгжинө. Энэ дээр бас цаашдаа анхааралтай ажиллаарай гэж хэлэх байна. Баярлалаа.
З.Энхболд : -Чи үг хэлэхэд нэрээ өгөөгүй учраас болохгүй. Бос ч сууж яваад байхаар би чамайг суудалдаа суу гэж хэлсэн шүү дээ.
Одоо санал хураана. Үг хэлж дууссан. Ирц өглөөнийхөөр явдаг хуультай. Ирцэнд их санаа зовсон гишүүд байх юм. Өглөө орж ирээд картаа шургуулсан бол. Содбаатар гишүүнээ хууль нь өглөө ирцэнд орсноороо байдаг юм. Хуулинд ирц өглөөнийхөө ирцээр байдаг юм өдөржингөө.
Байнгын хорооны саналаар Засгийн газрын үнэт цаас гаргахыг зөвшөөрөх тухай Улсын Их Хурлын тогтоолын төслийг хэлэлцэх нь зүйтэй гэсэн санал гаргасан байна. Энэ томъёоллоор санал хураая.
Санал хураалт явуулъя.
Санал хураалтад 51 гишүүн оролцож, зөвшөөрсөн 34, 66.7 хувийн саналаар төслийг дэмжиж байна. Тогтоолын төслийг анхны хэлэлцүүлэгт бэлтгүүлэхээр Эдийн засгийн байнгын хороонд шилжүүллээ.
18 цагт 5 минут дутуу байна. Дараагийн асуудлыг хэлэлцэж амжихгүй юм байна. Өнөөдрийн хурал завсарлалаа.

Хуралдаан 17 цаг 55 минутад өндөрлөв.

Соронзон хальснаас буулгасан:

ХУРАЛДААНЫ ТЭМДЭГЛЭЛ
ХӨТЛӨГЧ П.МЯДАГМАА.

Similar Documents

Free Essay

Blade Runner

...Blade Runner: The Original Theatrical Release vs The Director’s Cut Blade Runner, set in 2020 Los Angeles, is focused on Rick Deckard and his mission to hunt down and kill replicants. Originally these genetically engineered human-like individuals were only meant to live for a limited amount of time, so they returned to Earth in search of a longer life span. This film is ultimately centered around artificial intelligence, personal identity, and skepticism. The filmmakers used brilliant cinematography, production, design, and editing to make Blade Runner a thought provoking film. The cinematography of the film was truly what allowed the director to display how he wanted viewers to comprehend his work without noticing it. Light, specifically, was a major factor in influencing viewer’s moods throughout the film. The strong channels of light and backlighting is reminiscent of black and white movies, and although the film is set in 2020 this makes the film closely resemble a film straight out of the 1940s. The use of shafts of light, unusual camera angles, and high contrast were the factors giving it this effect. High contrast and backlighting gave the film a gloomy mood, and the rain and lightning only added to this. Ultimately, while Decker is on the streets it is clear that the director purposefully made the streets feel overcrowded. The people were packed into the streets, like ants, making them all appear the same. It seemed as if they were all going around in circles, going...

Words: 1526 - Pages: 7

Free Essay

Blade Runner

...To put in perspective the prodigy that is Blade Runner, you will need to remember that takes only a pure genius to create a film so realistic that it suspends any doubt that a world of uncontrollable robots and a futuristic dystopia could indeed be the future for us all. All that’s left to wonder after watching Blade Runner is; how could a film make me crave a life of blowing robots up and standing in the rain of a rooftop thanking the lucky stars that I survived after my life skimming the barrel of death? The answer comes in that pensive state of thinking that inevitably comes to anyone after watching Blade Runner. Ridley Scott has created a film so remarkable that even with out of control replicatants taking over earth, it still seems like something viewers would love to be a part of. The film draws us into a trance with the pure awe-inspiring special effects and manipulates our thoughts to draw out the secret hunt for thrill audiences all have hidden within. There is something innovative about a film that can achieve “classic” status, and a legacy that remains 30 years after. By doing exactly this, Blade Runner has claimed the title of being ‘untouchable’, therefore any re-make would fall well short of the mark. It seems that Blade Runner was a film of revolution, as the feminists of 1982 bowed down at the knees of Ridley Scott. To have dominant female replicants depicted in a ‘one punch could kill’ representation in the film seemed like a massive statement to men. With Pris...

Words: 762 - Pages: 4

Free Essay

Metropolis and Blade Runner

...science fiction films we can’t help mentioning Metropolis and Blade Runner. Made over 50 years apart from each other, both films address the problems that people living in the present foresaw in the future and the other of which is concerned with machines’ effect on human beings. Both films are quite visually stunning and attention grabbing and they are good examples of how science fiction movies have changed over time with the evolution of technology. Undoubtedly, these two films exhibit a gorgeous technological world and tell us a myth of future similarly and differently. In Metropolis, the workers depicted in the film have to live in poverty and work under very dangerous situations underground. The background blending of the two environments demonstrates a surrealistic environment and two contrasting atmospheres in the movies. The film Metropolis is set in the year 2026, in the extraordinary Gothic skyscrapers of a corporate city-state. In spite of it being a black and white old movie the director describes a magnificent vision of future world filled with high-rise buildings. It is a simple world, consisting of two classes--the pampered citizens of the surface and the workers who belong underground. The environment on the surface is super modern while the underground is crowded and shabby. This easy setting makes the story line clearer and the visually inspired, action-packed pictures were hits of that year. Blade Runner depicts a dystopian Los Angeles in 2019, in which genetically...

Words: 880 - Pages: 4

Premium Essay

Blade Runner

...Darken world I think Blade Runner is different other science movie in my memory because its background was full of darken atmosphere. The science movies I have seen before mostly contain high technology products and a clean and bright environment. This movie was set in Los Angeles where like the chaos hell and had many contradictory such as ubiquitous searchlight, big advertising screen, neon lights, flying boat, the magnificent building of pyramid style, the ruinous city with torrential rain, wet dark corner, suffocating crowds and the place is obviously in Los Angeles but everywhere is a Japanese style. However, there is an inexplicably suited sense instead of the combination of these confused sights. In the movie they used Voight-Kampff to test replicants. I don’t think it is the best way to find out real replicants because the memory can be faked up. That’s why Rick’s home put a lot of pictures about memory but any message related family didn’t appear in this movie. Mankind created replicants for the development of the colonial. However, the rulers and the ruled will conflict gradually when replicants developed their emotion and wisdom. Especially in their fitness, wisdom and appearance all surpass the creators. That’s why Roy said "a person see his creator is really not easy," when he entered the Doctor’s room. Roy killed Doctor not only expressing the technology out of control but also implying patricide. And the eyes are the important symbol throughout the film....

Words: 286 - Pages: 2

Free Essay

Blade Runner

...Texts in Time Texts embody paradigms corresponding to their social, economic and historical contexts. The capacity of thematic concepts to transcend time is manifest within Mary Shelley’s 19th century gothic novel Frankenstein (1818) and Ridley Scott’s science fiction film Blade Runner (1992) as both pose similar existentialist discourses regarding the fate of humanity. As a Romanticist, Shelley condemns humanity’s intrusive assumption as creator. Similarly, Scott responds to Shelley warning by also spurning man’s ruthless ambition. However, the film’s 20th century context of capitalist greed and mass industrialisation shifts the criticism onto the pursuit of commercial dominance. Both texts employ techniques such as allusions and characterisation to depict similar dystopian visions ensuing from man’s dereliction of nature. Composed during the Industrial Revolution and radical scientific experimentation, Shelley typifies the Romantic Movement as she forebodes her enlightened society of playing God. Her warning permeates through the character of Victor, whose self-aggrandising diction “many excellent natures would owe their being to me” represents a society engrossed with reanimation. Shelley moreover questions the morality her microcosm’s pursuit of omnipotence through Victor’s retrospection “lost all soul or sensation but for this one pursuit”, as the juxtaposition of “all” and “one” emphasises Victor’s cavernous obsession to conquer death; akin to scientists of her time...

Words: 982 - Pages: 4

Free Essay

Blade Runner Critique

...Blade Runner Critique ENG225: Introduction to Film (GSK1442C) Professor Brad Waltman November 16, 2014   The film Blade Runner is an outstanding example of the science fiction genre of film. The film uses it’s futuristic setting, combined with the plot of a policeman hunting down illegal and violent androids, to set the stage for a truly thought provoking film. The viewer is exposed to new ideas about morality and the boundaries of technology. Blade Runner is widely regarded as a pioneer film in the science fiction subgenre of “cyberpunk” and its dystopian style has influenced dozens, if not hundreds of films since it’s release. The style, message and distinct futuristic darkness of Blade Runner is an outstanding part of the science fiction genre and a fascinating example of movie making. Blade Runner was released in 1982 and much of its distinct personality comes from the unique people involved in the film, both in front of, and behind the camera. Ridley Scott directed the film and is revolves around one of his favorites elements, artificial intelligence. Blade Runner is regarded is a Scott classic, and displays the elements that audiences expect from one of his films. Jordan Cronenweth worked as the film’s cinematographer and was regarded as one of the best in the industry, even years after his death. Cronenweth’s dark and moody work provided much of the noire and intrigue of Blade Runner. The film stared Harrison Ford as the not too heroic main character...

Words: 2252 - Pages: 10

Premium Essay

Frankenstein and Blade Runner

...…….. (REFER TO QUESTION HERE) Every text is a product of its time and may reflect changing values and differing perspectives……. (Which can significantly enhance an audiences understanding of that time and context). The capacity of such values to be ultimately universal is seen within Mary Shelley’s 19th Century Gothic novel Frankenstein and Ridley- Scott’s sci-fi thriller Blade Runner. Despite being written centuries apart both remain powerful reminders and critiques of humanity’s infatuation with science and technology and the dangers of human hubris. Both Shelley and Scott reveal these values through the integration of literary and cinematic techniques …….. (To challenge the established values of their time... However the different time periods influenced the textual form, so the way these values are represented are different, and yet the same message is explored) The context of Frankenstein/ The modern Prometheus is the product of Industrialisation and Romanticism. The novel is ultimately emblematic of the Romantic era, and is in essence a revolt against the period of scientific development, that is Englightment. This period, to quote William Blake of the “dark, satanic mills” spread progress yet at the sacrifice of the natural world…….. Shelley’s cautionary tale is accentuated metaphorically through the tragic character of Victor who forms an obsession with science and technology, in his quest to create life. As Victor recounts his ordeals, his obsession with his project...

Words: 861 - Pages: 4

Free Essay

Frankenstein and Blade Runner

...Frankenstein/Bladerunner In Mary Shelley’s Frankenstein (1818) and Ridley Scott’s Blade Runner (1982) humanity’s manipulation of nature paradoxically erodes the human spirit and compromises integrity. Although contextually disparate, both texts explore a creator’s need to take responsibility for his creation, cautioning responders of the dangers of unrestrained scientific progress and conveying humanity’s severed relationship with nature. Where Shelley communicates with a certain ambiguity characteristic of the contradictory Age of Reason and sets her tale against a backdrop of a sublime natural world, Scott portrays a society fuelled by ecological destruction and 1980s corporate abuse. This reflects each composer’s anchoring of their visions in the socio-cultural realities of their time; a fundamental transgression of human values over time. Both texts explore the dangers of uninhibited scientific progress. In Frankenstein, Shelley fashions a gothic world where nature is tampered with and a ‘hurricane of enthusiasm’ drives the protagonist towards abandoning his conscience, prompting Shelley’s valuing of moderation. Underpinned by the Industrial Revolution and an era of scientific change, Victor embodies the obsessive passions and Romantic ego-identities of 19th century scientists. The epistolatory narrative framework adds a disquieting sense of truth to Victor’s retrospective dialogue, “how dangerous is the acquirement of knowledge,” reflecting his Promethean disobedience...

Words: 1263 - Pages: 6

Free Essay

Frankenstein vs Blade Runner

...Similar issues, explored in different contexts, may reflect changes in values and perspectives. How is this demonstrated in the comparison of Mary Shelley’s Frankenstein and Ridley Scott’s Blade Runner? The concerns that composers challenge in their texts not only reflect the ideals and perceptions of their time, but the same issues are also found to transcend through the decades. This has been demonstrated through the comparative study of Mary Shelley’s novel Frankenstein and Ridley Scott’s feature film Blade Runner in which their 150 year contextual difference could not create a barrier in exploring related issues. Despite Shelley’s Frankenstein being written in the early 19th century Romantic era, while Blade Runner was created in the period of late 20th century America influenced by Reaganomics, both texts delve into the concerns of the overpowering need for glory, the dichotomy between humanity and monstrosity, and the lack of parental responsibility. Through Frankenstein and Blade Runner, the desire for ultimate success is represented through the pursuit of knowledge and the application of science and technology. The underlying intention behind the project is of utmost importance as there will be dire consequences if the purpose of the creation is of a superficial motive. Through Victor, Shelley has portrayed humans as deeply ambitious yet also deeply flawed. Victor dreams of transforming society and bringing glory to his name through his scientific achievements yet...

Words: 1348 - Pages: 6

Free Essay

Roy Analysis in Blade Runner

...Chancellor Instructor Hubbard Liba 102 “Multifaceted” Hampton Fincher and David Webb Peoples’ complex screenplay and Ridley Scott’s use of film noir combine together to produce Roy Batty, a character out of Blade Runner, whose diverse personality reflects Jesus Christ, Adam, and Lucifer. As a result, Roy Batty, is much more multifaceted than the heartless, man killing machine that is seen at first glance by an audience. Because Roy reflects Jesus Christ, Adam, and Lucifer, three religious icons, there is an unlimited amount of religious subtext in the film Blade Runner. Hampton Fincher and David Webb Peoples use these religious allegories to hinder a direct and understandable message from the film’s narrative. Therefore, Fincher and Peoples took their complex writing to a deeper level than most screen writers by denying the audience a straightforward interpretation of Roy Batty. One example is the allegory of the creation story and the fall of man. Parallels from the creation story are seen time and time again throughout the film, which is one way Roy’s character relates to the Biblical character, Adam (Gravett, pg. 38). In the Bible, Adam and Eve were forbidden to eat from the tree of knowledge of good and evil as it is stated in Genesis 2: 16-17: “And the LORD God commanded the man, ‘You are free to eat from any tree in the garden; but you must not eat from the tree of the knowledge of good and evil, for when you eat of it you will surely die.’"...

Words: 2898 - Pages: 12

Premium Essay

Text in Time - Frankenstein and Blade Runner

...The texts in time elective allows us to compare how a treatment of similar content in a pair of texts composed in different contexts may reflect changing values. How has this been revealed though your comparative stuffy of Frankenstein and Blade Runner? By juxtaposing texts, their paradigmatic undercurrents emerge, with timeless scientific and ontological concerns transcending contextual discrepancies. Shelley’s 1818 gothic novel, Frankenstein, written in response to the Industrial Revolution, and its prospering advancements, values the moderation of scientific endeavour connected to the enlightenment. Similarly Scott’s neo-noire film, Blade Runner is in response to the impact of his 20th century, consumer driven society on mans ethical framework, condemning progression of technology through his depiction of a dystopian future. Ultimately Frankenstein and Blade Runner are cautionary tales when explored individually, however when examined comparatively, values presented in each become more comprehensive for both contexts and enduring audiences. Shelley’s retrospective depiction of a milieu exploited by scientific egotism embodied by Frankenstein highlights the disruption of nature, and criticizes the 18th century enlightenment in relation to Frankenstein’s galvanistic approach to knowledge. The Declaration in the text “I will pioneer a new way, to explore unknown powers,” underscores victor’s ambition for knowledge, his egotistical desire to control nature and his...

Words: 847 - Pages: 4

Premium Essay

Frankenstein Blade Runner Comparative Dotpoints

...themselves. Victor Frankenstein states, "One of the phenomena which had peculiarly attracted my attention was the structure of the human frame, and, indeed, any animal endued with life. Whence, I often asked myself did the principle of life proceed?" -Both creators share a fascination with where life proceeds from. Is it merely intellect? Or, as in the case of Blade Runner, are emotions the defining element of human life -Both creators are expressly interested in creating a life form equal to human and Tyrell even wishes to create a life form superior to man ·Both stories share a central theme, that the acquirement of too much knowledge is dangerous -Throughout Frankenstein, the reader is left with the feeling that Victor's obsessive desire to defeat nature, through the creation of another life, directly led to the many tragedies that befell him, "Learn from me, if not by my precept, at least by my example, how dangerous is the acquirement of knowledge, and how much happier that man is who believes his native town to be the world, than he who aspires to become greater than his nature will allow" -In Blade Runner, the Replicants have been granted an intellect superior to their human counterparts. Are the Replicants revered or given special treatment because of this? No, in fact, they are treated as slaves and hunted down when they return to the birthplace of the human race ·Both creators are faced with limited tools in which to create their new life forms -"...

Words: 829 - Pages: 4

Free Essay

Critiques of Society Through Technology in Thx 1138 and Blade Runner

...Allison Margolis Authors and Genres Professor Griffith 3/13/2013 Critiques of Society Through Technology in THX 1138 and Blade Runner The threat of overdeveloping technology has been portrayed in film throughout time as a negative influence on society. As shown in THX 1138 and Blade Runner, made by George Lucas and Ridley Scott respectively, society is overturned by the use of technology and these films can therefore be seen as a warning against the cultural changes to come. The dystopic societies shown in THX 1138 and Blade Runner are the direct result of the technological development of society, therefore each film proves to be a critique of what is to come if these technologies become overdeveloped. In both THX 1138 and Blade Runner, the cities created by Lucas and Scott respectively appear as central characters that further the plot. The city created in Blade Runner helps to display the hierarchies within the society and who controls whom. In the year 2019, Los Angeles is an acid-rain drizzling space crowded with punk gangs, physically disabled and many Hispanic and Asian people (Galagher 170). The streets are populated yet deserted, those who live there are those left behind and unable, physically and financially, to escape to the new colonies in space (Tiltsman 32). Therefore, these people that remain in the city are either of poorer-class or of upper class that have established themselves through their residences or commercial corporations. This is shown by those...

Words: 1776 - Pages: 8

Free Essay

How Lightning Style and Choices Inform Ridley Scott's “Blade Runner”(1982) Narrative, Genre and Theme.

...Film Noir Lighting comparison with Ridley Scott's “Blade Runner”. Menelaos Pampoukidis 3. Choose a film, TV show, music video or advertisement and discuss how the directing OR editing OR lighting style and choices inform its narrative form, genre and theme(s). Consider the film or show in its entirety and demonstrate your understanding and awareness of directing OR editing qualities. How lightning style and choices inform Ridley Scott's “Blade Runner”(1982) narrative, genre and theme. In early 1940s, soon after the second World War, a new film genre started to develop. Almost, twenty years later Nino Frank, influenced by the France “Black Book”, gave it the name Film Noir. “Product of a multifaceted interaction between developments within particular genres – the gangster/crime film and the Gothic melodrama – fluctuating conditions of production and reception within the American industry, and more diffuse cultural movements.”1 The early Film Noir was profoundly influenced by the depression of the war. Hard boiled, dark, devious and cynical, it was originally based on German expressionism and later on Italian neorealism in order to create it's individual style and unique iconography. “As expressionists motifs supplied Noir's dark undercurrents, the Neo-Realist influence that appeared after war introduced a documentary flavour to American thrillers”2 As Film Noir kept progressing many elements were added to the prime features, expanding the range of the genre...

Words: 1806 - Pages: 8

Free Essay

Business Law Analysis

...manager and foreman saying the machine was maintained satisfactorily, who takes responsibility to an unfortunate injury? The table saw is one of the most commonly seen and used tools in the power-tool industry. These tools are dangerous enough to have their own specialized accident litigators. The Consumer Product Safety Commission estimates that “there is an average of about 10 finger amputations a day just from table saws used by consumers” (O’Donnell, 2011). These accidents account for about 67,000 recorded injuries every year and costing an approximate 2.1 billion in medical expenses yearly. The current safety technology on saw blades includes a plastic cover for the blade that is designed to protect users from rotating blade; this plastic cover has proven to be ineffective. Although most injuries occur when consumers come into contact with the blade, these consumers remove the...

Words: 1007 - Pages: 5