Free Essay

Constitution

In: Social Issues

Submitted By guyen23
Words 53270
Pages 214
АГУУЛГА I. ОРШИЛ ii II. Үндсэн хуулийн, эрх зүйн хариуцлагын тухай ойлголт 1
A. Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын онолын хандлага 1
B. Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага, түүний эрх зүйн тогтолцоонд эзлэх байр суурь 10 III. Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын үндэслэл 18
A. Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын үндэслэлийн тухай ойлголт 18
B. Үндсэн хуулийн деликт, түүний төрөл ба хэлбэр 21
C. Үндсэн хуулийн деликтийн бүрэлдэхүүн 39 IV. Үндсэн хуулийн эрх зүйн санкц 72
A. Үндсэн хуулийн эрх зүйн санкц болон хуулийн хариуцлагын тогтолцоонд эзлэх байр суурь. 72
B. Үндсэн хуулийн эрх зүйн санкцийн төрлүүд 80
C. Үндсэн хуулийн эрх зүйн санкцийн шинж чанар 97 V. Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг хэрэгжүүлэх, үр ашгийг нэмэгдүүлэх 114
A. Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг хэрэгжүүлэх журам 114
B. Үндсэн хуулийн дархлаа. Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагаас чөлөөлөх нөхцөл байдал 131
C. ОХУ-д үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын институтыг хөгжүүлэх нь 140 VI. Дүгнэлт 147
ОРШИЛ
Уг судалгааны сэдвийн цаг үеийн байдал. Хуулийн хариуцлага нь эрх зүйн тогтолцооны хамгийн чухал институт, гол шинж юм. Хуулийн хариуцлага нь эрх зүйн онл болон хууль зүйн салбар ухаануудад гол байр суурийг эзэлдэг. Уг судалгаанд авч үзэх үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага нь үндсэн хуулийг хамгаалах, үндсэн хуулийн эрх зүйн хэм хэмжээг сахиулах, нийгэм улс төрийн практикт нөлөөлөх, үндсэн хуулийн эрх зүйн харилцааны субьектүүдийг үндсэн хуулийг хүндэтгүүлэх, эрх зүйн институтүүдийн үр ашгийг нэмэгдүүлэх зорилгоор хэрэглэх үүрэгтэй.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага нь улс орны эрх зүйн дэг журмыг сахиулах, хуульт байдлыг хадгалах, хүний эрх болон эрх чөлөөг хамгаалах, ардчилалыг хөгжүүлэх хэрэгсэл болно. Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага нь зөвхөн онолын бус бас практик ач холбогдолтой юм.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын үндсэн хуулийн эрх зүй дахь байр суурь нь тодорхойгүй болсон ба нийгэм улс төрийн амьдралд үзүүлэх нөлөө нь бараг үгүй болсон. Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг хөгжүүлэхтэй холбоотой асуудлуудыг шийдвэл үндсэн хуулийн эрх зүйн салбар ухааныг хөгжүүлэхэд ихээхэн дэмтэй юм.
Хууль эрх зүйн шинжлэх ухаанд үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын тухай ойлголт гүйцэт боловсруулагдаагүй ба эрх зүйн зохицуулалтанд сөргөөр нөлөөлж байгаа юм. үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын хувьд “Хариуцлага үгүй бол эрх зүй үгүй” зарчим хэрэгждэггүй нь сонирхолтой. Үндсэн хуулийн эрх зүйн харилцааны субьектүүдийг үүргээ биелүүлүүлэх үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын тодорхой процедурыг боловсруулах хэрэгтэй байна.
Уг судалгааны сэдвээр өмнө нь бичигдсэн ажлууд. Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг философ болон хууль зүйн талаас дараах ОХУ-ын эрдэмтдэд судалсан байна: А.С.Алексеева, В.М.Гессена, А.Д.Градовский, Н.П.Дружинина, А.А.Жилина, Ф.Ф.Кокошкина, Н.М.Коркунова, С.А.Котляровский, Н.И.Лазаревский, Я.М.Магазинера, В.Орландо, Н.Н.Палиенко, В.В.Сокольский, Л.А.Шалланд.
Зөвлөлийн ОХУ-ын үед үндсэн хуулийг эрх зүйн хариуцлагыг бараг судалдаггүй байв. ОХУ-д уг хариуцлагыг зөвхөн 70-аад оноос эхлэн судалж эхэлсэн байна. Тухайд үед төрийн эрх зүйн онол дэлгэрсэн байсан ба төрийн эрх зүйн хариуцлага хэмээх ойлголт ашиглагдаж байв. Тухайн үед уг хариуцлагыг С.А.Авакьян, Г.В.Барабашев, Ю.П.Еременко, Н.И.Матузов, Ф.М.Рудинский нар бие дааж судалсан. Уг судлаачид юуны түрүүнд төрийн байгууллагуудын зөвлөлийн өмнө, төлөөлөгчдийн иргэдийн өмнө хүлээх хариуцлагыг судалсан.
80-аад болон 90-ээд оны үеээр В.О.Лучин ба Ж.И.Овселян зэрэг эрдэмтэд үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын онолыг боловсруулж эхэлсэн байна. Зарим хууль судлаачид (Н.А.Боброва, Т.Д.Здражевская) уг сэдвээр монограф бичсэн байдаг.
90-ээд оны дунд үеээс эхлэн засгийн газар үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг сонирхож эхэлсэн. Уг салбарт онолын иж бүрдэл судалгаа хийх хэрэгтэй байгаа юм.
Сүүлийн жилүүдэд үндсэн хуулийн эрх зүйн тухай номнуудад үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын тухай бичиж эхэлсэн ба энэ сэдвийг шинжлэх ухааны хүрээнд идэвхтэй судалж эхлэв. Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын салбаруудад эрчимтэй судалгаа хийж эхлэв: А.А.Вешняков, М.С.Матейкович, Г.Д.Садовникова – сонгуулийн эрх зүй, И.Н.Барциц, М.В.Домрин, А.А.Кондрашев, А.А.Ливеровский – холбооны харилцаа, В.В.Лапаев, Е.Н.Сидоренко, Ю.А.Юдин – улс төрийн намын салбар, В.Ф.Левин, Н.П.Лешин, С.Г.Пилипенко – орон нутгийн засаг захиргааны салбар.
ОХУ-ын эрүүгийн, үндсэн хуулийн, иргэний, захиргааны эрх зүйн болон ерөнхий эрх зүйн онолын тухай судалсан эрдэмтдийн ажлууд уг судалгааны ажлын онолын суурь болсон.
Уг судалгааны ажлыг гүйцэтгэх явцад хуулийн болон нийгмийн хариуцлагын тухай судалсан эрдэмтдийн ажлуудыг шинжилсэн: С.С.Алексеева, Н.Г.Александрова, З.А.Астемирова, Г.В.Атаманчук, Б.Т.Базылева, В.В.Бойцова, Л.В.Бойцова, С.Н.Братуся, В.М.Горшенева, Х.Гроссман, Ю.А.Денисова, С.Н.Кожевникова, Р.И.Косолапова, В.Н.Кудрявцева, О.Э.Лейст, Н.М.Малеин, Г.В.Мальцев, Л.С.Мамут, В.С.Марков, Б.Л.Назарова, П.Е.Недбайло, А.И.Ореховский, А.С.Прутченкова, И.С.Самощенко, Я.В.Соколова, М.С.Строгович, В.А.Тархов, Ю.А.Тихомиров, М.Х.Фарукшин, А.Ф.Черданцев, Е.В.Чёрных, Л.С.Явич, Ж.Л.Бержель, М.Гунель, Ф.Люшер, Ж.Стори, Л.Фридмэн, А.Шайо.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын онолын асуудлуудыг авч үзэхэд дараах хуульч-судлаачидын захиргааны, иргэний болон эрүүгийн эрх зүйн тухай судалгааны ажлыг судалсан: Б.С.Антимонова, М.И.Брагинский, В.В.Витрянский, Н.А.Громова, О.В.Дмитриева, Ю.С.Жицинский, О.С.Иоффе, Г.К.Матвеев, Б.И.Пугинский, Б.В.Россинкий, В.В.Серёгина, В.А.Хохлова, Р.О.Халфина, М.Д.Шаргородский.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын мөн чанарыг шинжилгээ, бусад хуулийн хариуцлагуудтай харилцах харилцааг дараах эрдэмтдийн ажлыг ашигласан болно: С.А.Авакьян, Г.В.Барабашев, И.Н.Барциц, А.А.Белкин, К.С.Бельский, В.Г.Беляев, Н.А.Боброва, Н.А.Богданова, А.С.Бурмистров, Н.В.Витрух, Г.А.Гаджиев, Ю.А.Дмитриев, Ю.П.Еременко, Т.Д.Здажевская, Ф.Ш.Измайлова, Н.М.Колосова, Е.И.Колюшин. А.А.Кондрашев, М.А.Краснов, О.Е.Кутафин, Б.М.Лазарев, В.О.Лучин, Ж.И.Овселян, М.И.Пискотин, Ф.М.Рудинский, Ф.С.Скифский, Б.А.Страшун, В.М.Сырых, И.А.Умновой, Д.Т.Шон, Д.Д.Басу, Х.Бауэр, Г.А.Васильевич, Е.Д.Виатр, Т.Итон, А.Лавнисчак, С.Нахмод, М.Статкявичюс, М.Уэллс.
Уг судалгааны ажлын обьект нь үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагатай холбоотой үндсэн хуулийн эрх зүйгээр зохицуулагддаг нийгмийн харилцаа юм.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын онолын асуудлууд, уг хариуцлагын бусад хуулийн хариуцлагуудтай хамаарах хамаарал, практик хэрэгжүүлэлт болон хэрэгжлүүлэтийн механизм нь уг судалгааны ажлын судлагдахуун болно.
Уг судалгааны ажлын зорилго – Дэлхий дахины үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагад иж бүрдэл шинжилгээ хийснээр үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын тухай ойлголтыг боловсруулах, практик хэрэгжүүлэлтийг хөгжүүлэх болон үр дүнг нь нэмэгдүүлэх.
Уг зорилгод үндэслэн дараах ажлуудыг хийнэ: * Хуулийн хариуцлагын онолын ерөнхий асуудлуудын шинжилгээ, үндсэн хуулийн эрх зүйн бусад төрлийн хариуцлагуудтай харилцах харилцаа * Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын мөн чанар, онцлог шинж болон үндсэн хуулийн эрх зүйд эзлэх байр суурийг тодорхойлох * Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын үндэслэл, бүрэлдэхүүн хэсэг * Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын санкцийн үндсэн төрлүүд болон мөн чанарыг тодорхойлох * Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын үндэслэлийн онцлог шинжийг болон субьект бүрэлдэхүүнийг тодорхойлох * Гэм буруугийн асуудлуудыг авч судлах * Үндсэн хуулийн эрх зүйн холбогдох эрх бүхий байгууллагыг тогтоох, түүний төрлүүд * Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын процедурын онцлогийг судлах * Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагаас чөлөөлөх халдашгүй эрх болон нөхцөл байдлуудыг тодорхойлох * Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын хөгжлийг шинжлэх
Уг судалгааны ажлын аргазүйд дараах шинжлэх ухааны танин мэдэхүйн аргачлал ашигласан: систем, эрх зүйн харьцуулах, түүхийн, нийгмийн, хууль зүйн, нийгэм сэтгэлзүйн, эрх зүйн загварчлалын, онолын г.м.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага нь хараахан бүрэн гүйцэт бүрэлдэж амжаагүй, иж бүрдэл ойлголт юм. Иймээс уг судалгааны ажилд юуны түрүүнд эрх зүйн бүрэлдэхүүнүүдийн хамаарлыг судлах системт аргачлалыг хэрэглэсэн.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын төрөл бүрийн талуудыг судлах үед үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын асуудлуудыг зохицуулдаг акт болон Үндсэн хууль, эрх зүйн акт хоорондын зөрчилдөөнийг шийдэхэд хууль зүйн аргыг, үндсэн хуулийн эрх зүйн гэм буруугийн асуудлуудыг шийдэхэд нийгэм сэтгэлзүйн аргыг, үндсэн хуулий деликтийг шинжлэхэд эрх зүйн загварчлалын аргыг, эрх зүйн практик блон хууль тогтох төслийн ассудлуупыг шинжлэхэд хууль зүйнурьдчилан дүгнэх аргыг тус тус хэрэглэсэн болно.
ОХУ-ын үндсэн хууль, эрх зүйн актууд болон хууль тогтоомж, дэлхийн 70-аад орнуудын эрх зүйн бичиг баримт, ОУХ-ын Ерөнхийлөгчийн тогтоол зарлиг, ОХУ-ын холбооны звөлөлийн танхимуудын актууд, ОХУ-ын субьектүүдийн хууль цааз, Үндсэн хуулийн Цэциснй шийдвэрүүд, Европын шүүхийн хүний эрх ба эрх чөлөөний тухай тунхаглал, үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагатай холбоотой шүүхийн практик нь уг судалгааны ажлын норматив болон эх сурвалжийн үндэс болсон.
Түүнчлэн статистик мэдээлэл, холбооны хуулиудын төсөл болон шинжлэх ухааны ном зохиолыг судалсан болно.
Уг судалгааны өжлыг зөвхөн шинжлэх ухааны ном зохиолыг сайтар шинжлэн үзэж бус үндсэн хуулийн эрх зүйн эх сурвалжийг бас задлан шинжилж хийсэн.
Уг судалгааны ажлын шинэлэг байдал нь үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцагын тал талаас авч үзсэн байдал, уг хариуцлгагы хөгжүүлэх төрөл бүрийн санал гаргаснаар тодорхойлогдоно. Мөн уг судалгаанд үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг онолын талаас, үндсэн хуулийн эрх зүйн институын хувьд авч үзсэн болно. Мөн уг хариуцлагын арга хэмжээ, үндэслэл, хэрэгжүүлэх процедур, үндсэн хуулий деликт, үндсэн хуулийн гэм буруу, хариуцлагаас чөлөөлөх нөхцөл байдал болон халдашгүй эрхийг судалсан.
Уг судалгаагаар гаргаж ирсэн шинэлэг санаа болон дүгнэлтүүдийг дурдвал: * Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага нь хуулийн хариуцлагын бие даасан салбар юм. Үндсэн хуулий эрх зүй болон зохицуулж буй харилцаануудаасаа үүдэн хуулийн хариуцлагын хүлээн зөвшөөрөгдсөн төрөл болно. * Бусад төрлийн хариуцлагууд үндсэн хуулийн эрх зүйн хэм хэмжээг сахиулахад хангалтгүй байдал тул үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага нь маш чухал байна. * Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын позитив болон ретроспектив талууд нь маш нягт уялдаа холбоотой байдгаараа онцлогтой. Эхний тал нь нөгөө талынхаа үргэлжлэ болж байдаг. Уг хариуцлагын ретроспектив тал нь хуулийн хариуцлагын шалгуур болж байгаа юм. * Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага нь тод улс төрийн шинжтэй байдаг. Тийм учраас уг хариуцлагыг улс төрийн хариуцлагаас ялгаж салгах нь чухал юм. Уг хариуцлагуудыг ялгах гол шалгуур үзүүлэлт нь үндэслэл юм. * Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын нь зөвхөн улс төрийн бус нийгмийн бас албадлагат шинжээр тодорхойлогдоно. * Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын тогтолцооонд дараах орно: үндэслэл, хариуцлага, субьект, холбогдох эрх бүхий байгууллага, хэрэгжүүлэх процедур. Эдгээр бүрэлдэхүүнүүд нь бусад хариуцлагын бүрэлдэхүүнийг бодвол өргөн цар хүрээтээй. * Уг судалгаанд үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг бие даасан эрх зүйн институтын хувьд авч үзсэн. Уг институт нь үндсэн хуулийн эрх зүйн субьектүдийн статусын гол бүрэлдэхүүн болдог. Уг институтын эрх зүйн агуулга нь өргөн тул үндсэн хуулийн эрх зүйг бүхэлд нь хамарсан байдаг. * Үндсэн хуулийн деликтийн хууль бус байдал нь зөвхөн эрх зүйн бус бусад нийгмийн хэм хэмжээнээс бас улбаалан гарч ирдэг. Ихэнх тохиололд үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагад ёс зүйгүй үйлдэл, хэм хэмжээний зөрчлөөс үүдэн үүсдэг. * Үндсэн хуулийн хэм хэмжээнүүд ихэнх тохилдолд гэм бууруугийн хэлбэрийг тодотгодоггүй. Үндсэн хуулийн эрх зүйд гэм бурууг цагаатгах зөрчим үйлдчилдэг. * Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын зорилт нь зөвхөн холбогдох эрх бүхий байгууллагуудыг хуулиар тогтооход л биелэх боломжтой байдаг.
Нотолгооны онолын ухагдахууны хувь дараах зүйлсийг авч үзсэн: субьект, халдагдсан обьект, обьектив болон субьектив талууд, хариуцлагаас чөлөөлөх нөхцөл байдлууд. * Үндсэн хуулийн эрх зүйн санкцууд үндсэн хуулийн эрх зүйд гол байр суурь эзэлдэггүй. Учир нь албадлага нь нийгмийн харилцааг зохицуулах үндсэн арга биш юм. Эрх зүйн зохицуулалтын шаардлага гарсан үед л санкцийг хэрэглэдэг. * Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын арга хэмжээ нь шударга ёсонд нийцэтэй байх ёстой ба үндсэн хуулий деликттэй харгалзаж байх ётсой. Үндсэн хуулийн эрх зүйн санкцуудыг зөвхөн үндсэн хуулийн эрхзүйн хэм хэмжээг сахиулах бус бусад хэм хэмжээг зохицуулахад ч хэрэглэгдэж болдог. * Үндсэн хуулийн эрх зүйн процессийн хэмжээ, процедурын боловсруулагдсан байдал нь улс орны ардчилсан дэглэмийн шалгуур болдог. * Ихэнх үндсэн хуулийн эрх зүйн харилцааны субьектүүд үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг хэрэгжүүлэх боломжтой байдаг. Шүүхээр хэрэгжүүлэх арга нь хамгийн тохиромжтой байдаг. * Үндсэн хуулийн халдашгүй эрх нь нэгэн зэрэг олон төрлийн хариуцлагаас ангид байлгах эрх олгодог. Халдашгүй эрх нь хоёр хэсгээс бүрддэг: халдашгүй байдал болон хариуцлагын бус байдал. Үндсэн хуулийн эрх зүйн зөвхөн хувь субьектүүд бус хамтын субьектүүд бас халдашгүй эрхтэй байж болдог.
Практик болон онлын ач холбогдол. Уг судалгаанд үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын, үндсэн хуулийн деликтийн, хариуцлагын санкцийн системчлэгдсэн задлан шинжилгээ хийсэн ба үндсэн хуулийн хариуцлагын ойлголтыг дэвшүүлсэн болно. Уг судалгааны ажилд дэвшүүлсэн санал, шижнлэх ухааны дүгнэлтийг үндсэн хуулийн хариуцлагыг хөгжүүлэхэд ашиглаж болно.
Хуулийн төслөөс гадна онолын дүгнэлтүүдийг цаашдын судалгааны ажилд, ерөнхий болон мэргэшсэн түвшний сургалтад, ерөнхий эрх зүйн асуудлуудыг шийдвэрлэхэд ашиглаж болно.
Уг судалгааны ажлын бүтэц. Судалгааны ажил нь 4 бүлэг, 11 дэд бүлгээс, дүгнэлтээс тогтоно.

Үндсэн хуулийн, эрх зүйн хариуцлагын тухай ойлголт
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын онолын хандлага
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага нь нийгмийн хариуцлагын (хуулийн хариуцлага) нэг төрөл ба уг хариуцлагын асуудлуудыг авч үзэхийн тулд анализ, шинжилгээнээс нь эхлэх нь зүйтэй.
Философид нийгмийн хариуцлага нь дараах шинжүүдтэй байна: бололцоондоо (боломжинд) ухамсартайгаар хандах байдал болон тэдгээрийг чандлан мөрдөх ёс; өөрийн үйл хөдлөл, хэм хэмжээ, ногдсон ажилдаа дүгнэлт өгөх чадвар; нийгэм болон төрийн талаас этгээдүүдийг хяналт тавих.
Нийгмийн хариуцлага нь ихэвчлэн нийгмийн харилцаагаар тодорхойлогддог. Нийгмийн харилцаа нь нийгмийн хэм хэмжээ, бичигдээгүй хууль зэрэг дээр үндэслэсэн, бие даасан холбоо, хамаарал юм. Хариуцлага нь дараах бүтэцтэй байна: субьект (хэн хариуцлага хүлээж байна) – обьект (юуны өмнө хариуцлага хүлээж байна) – холбогдох эрх бүхий байгууллага (хэний өмнө хариуцлага хүлээж байна).
Философчид хариуцлагын асуудлыг хүний эрх, эрх чөлөөний асуудалтай нягт холбодог. Хүний эрх, эрх чөлөө хуулийн болон нийгмийн хэм хэмжээгээр хязгаарлагддаг байна. “Эрх чөлөө ба хариуцлага нь хүний ухамсрын 2 туйл юм. Эрх чөлөө гэдэг нь зорилтондоо мэдлэг, боломжоо ашиглан хүрэхийг хэлэх ба зорилт том байх тусам, түүнд хүрэх аргууд их байх тусам потенциал нь бүрэн дүүрэн хэрэгждэг аж. Эрх чөлөө нь хариуцлагыг төрүүлдэг ба хариуцлага нь эрх чөлөөг чиглүүлдэг байна.
Хариуцлага нь нийтлэг тодорхойлолтоор бол нийгмийн харилцаанд орж буй этгээдүүдийн ашиг сонирхол, эрх чөлөөг тодорхойлдог хамаарал юм. Хариуцлага нь дараах зүйлүүд дээр шатлан үндэслэнэ: 1) үүргээ ухамсарлах, 2) өөртөө дүгнэлт өгөх, 3) үйлдлээ хязгаарлах.
Хуулийн хариуцлагын тухайд гэвэл ерөнхий эрх зүй болон бусад хуулийн салбаруудын сэдвээр удаан хугацааны туршид маргаан өрнөж байсан. Хуулийн хариуцлагын онолын суурь нь хууль зүйд одоог хүртэл тодорхойлогдоогүй байна.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг тодорхойлохын тулд юуны өмнө хуулийн хариуцлагын шинж чанарыг тодорхойлох хэрэгтэй болно. Үүнд хариуцлагын олон ургалч үзэл, дүн шинжилгээг харж үзэх хэрэгтэй.
Хуулийн хариуцлагын сэдвээр бичигдсэн ном зохиолд маргаан дэгдээж буй 2 туйл үүсээд байгаа юм. Зарим эртэмтэд (Б.Т.Базылев, С.Н.Братусь, Н.С.Малеин, И.С.Самощенко, М.Х.Фарукшин, Р.О.Халфина, Л.С.Явич болон бусад) хуулийн хариуцлагын ретроспектив тал буюу сөрөг талыг баримталдаг. Бусад эрдэмтэд (Н.А.Боброва, Т.Д.Здражевская, В.О.Лучин, Б.Л.Назаров, П.Е.Недбайло болон бусад) хуулийн хариуцлагын эерэг болон ретроспектив талуудыг ач үздэг.
С.Н.Братусье хуулийн хариуцлагыг ийнхүү томьёолсон байдаг: “төрийн эсвэл түүнтэй дүйцэх нийгмийн шаардлага дээр үндэслэсэн үүргээ биелүүлэх үйл явц”. Шаардлага биелэгдээгүй тохиолдолд ял, зэмлэл хүртдэг. Харин үүргээ сайн дураар биелүүлэх үед хариуцлагыг авч үзэж болохгүй. Хариуцлагын гол функц нь хүмүүсээр бодит үүрийг нь биелүүлэхэд оршино. Хариуцлагатай байдал нь үүргээ биелүүлэгүй тохиолдолд хуульд зааснаар албадлага хэрэглэх аюулаас үүдэлтэй. Эрх зүйн онолын бүх төрлийн хариуцлага энэхүү ерөнхий шинж чанартай байдаг. Дараах ерөнхий шинж чанар нь хууль зөрчигчид ял, зэмлэл оноох юм. Үүнд шаардлага нь зөвхөн бодит бус байх албагүй ба боломжит байж болно. И.С.Самощенко ба М.Ф.Фарукшин нарын бодлоор, хуулийн хариуцлагыг зөвхөн үйлдэгдсэн гэмт хэрэгтэй холбодог байсан. “Ямар ч шинжлэх ухааны үзэл бодол, практик нь “хуулийн хариуцлага нь хуулийн зөрчлийн үр дагавар” гэх томьёололыг дахин авч үзээд хүргээгүй юм.” Р.О.Халфины үзэж байгаагаар хуулийн хариуцлага зөвхөн ретроспектив чанартай байж болох ба хууль бус үйлдэл хийсэн субьектэд ял оноох цорын ганц үүрэгтэй юм.
Н.С.Малеины үзэж байгаагаар эерэг хариуцлагын тодорхой томьёолол байхгүй учраас Р.О.Халфины үзэл баримтлалтай санал нэг байгаа юм. Н.С.Малеины хувьд хуулийн хариуцлага нь “гэмт хэргийн хариу үйлдэл” юм. Уг эрдэмтэн хуулийн хариуцлагын дараах шинжүүдийг гаргаж ирсэн: төрийн албадлага, гэмт хэргийн субьектэд ял оноох, таагүй үр дагавар. Эдгээрээс ядаж ганц шинж байхгүй тохиолдолд хариуцлагын тухай ойголт байхгүйд тооцож, бусад эрх зүйн болон эрх зүйн бус зүйлээс ангид байлгах хэрэгтэй болно. Хуулийн хариуцлагыг ретроспектив талаас авч үзсэн ном зохиолд хариуцлага нь дараах шинж чанартай байдаг: хууль бус үйлдэл гаргасан этгээдүүдэд хэрэглэгдэнэ, тусгай, бүрэн эрхт холбогдох эрх бүхий байгууллага хэрэглэнэ. Бусад эрдэмтэд хуулийн хариуцлагыг эрх зүйн хэм хэмжээгээр тодорхойлогдсон нийгмийн хариуцлагын нэг төрөл гэж үздэг. Үүний онцлог шинж чанар нь төрийн албадлагатай холбоотой ба хууль зөрчвөл эрх чөлөө, өмчөө хураалгах хүртэл арга хэмжээний хуулийн үүрэг хүлээхэд оршино.
Зарим эрдэмтэд хуулийн хариуцлагын ретроспектив хандлага болон төрийн албадлагат шинжийг хүлээн зөвшөөрдөггүй. Зарим хуульчид хуулийн хариуцлагыг дараах 2 зүйлийг агуулсан гэж үздэг: ретроспектив (үйлдэгдсэн гэмт хэргийн хариуцага) болон эерэг шинж (одоо болон ирээдүйд үйлдэгдэж болох гэмт хэрэг). Энэхүү үзэл нь анхлан философийн салбарт үүссэн. Философчидын бодлоор эерэг болон сөрөг шинжүүдийг хамтад нь авч үзэх шаардлагатай байдаг. Хариуцлагын ойголтын аль нэг тал руу туйлшрах нь алдаа үүсгэдэг. Үүнд хуулийн хариуцлагыг өөрийн үйлдэлдээ дүгнэлт өгөх чадвар юм. В.А.Тарховын бичсэнээр “хуулийн хариуцлага нь аливаа үйлдлийг зөв талаас харах байдал бус хэм хэмжээний зөрчлийн үр дагаварын тухай ойголтыг агуудаг’. Мөн хариуцлага нь нийгмийн үзэгдэл ба шаардлага нь нийгмийн хэм хэмжээгээр тодорхойлогдоно. Хуулийн хариуцлага нь үүргийнхээ өмнө хариу хүлээх шаардлага юм.
Мөн хуулийн хариуцлагын 2 талт чанарыг баримтлагчидын дунд эерэг талын томьёолол өөр өөр байдаг. В.О.Лучин хариуцлагын эерэг талыг “этгээдийн өөрийн үүрэгтээ хариуцлагатай хандал байдал” гэж үзсэн байна. Б.Л.Назаров хариуцлагыг эерэг талыг “эрх зүйн хэм хэмжээгээр тодорхойлогдсон нийгэмд ашигтай үйл ажиллагааг явуулах үүрэг“ болон “субьектийн үүргийнхээ өмнө хариуцлагатай байх байдал” гэж томьёолсон байна. Мөн Назаров дараах зүйлд анхаарал хандуулж байгаа юм: энэ нь эрх зүйгээр тодорхойлогдсон, бүрэн эрхт этгээд болон хариуцлагын субьектийн хоорондын харилцаа юм.
Л.Е.Недбайло иийнхүү тэмдэглэжээ: “субьект хуульд заасан эрх чөлөөний хүрээнд бие даан үйл ажиллагаа явуулах хэрэгтэй. Хүн үүргээ зөвхөн биелүүлэх үед л хариуцлагыг мэдэрдэг байна.”
М.А.Краснов хуулийн хариуцлагын ретроспектив болон эерэг талыг өөрийнхөө онолдоо эвлэрүүлэх гэж оролджээ. Красновын үзсэнээр, хуулийн хариуцлага нь хувааж болохгүй зүйл юм. Краснов мөн хуулийн хариуцлагыг төрийн албадлагатай холбоотойг тэмдэглэсэн ба дараах зүйлүүдийг авч үзсэн юм: хариуцлагын сөрөг үр дагавар, субьектэд тодорхой статус оноосон мөчөөс эхлэн хариуцлага хүлээдэг. К.С.Бельский мөн хариуцлагын 2 талыг нэгтгэх гэж оролдсон ба этгээд хариуцлагын дараах шатуудыг туулдаг байна: 1) хийсэн ажлын тайлан, 2) тайлагнасан байгууллагын дүнг сонсох, 3) сөрөг дүгнэлтийн тохиолдолд сөрөг үр дагавар хүлээх.
О.Э.Лейст хариуцлагын эерэг талыг бие даасан хэлбэрт шилжүүлсэн. Түүний үзэж байгаагаар, олон үзэгдлийг ганц “хариуцлага” гэх томьёонд нэгтгэсэн нь сөрөг болон эерэг хариуцлага ганц зүйлийн хоёр тал гэх ойголт төрүүлсэн. “2 талт үзлийг баримтлах нь ухагдахууныг ерөнхийд нь томьёолох оролдлогт хүргэж, улмаар эерэг сөрөг талуудын шинж чанар холилдох аюултай юм.”
О.Э.Лейстийн дэвшүүлсэн санаа буюу эерэг хариуцлагыг хариуцлагын бие даасан хэлбэр гэдэгтэй санаа нийлэх хэрэгтэй байх. Харин хуулийн хариуцлагыг хуулийн хэм хэмжээгээр тодорхойлогдсон стандартаас гажсан үйлдлийн өмнө хариуцлага хүлээх гэж үзвэл зөв болно. Энэ тохиолдол хуулийн хариуцлага нь маш тодорхой томьёологдох юм. Түүнчлэн сөрөг болон эерэг хариуцлагуудын харилцан үйлчлэл, нэвтрэлцэлийг үсүйсгэж болохгүй.
Эрдэмтдийн дунд маргаан дэгдээж буй сэдэв нь хариуцлагыг үүрэг, хуулийн харилцаа руу хуваарилах асуудал юм. Зарим эрдэмтэд хуулийн хариуцлагыг тодорхой нөхцөл байдалд үүсдэг үүрэг эсвэл хуулийн хэм хэмжээ зөрчигдөхөд үүсдэг үр дагавар гэж үздэг. Энэ тохиолдолд үүрэг нь субьектээс хувийн чанарын зүйл болон өмч хураах арга хэмжээ болдог. Хэсэг хуульчид хуулийн хариуцлагыг хуулийн хэм хэмжээг зөрчихөд этгээдэд оногддог онцгой байдал гэж хардаг.
Хуулийн хариуцлагыг цаг хугацааны хувьд тасралтгүй буюу динамик нөхцөлд авч үзэхэд хуулийн харилцаа үүсдэг ба үүрэг нь хариуцлагын бүрэлдэхүүн гэж бусад судлаачид үзэж байна. Гэвч харьцаа нь хариуцлага бус хариуцлагын хэрэгжүүлэлт юм. Хариуцлагыг хуулийн харилцааны хувьд авч үзэх, үүрэг болон түүнийг хэрэгжүүлэх хэлбэрийн өөрчлөлтийн хувьд В.М.Горшнев эсрэг байр суурьтай байна. Түүнчлэн Горшнев хариуцлагын хувийн шинж чанарыг буюу этгээдийн хийсэн үйлдлийнхээ хууль бус шинжийг ойлгон, төрийн зүгээс албадлагат арга хэмжээ авуулах чадварыг онцолж байгаа юм. Гэхдээ хариуцлага хүлээх чадвар нь хариуцлагын шалгуур юм. Хариуцлага хэмээх ойлголтыг үүрэг гэж хүлээн зөвшөөрөхгүйгээр хариуцлагын хувийн шинж чанарыг тайлбарлах боломжгүй юм. Үүрэг нь хувийн шинжтэй адил хариуцлага нь хувийн шинжтэй юм. Эдгээрийн хуулийн харилцаан дахь хэрэгжилт нь хуулийн шинэ анги үүсгэж байна гэсэн үг биш. Хариуцлагыг тодорхой бүрэн эрхт этгээд тодорхойлдог ба бүрэн эрхийнхээ хүрээнд субьектийг тайлагнуулах, үүргийг нь албадан биелүүлэх эрхтэй. Улмаар хууль сахиулагчийн үүрэгт хуулийн харилцааг хадгалах үүрэг орох ч гэмт хэргийн субьектийн хариуцлага орохгүй юм. Нэг этгээдийн эрх нөгөө этгээдийн үүрэг болохгүйтэй адил.
Хуулийн хариуцлага нь хууль, эрх зүйн үзэгдэл ба заавалчгүй албадлага хэрэглүүлэх боломжтой байдаг. Гэхдээ албадлага нь субьектийн ногдсон эрх чөлөөний хүрээгээ зөв тодорхойлоогүй эсвэл тодорхойлж чадаагүй нөхцөлд үүсдэг. Хэдий албадлага нь субьектив байдлаар мэдрэгддэггүй (энэ дүгнэлт үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын хувьд маш чухал болно) ч гэлээ обьектив талаас хариуцлага нь албадлагат шинж чанартай. Түүнчлэн хуулийн хариуцлагыг албадлагатай зүйрлэж болохгүй. Нэгт, бүх төрийн албадлага заавал гэмт хэрэгтнүүд рүү чиглэсэн байх албагүй. Өөр өөр албадлагууд хуулийн хариуцлагатай холбоогүй байж болно (жишээ онцой байдалд хэрэглэгдэх арга хэмжээ). Хоёрт, албадлага нь хуулийн хариуцлагыг хүлээлгэх олон аргуудын нэг нь юм.
Дараагийн том асуудал бол “хуулийн хариуцлага хэзээ үүсдэг вэ?”. И.С.Самощенко ба М.Х.Фарукшин нарын үзэж байгаагаар хариуцлага тооцох нь төрийн байгууллагаар шийтгэл оноох гэсэн үг. Харин В.А.Хохловын таамаглалаар хариуцлага хууль дүрэм зөрчигдөн шийтгэх үед болон шийтгэх боломжгүй үед ч үүсдэг. Эхний үзэл баримтлал нь илүү логик уялдаатай ба эсрэг тохиолдолд гэмт хэрэг хийгээгүй субьект хариуцлага тооцуулах болох байсан.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын сэдвээр бичигдсэн ном зохиолд хуулийн хариуцлагын ерөнхий томьёлол байдаггүй байна. Ийм учраас үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг тодорхойлох олон хандлага байдаг ба нэгдсэн онол байхгүй. Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага оршин тогтнохгүй байх үндэслэл байхгүй ба ихэнх эрдэмтэд үүн дээр санал нэгддэг.
Түүнчлэн үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага болон үндсэн хууль боловсруулах хариуцлага зэрэг ойголтуудыг ялгах хэрэгтэй. Эхний ойголтонд үндсэн хуулийн бүх анги зүйлсийн хариуцлагын тухай асуудлууд орно. Нөгөө ойлголт нь уг ажил даатгагдсан хариуцлага ба хуулийн тусгай бүлэг юм. Үндсэн хуулийн хариуцлагын тухай заалт заах нь уг үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг хүлээн зөвшөөрөх шалтгаан биш юм. Ийм учраас л Ф.С.Скифскийн Үндсэн хуулийн 20 зүйлд заасан цаазар авах ялын талаар өгсөн “эрүүгийн болон нүсдэн хуулийн хариуцлагын нийлбэр” хэмээх тайлбартай санал нийлж болохгүй юм.
Хэвлэл нийтлэлд үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага нь заримдаа “эрх зүйн”, “үндсэн хуулийн” гэж томьёологдсон байдаг. Эдгээр нэршлүүд нь адил утгатай юм. Зарим эрдэмтэд үндсэн хуулийн хариуцлага болон үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг өөр ойголт гэж ялгадаг. О.Е.Кутафины үндсэн хуулийн хариуцлагыг үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагаас ангид хариуцлагын төрөл гэж ангилах оролдлоготой санал нийлж болох юм. Үндсэн хуулийн хариуцлагыг хуулийн хариуцлагын нэг төрөл гэж авч үзэж болох юм. Ийм тохиолдолд уг хариуцлага үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагаас ялгаагүй байх болохгүй юм. Е.И.Колюшин судалгаандаа “үндсэн хууль, (төр)-эрх зүйн хариуцлага” томьёололыг ашигласан байна. “Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага” нь зөвхөн үндсэн хууль бус бүх хуультай холбогдон ашиглагддаг тул С.А.Авакьянтай үүн дэр санал нийлж болно.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага нь анх хуулийн актуудад бус хууль зүйн судалгаануудад үүссэн ба бусад хуулийн хариуцлагуудтай харьцуулбал харьцангуй залуу юм.
Өмнө нь дурдаж байсанчлан үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага олон томьёлолтой хэдий ч, хуулийн ном зохиолд эерэг болон ретроспектив шинж чанар тэмдэглэгдсэн байдаг. Эерэг хариуцлагыг үндсэн хуулийн эрх зүйн харилцааны бүх этгээдүүд үүрдэг ба ретроспектив хариуцлага хууль бус үйлдлээс үүдэн авах арга хэмжээтэй холбоотой.
Хариуцлагын эерэг талыг дэмжигчидийн үзэж байгаагаар үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага нь нийгмийн ба хуулийн хариуцлагуудын шинжийг агуулсан байдаг. Гэвч нөгөөтэйгүүр хуулийн хариуцлага нь нийгмийн шинжгүй байх боломжгүй юм. Нийгмийн хариуцлага нь хуулийн хариуцлагатай төстэйтэй адил хуулийн хариуцлага нь үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагатай төстэй ойлголт юм.
Зарим эрдэмтдийн таамаглаж байгаагаар үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага нь эерэг талаараа илэрдэг буюу субьектийг өөрсдийнхөө үдсэн хуулийн үүргээ ухамсарлахад, биелүүлэхэд зорисон байдаг. В.О.Лучины бодлоор үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага нь субьектийг хуульд зааснаар буюу зохих хэм хэмжээний хүрээнд үйл ажиллагаагаа явуулж, хуулиа зөрчсөн тохиолдолд зохих ял онооход зоридог. Мөн Лучин хэлснээр үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг дараах 3 ерөнхий ойголтын хүрээнд авч үзэх хэрэгтэй: 1) хариуцлагатай байдал, 2) хэн нэгний болон ямар нэгэн зүйлийн өмнө хариуцлага үүрэх, 3) хариуцлага үүрэх үйл явж болон түүний үр дүн.
Зарим судлаачид үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг хариуцлагатай байдал, хариуцлага хүлээх чадвартай ижилсүүлдэг. Гэвч эдгээр ойлголтууд нь өөр утгатай ба бодит амьдралд хуулийн статусаас хамаарч нийгмийн харьцаанд шууд илэрдэг юм.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг 2 талаас авч үзэх нь хууль зөрчсөн этгээдүүд эерэг хариуцлага үүрч яваа нэрэн дор хариуцлагын арга хэмжээнээс мултрахад хүргэж болох юм.
Хэсэг эрдэмтэд үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын ретроспектив талыг илүүд үздэг. Уг ретроспектив талын томьёлолыг анх Ю.П.Еременко болон Ф.М.Рудинский нар гаргасан. Уг томьёлолын утга нь төрөөс улсад, нийгмийн байгууллагууд, субьектэд, иргэдэд тогтоосон үүргийг чандлан мөрдөх юм. Түүнчлэн зөрчил гарсан тохиолдолд төрөөс арга хэмжээ авах юм. Үүний дараагаар Т.Д.Здражевский үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг ингэж тодорхойлсон: “үндсэн хуулиар тодорхой бүрэн эрхт субьектийн зүгээс иргэдийг төлөвшүүлэх, нийгмийн харьцааг тогтворжуулах зорилгоор гэмт хэргийн субьектэд хэрэглэгдэх албадлагат арга хэмжээ мөн”.
Орчин үеийн хууль зүйд үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын ретроспектив талыг баримталсан байдаг. Д.Т.Шоны хэлснээр, үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага нь субьектийн төрийн, хуулийн болон бусад ашиг сонирхлыг хязгаарлах эсвэл хураан авах зориулалттай сөрөг үнэлэмж юм. Н.М.Колосовын дүгнэлтээр үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага нь хуулийн хариуцлагын бие даасан хэлбэр ба субьектэд тохиолдож буй сөрөг үр дагавар нь юуны өмнө Үндсэн хуулийг сахиулах зорилготой юм. А.Г.Мартиросяны хэлснээр үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага нь үндсэн хуулийн деликтээс эхэлж, гэмт хэргийн субьектэд авах хуулийн арга хэмжээнээс хуулийн эрх чөлөөний хасалт хүртэл албадлагууд орно. В.М.Сырыхын үзэж байгаагаар төрийн байгууллага болон албан тушаалтан нар үндсэн хуулиар хориглосон үйл ажиллагаа явуулсан тохиолдолд бүрэн эрхээ хураалгаах ёстой байдаг байна. Өмнө дурдсан томьёололуудаас харахад хууль зүйд хуулийн хариуцлагын тодорхой томьёолол байхгүй нь харагдаж байна.
Зарим судлаачип үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг өргөн болон нарийн хүрээнд авч үздэг. Жишээ нь Ф.С.Скифскийн бодлоор уг хариуцлага нь эхний тохиолдолд хариуцлагын бие даасан төрөл болон нөгөө тохиолдолд аливаа гэмт хэрэг үйлдэсний дараагаар үүргэх сөрөг хариуцлага юм. Бидний бодлоор энэ хандлага нь хэт чөлөөт ба үндэслэлгүй болно.
Эерэг болон ретроспектив талууд хоорондоо нягт уялдаа холбоотой ба заримдаа нэг нь нөгөөгүйгээрээ байх боломжгүйг тодотгох хэрэгтэй байх. Гэвч бидний бодлоор үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын шинж чанар нь ретроспектив тал руугаа илүү давамгайлсайн байдаг ба уг тал нь хуулийн хариуцлага ойлгтолтонд илүү нийцдэг. Хариуцлага нь өнгөрсөнд болсон үйл явдлын хариу үйлдэл юм. Ретроспектив чиг хандлага нь хүмүүжүүлэх, хууль сахиулах үүргийг харьцангуй сайн гүйцэтгэдэг ба хуульд нийцсэн зан төлөв, нийгмийн идэвхийг бүрэлдүүлэхэд тустай юм. Эерэг хариуцлага эдгээр үүргүүдийг ретроспектив хариуцлага шиг хангалттай сайн гүйцэтгэж чадах байсан л болов уу. Хэдийгээр эерэг талыг үл ойшоож болохгүй ч хуулийн бус хариуцлагын судалгааны сэдэв болж болно.
Үүнтэй холбогдуулан үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагад үндсэн хуулиар тодорхойлогдсон хэм хэмжээнээс хэтэрсэн үйлдэлд хариуцлага тооцох талаас хандах хэрэгтэй. Мөн үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын хэлбэр ба агуулга, арга хэмжээ, субьект, шүүх хэлбэр болон гэмт хэргийн үндэслэл нь аливаа хуулийн хариуцлагыг бодвол харьцангуй өргөн цар хүрээтэй гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Ийм шалтгааны улмаас зарим хуульчид үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага нь бусад төрлийн хариуцлагыг (сонгуулин, ерөнхийлөгчийн, захиргааны, Парламентийн г.м.) өөртөө агуулсан ба цаашлаад бие даасан үзэгдэл гэж үзэх нь бий. Үндсэн хуулийн эрх зүйн харилцааны төрлүүд олон учир хариуцлага нь ч өргөн цар хүрээтэй юм. Өмнө дурдсан хариуцлагуудыг бие даасан хэлбэрт оруулах шинж чанарууд үгүй учир зөвхөн үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын хүрээнд оршсоор байх юм.
Төрийн хариуцлага, үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага зэргийг ойголтуудыг салгах нь онолын ба практик ач холбогдолтой. Г.В.Мальцевын хэлснээр эрх зүй, төр зэрэг ойлголтууд тодорхой томьёлолгүй, нийгмийн шинжлэх ухааны үүднээс хангалттай сайн судлагдаагүй, харин шинж чанарууд нь адилхан олон учраас хариуцлагын хувьд салгаж ойлгоход хэцүү байдаг. Түүнчлэн засаглал үндсэн хуулийн хэрэгжих нөхцлийг хангах үүрэгтэй ба нөгөөтэйгүүр үндсэн хууль нь засаглал, төрийн байгууллага болон албан тушаалтнуудыг идэвхтэй ажиллаж, нийгэмд үр ашиг авчирахахад туслах байх ёстой. Мөн субьектийн бүрэн эрх болон үүргүүд хариуцлагатай нь шууд хамааралатай байх ёстой. Эрх мэдэлтэй байх тусам үүрэх хариуцлага их байх ёстой.
Үндсэн хууль нь голцуу төрийн харьцааг тогтворжуулах үүрэгтэй учраас үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага нь төрийн ач холбогдолтой байна. Ийм учраас авах арга хэмжээ нь төрийн шинж чанартай байна. Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага нь нийгмийн харьцааг тогтворжуулах аргуудын нэг ба үндсэн хуулинд заасан хязгаараас давсан субьектэд харгалзах төр, эрх зүйн арга хэмжээ авах үүрэг гүйцэтгэдэг. Энэ нь заримдаа үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг төрийн хариуцлагтай үндэслэлгүйгээр зүйрлэх шалтгаан болдог. Аливаа улс төрийн шинжтэй албадлагат арга хэмжээг үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагаас үүдэн тооцож байна гэж ойлгож болохгүй. Учир нь хуулийн хариуцлагын цар хүрээ үндэслэлгүйгээр өргөжих учир хүмүүжүүлэх үүрэг нь үгүй болно. М.Гунелийн үзэж байгаагаар, хэрвээ Францийн Ерөнхийлөгч өөрийгөө дахин сонгогдох санал дэвшүүлбэл энэ нь төрийн хариуцлага хэрэгжиж байгаа гэсэн үг болно. Мөн Ерөнхийлөгчийн зүгээс Засаглалд өгөх сөрөг дүгнэлт нь ямарваа нэг сөрөг үр дагавар авчирахгүй учраас үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын тухай ойголт гарахгүй. Мөн үндэслэлээсээ хамааран авч буй арга хэмжээ нь шийтгэл эсвэл зохион байгуулалт, журам тогтоолт зэрэг байж болно. Жишээ нь хороог татан буулгах нь нэг талаасаа дахин зохион байгуулалт болох ба нөгөө талаасаа үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын арга хэмжээ болно. Ийм учраас эдгээр 2 ойлголтыг салган хуваахад хариуцлага тооцох үндэслэлийг судлах, тогтоох шаардлагатай болно. Үндсэн хуулиийн сөрөг үр дагаварын агуулгатай заалтыг зөрчсөн тохиолдолд үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага хүлээдэг.
Эрдэмтдийн шүүмжлэлтэй ханддаг нэг диспозиц бол үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын үндэслэл болон арга хэмжээг төрийн салбар луу хамааруулах юм. Жишээ нь Н.А.Богданова ийнхүү таамагласан байдаг: “эрх зүйн эсвэл зүй зохистой байдлын сөрөг үнэлгээ нь хариуцлага тооцох үндэслэл болдог”. Эхний тохиолдолд хариуцлага нь төрийн шинжтэй болно (жишээ нь Парламент Засаглалыг шүүмжлэх). Хоёр дахь тохиолдолд хариуцлага нь хуулийн шинжтэй ба үндсэн хуулийн эрх зүйн тодорхой зөрчлийн үр дагавар болно (жишээ нь Үндсэн хуулийн заалтыг зөрчсөн Ерөнхийлөгчийг огцруулах). Энэ утгаараа уг хариуцлага нь үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага байна.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага тооцуулж буй гэмт хэргийн субьектэд авч буй арга хэмжээ нь үргэлж сөрөг үр дагаваратай байдаг. “Засаглал – хувь хүн” хэлбэртэй харьцаа нь үндсэн хуулийн эрх зүйн хүрээнд ордог. Түүнчлэн үндсэн хуулийн эрх зүйн зөрчил гаргасан субьектэд төрийн, сөрөг шинжтэй арга хэмжээ авдаг.
Хуулийн ном зохиолд төрийн хариуцлага болон үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагуудын хоорондын харьцаа нь өөрөөр тэмдэглэгдсэн байдаг. Хэсэг хуульчид үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага нь төрийн хариуцлага биш гэж үздэг. Учир нь гэмт хэргийн үндэслэл нь төрөөс ангид салбарт үйлдэгдсэн байж болно. Энэ диспозиц нь үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын ойлголтыг илүү тодорхой болгож өгч байгаа учир санал нийлэхгүй байж аргагүй юм. Жишээ нь ёс зуртахууны зөрчил нь Үндсэн хуулинд заагдсан ба үндсэн хуулийн эрх зүйн хувьд зохисгүй үйлдэл гэж хүлээсэн тохиолдол л зөрчил гэж тодорхойлогдоно. Хүлээж буй хариуцлага нь энэ тохиолдолд төрийн шинжтэй хэвээр байх юм.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын энэ шинж, дээрх жишээн (Үндсэн хуулийн заалтыг зөрчсөн Ерөнхийлөгчийг огцруулах) дээр тулгуурлан уг хариуцлагыг төрийн болон эрүүгийн холимог шинжтэй гэж үзсэн. Тэдний үзэж байгаагаар уг хариуцлага нь эрүүгийн хариуцлагатай хуулийн зөрчлөөс үүдэн үүсдэгтэй төстэй юм. Өөр нэг төсөөтэй шинж нь Эрүүгийн хууль, Үндсэн хуулийг зөрчиж байгаа учир төрийн хариуцлагатай төстэй юм. Гэхдээ дээрх нийтлэг шинжүүд үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг эрүүгийн-төрийн шинжтэй болгохгүй. Хэрэгжүүлж буй функц болон хуулийн өвөрмөц шинжээсээ үүдэн үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага нь төрийн шинжээ хадгалсаар хэвээр байгаа юм. Ямар ч төс үүнийг эрүүгийн шинжтэй болгохгүй болно. Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага нь холимог бус, бусад хуулийн хариуцлагуудаас ангид зүйл юм.
Хэсэг хууль судлаачид үзэхдээ төрийн хариуцлага тооцоход үндсэн хуулийн эрх зүйн (түүнчлэн хуулийн) хариуцлагыг бодвол гэм буруу хэрэггүй юм. Мөн үүнтэй төстэй дүгнэлтийг И.С.Самощенко, М.Х.Фарукшин нар хийсэн: “төрийн хариуцлага тооцох үндэслэлд гэмт хэргийн субьектив тал нь тийм ч чухал биш юм”. Энэ дүгнэлттэй санал нийлж болно, учир нь дээр дурдсанчлан хуулийн хариуцлага тооцоход гэм буруу байх албагүй.
“Үндсэн хуулинд хамаарагдах төрийн хариуцлага нь үндсэн хуули, эрх зүйн хариуцлага болно” гэх тайлбар нь үндэслэлтэй болно. Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага тооцоход авах арга хэмжээ, субьектийн хүрээ болон хэргийн үндэслэлд төрийн шинж чанар нь тодорхой заагдсан байдаг. Түүнчлэн үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг хуулийн институтээс төрийн дайны хэрэгсэл болгож болохгүй. Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын арга хэмжээг үндсэн хуулийг сахих зорилгоор хэрэгжүүлэх нь зүйтэй.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага, түүний эрх зүйн тогтолцоонд эзлэх байр суурь
Үндсэн хуулийг сахиулах зорилгоор хэрэгжүүлж буй төрөл бүрийн хуулийн хариуцлагууд үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагаас огт өөр шинжтэй байдаг. Хэдий иргэний, эрүүгийн болон захиргааны хариуцлагууд чухал ч гэсэн эдгээр хуулийн хариуцлагуудын тогтоож буй норм нь үндсэн хуулинд ордог субьектийн харьцааг тогтворжуулахад хангалтгүй байдаг.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын хуулийн хариуцлагаас салбарлаж гарах шалтгаан нь нийгмийн харилцааг зохицуулах арга хэлбэр болон субьект; эрх зүйн тогтолцоонд үндсэн хуулийн эрх зүйн байр суурь; хууль бус үйлдлийн эрх зүйн мөн чанар; үндсэн хуулийн эрх зүйн санкцийн шинж; санкцийг хэрэгжүүлэх онцгой процедур зэрэгтэй холбоотой.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага нь хуулийн хариуцлагын бие даасан хэлбэр ба авах арга хэмжээ нь (гэмт хэргийн субьектэд авах сөрөг үр дагавар авчирах г.м.) норм, журмаар тогтоогдсон ба юуны түрүүнд уг хариуцлагын субьектийн харьцааг хадгалах, хамгаалах зорилготой байна. Засгийн газар, үндсэн хуулиар хүлээн зөвшөөрөгдсөн байдал нь журам болон хэм хэмжээг сахихад ихээхэн нөлөөтэй ба нийгэм, төрийн практикт өргөн хэрэглэгдэн үндсэн хуулийн хамгийн гол асуудал болох сахилга батыг, хариуцлагатай байдлыг дэмжих юм.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага нь харьцангуй залуу учир хуулийн хариуцлагын ерөнхий шинжүүд уг хариуцлага дээр буудаггүй байна. Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага нь бусад хуулийн хариуцлагуудын төрлүүдийг орлуулах боломжгүй. Учир нь хариуцлагын агуулга нь нийгмийн харьцааны агуулгатай бүрэн биш бол ядаж хагас нийцтэй байх ёстой.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг хуулийн хариуцлагын хүрээнд авч үзэн дараах байдлаар тодорхойлж болно: “Энэ нь субьектэд үндсэн хуулийн эрх зүйн хэм хэмжээгэр тодорхойлогдсон хуулийн эрх чөлөөний хүрээнээс гадуур үйл ажиллагаа явуулсаны үр дүнд журмын дагуу Холбогдох эрх бүхий байгууллагаар зохих ял шийтгэл оноох, төрийн (эсвэл түүнтэй дүйцэх нийгмийн) арга хэмжээ авах ёстой үүрэг юм”.
Ийм байдлаар үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын хуулийн харилцааны тогтолцоонд дараах зүйлсүүд орох юм: субьект (хариуцлага хүлээж буйгэм буруутан, зөрчигч) – үндэслэл (гэмт хэргийн эсвэл зөрчлийн шалтгаан) – холбогдох эрх бүхий байгууллага (хариуцлага тооцож буй этгээд) – хариуцлагын арга хэмжээ (үндсэн хуулийн эрх зүйн шийтгэл). Хэрвээ эдгээр бүрэлдэхүүнүүдийн аль нэг нь байхгүй бол үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагад татах боломжгүй юм.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын гол үүргүүдийн нэг нь зан төлөвийн үүрэг юм (хуулийн харилцааны субьектийн зан төлөвийг засах). Мөн үүнтэй зэрэгцэн хуулийн хариуцлагын хувьд үндсэн хуулийн эрх зүйн харилцаанд зохисгүй үйлдэл гарсгасан субьектэд ял зэмлэл оноох үүрэгтэй. Мөн үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага нь уг харьцааны оролцогчдын зан төлөвийг зохих хэм хэмжээнд барих буюу ухааруулах үүрэгтэй. Түүнчлэн ирээдүйд зөрчил гаргахгүйн үүднээс сэргийлэх үүрэг гүйцэтгэдэг. Эдгээр үүргүүд үндсэн хуулинд заагдаагүй хэдий ч заалтуудаас нь урган гарч ирдэг ойлголтууд юм.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг ихэнх шинж чанараараа ялгаатай хуулийн хариуцлагуудыг авч үзэх хэрэгтэй. О.Е.Кутафины бодлоор зарим тохиолдолд ганцхан үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага тооцоход хангалттай ба өөр ямарваа нэг хуулийн хариуцлагын шаардлага байдаггүй. Үүнтэй холбогдуулан үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын хэрэгжүүлэлт нь өөр нэг хуулийн хариуцлагын үндэслэл болдог. Жишээ нь үндсэн хуулийн бус намын үйл ажиллагаанд нь оролцсон этгээд эрүүгийн хэрэгт татагддаг. Жишээ нь ОХУ-ын Эрүүгийн хуулийн 84-р зүйлийн дагуу Улсын Үндсэн хуулий цэцээр хориг ногдуулсан намын үйл ажиллагаанд үргэлжлэн оролцсон этгээдүүдийг 5 жил хүртэл хугацаагаар хорих шийтгэл оногддог байна. Харин Венгрийн Бүгд Найрамдах Улсын Эрүүгийн хуулинд үндсэн хуулийн бус намын зөвхөн толгойлогчид 1 жил хүртэл хорих шийтгэл оноодог байна.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг захиргааны болон эрүүгийн хариуцлагаас ялгааг гаргах нь хуулийн салбарын асуудал болж байна. Үүнтэй холбогдуулан иргэний эрх зүйн болон үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагуудын харьцаа нь их сонирхолтой сэдэв ба сүүлийн үед уг асуудлаар их судалгаа явагдаж байгаа. Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага нь ОХУ-ын хувьд Үндсэн хууль болон Холбооны хуулинд заасан хэм хэмжээний давуу хэрэгждэг ба үндсэн хуулийн эрх зүйн иж бүрдэл институтын хувьд холбооны хууль, ОХУ-ын субьектийн дүрэм журам болон бусад эрх зүйн актуудын хэм хэмжээгээр тодорхойлогддог. ОХУ-д эрүүгийн хариуцлага нь зөвхөн Холбооны хуулиар тогтоогддог ба захиргааны хариуцлага нь Холбооны хууль болон ОХУ-ын бусад субьектийн хуулиар тогтоогддог. Бусад хуулийн хариуцлагуудыг бодвол үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг тогтоох арга нь өвөрмөц байна. Жишээ нь үндэслэл нь тодорхой хэдий ч хэрэглэх арга хэмжээ нь тодорхойгүй эсвэл үндэслэл нь тодорхой бус ба хэрэглэх арга хэмжээ нь тодорхой байх.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын субьект нь хувь хүмүүс болон байгууллагууд, эрүүгийн хариуцлагын хувьд – зөвхөн хувь хүмүүс, захиргааны – хувь хүмүүс болон хуулийн этгээдүүд байж болно. Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын субьектийн ангилалд хувь хүмүүс, тус улсын иргэд, гадаад улсын иргэд, иргэний харьялалгүй этгээд, албан туушаалтнууд г.м. орно. Байгууллага ангилалд төрийн байгууллагууд, төрийн бус байгууллагууд болон нэгдлүүд г.м. орно.Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын үндэс суурь нь субьектүүдийн бие даасан байдал юм. Субьект биеэ даагаагүй бол хариуцлага байхгүй. Жишээ нь ОХУ-ын үндсэн хуулийн 10 зүйлд төрийн байгууллагуудын бие даасан байдлын тухай тусгасан байдаг.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын (үндсэн хуулийн деликт) үндэслэл нь эрүүгийн (гэмт хэрэг), захиргааны болон иргэний эрх зүйн хариуцлагаас ялгаатай. Түүнчлэн үндсэн хуулийн хэм хэмжээнээс хэтэрсэн үзэгдэл эсвэл үндсэн хуулийн эрх зүйн журманд заасан хоригийг зөрчих нь үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагад татах үндэслэл болж болно. Ийм байдлаар үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага нь хамаатай субьектийн үйлдлээс болж хүлээж болно. Жишээ нь төлөөлөгчдийнхөө үйл ажиллагаанынх нь өмнөөс нам хариуцлага хүлээх.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын арга хэмжээ нь эрүүгийн хариуцлага эсвэл захиргааны хариуцлагын арга хэмжээг бодвол өөр агуулга, хэлбэртэй байдаг. Эрүүгийн, захиргааны болон үндсэн хуулийн эрх зүйн журмын дагуу зөрчил гарсан тохиолдолд шийтгэл оноодог. Гэвч рүүгийн болон захиргааны шийтгэл нь зарим үндсэн хуулийн эрх зүйн субьектэд (Парламент, Улс орны толгойлогч, Ерөнхийлөгч г.м.) халдашгүй байдаг.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн шийтгэлийг шүүх, хууль тогтоох, гүйцэтгэх засаглалын байгууллагууд, орон нутгийн захиргаа, албан тушаалтнууд болон иргэд г.м. зэрэг бүхэн эрхт субьектүүдийн зүгээс албатуудын зүгт өргөн хэрэглэдэг.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн болон сахилгын хариуцлага тооцох хэлбэр нь зарим үед төстэй байдаг (ажлаас халах (ОХУ-ын хөдөлмөрийн хуулийн 192-р зүйл) ба албан тушаалаас (ОХУ-ын Холбооны хуулийн 19-р зүйл “ОХУ-ын субьектүүдийн хууль тогтоох засаглалын болон гүйцэтгэх засаглалын байгууллагуудын ерөнхий бүтцийн тухай”) огцруулах). Эдгээр хариуцлагуудыг тооцоход авах арга хэмжээний үндэслэл, хэрэгжүүлэх журам нь өөр учир салгаж ойлгох нь практикт их чухал үүрэгтэй болно. Учир нь үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын үндэслэл нь үндсэн хуулийн эрх зүйн харилцааны салбарт багтах ба харин сахилгын хариуцлагыг дотоод журмын зөрчил гаргасан үед тооцдог. Мөн үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын арга хэмжээг холбогдох эрх бүхий байгууллага (эсвэл хариуцлага тооцож буй байгууллага) албатаас үл хамааран хэрэгжүүлэх ёстой.
Хэрвээ ОХУ-ын хууль тогтоогч эрх мэдэлтэн шүүгчдэд эрүүгийн, сахилгын, захиргааны хариуцлагууд тооцхоор болсон гэж үзье. Гэвч шүүгчдийн хариуцлага эдгээр хариуцлагуудаараар дуусдаггүй. Шүүх тогтолцоо ажиллаж байхын тулд үндсэн хуулийн эрх зүйд шүүгчдийг хариуцлага тодорхой заагдсан байх ёстой. Гэвч ОХУ-ын Үндсэн хуулийн “ОХУ-ын шүүх тогтолцооны тухай”, Холбооны хуулийн “Шүүгчдийн статусын тухай” хуулиудад уг хариуцлагын тухай огт заагаагүй юм (дараах заалтыг үл тооцвол - ОХУ-ын Үндсэн хуулийн 121 зүйлийн 2 заалтын дагуу зөвхөн Холбооны хуулийн журмын дагуу шүүгчдийн үйл ажиллагааг түр саатуулах эсвэл зогсоож болно). Зарим хуулийн хариуцлагын арга хэмжээ нь үндсэн хуулийн эрх зүйн шийтгэлтэй төстэй ба ОХУ-ын “Шүүгчдийн статусын тухай” хуулийн дагуу үүнийг шүүгчдийн үйл ажиллагааг сахилгын үндсэн дээр зогсоож болно. Шүүгчид нь Төрийн Думийн гишүүд, Холбооны Зөвлөлийн гишүүд, Холбооны сайдуудтай адил эрх мэдэл баридаг тул тэдэнд сахилгын хариуцлага тооцоход асуудалтай байдаг. Холбооны засаглал хууль тогтоох засаглалын төлөөлөгчдөд сахилгын хариуцлага тогтоодоггүй бол шүүх засаглалын хувьд тогтоосон нь сонин.
Сахилгын арга хэмжээг байгууллагын дотоод журмыг зөрчсөний үндсэн дээр авдаг. Холбооны хуулинд заасан шүүгчдэд авах сахилгын арга хэмжээ нь ойлголтонд нийцэхгүй болж байна. Шүүгчдийн сахилга сахиулагч байгууллага нь шүүхийн удирдлага бус шүүгчдийн зөвлөл байдаг байна (ОХУ-ын Үндсэн хуулийн 120 зүйлийн дагуу шүүгчид зөвхөн Үндсэн хууль, Холбооны хуулийн өмнө хариуцлага хүлээх ёстой). Шүүгчдийн зөвлөл нь өөрчдийн гишүүдийн эрх ашгийг хамгаалах үүрэгтэй ба зөвлөлийн гишүүд нь Холбооны шүүгчид, Үндсэн хуулийн цэц, иргэдийн төлөөлөгчид, Ерөнхийлөгчийн төлөөлөгчид зэрэг хүмүүсийн дундаас сонгогдоно (ОХУ-ын “Шүүх нэгдлийн байгууллагуудын тухай” хуулийн 3 зүйл, 11 заалт). Мөн шүүгчдийн сахилгын зөрчил нь улсын хуулийн зөрчил болдог (ОХУ-ын “Шүүгчдийн статусын тухай” хуулийн 12.1 зүйл болон шүүгчдийн ёс зүйн эмхэтгэл).
Шүүгчдийн үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага нь сахилгын арга хэмжээгээр хүлээдэг гэж зарим эрдэмтэд үздэг. Гэвч нэг хуулийн хариуцлага нь өөр хариуцлагаар хэрэгжих нь буруу юм. Өөр хэсэг эрдэмтдийн үзсэнээр, шүүгч үндсэн хуулийн деликт гаргасан бол үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын субьект байж болдог бол сахилгын зөрчил гаргавал хариуцлагын субьект болохгүй. Практикт үндсэн хуулийн деликт, сахилгын зөрчлийг ялгахад хэцүү байдаг энэ нь логик үндэслэлтэй, зөв дүгнэлт юм. Шүүгчдийн буруу үйлдлээс болж дотоод журам бус шүүх үйл ажиллагаа саатах магадлалтай байдаг.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын албадлагат шинж нь зөвхөн улс төрийн албадлагын үед бус түүнтэй дүйцэх нийгмийн албадлагын үед бас илэрдэг байна.
Олон нийтийн албадлага нь төрийн албадлагатай адил үндсэн хуулийн эрх зүйн журмын дагуу хэрэгжих ба төрийн хяналтан доор явагддаг. ОХУ-ын Холбооны хуулийн “Улс төрийн намын тухай” хуулийн 21 зүйлийн дагуу улс төрийн намын дүрэм журам нь төрийн албан тушаалд нэр дэвшиж буй гишүүд болон намын харьяат гишүүдийг огцруулах журам ба үндэслэлийн тухай заалтыг агуулж байх ёстой.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын субьектийн үйл ажиллагааны төрийн, бүтцийн, өмчийн блон ёс зүйн хүрээнд нөлөөлснөөр албадлагат арга хэмжээний үр дүн гардаг.
Бүх албадлагат арга хэмжээ нь үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын шийтгэл болно гэж ойлгож болох юм. Хуулийн ном зохиолд хуулийн хариуцлагын хажуугаар албадлагат шинжтэй хамгаалалтын арга хэмжээ байдаг. Хамгаалалтын арга хэмжээ нь хуулийн хариуцлагаас дараах шинжээр ялгаатай: 1) Хэрэгжүүлэлт нь гэмт хэргээс хамаарахгүй, хуульд заасан нөхцөл байдал үүссэн байх хэрэгтэй, 2) Дүрэм зөрчсөн ба үүргээ гүйцэтгээгүй тохиолдолд хэрэглэгдэнэ. Үүнд хэргийн субьектив үндэслэл болох гэм буруу (зөрчлийн бүх бүрэлдэхүүн байсан ч гэсэн) хэрэггүй. 3) Хохирол хүлээсэн субьектүүд хамгаалалтын арга хэмжээ авахуулж болно. Хамгаалалтын болон хариуцлагын арга хэмжээг нь хязгаарлах нь харьцангуй үзэгдэл гэж зарим эрдэмтэд таамаглаж буй. Гэвч хамгаалалтын арга хэмжээг хуулийн хариуцлагын оронд хэрэглэх нь байж болшгүй үзэгдэл юм. Учир нь энэ тохиолдолд дур зоргоор албадлагын арга хэмжээ авах, ялангуяа үндсэн хуулийн хариуцлага тооцох шаардлаггүй болно.
Ийм байдлаар үндсэн хуулийн хариуцлага нь дараах шинжүүдээр тодорхойлогдоно: 1) төрийн болон түүнтэй дүйцэх албадлага хэрэглэгдэнэ 2) үндсэн хуулийн зөрчигдсөн нөхцөл байдал 3) зөрчлийн субьектэд үндсэн хуулийн эрх зүйн шийтгэл оногдоно 4) бүрэн эрхт байгууллагаар хэрэглэгдэх онцгой журам. Эдгээр шинжүүд нь үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг эрх зүйн салбарын бусад ойголтуудаас ялгахад тустай болно.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг норматив эрх зүйн актад тодорхой тусгахгүй бол хуулийн хариуцлагын онолын хөгжил удааширч, практик хэрэгжүүлэлт үгүй болно. Хариуцлага нь үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын субьектийн статусыг тогтоох хамгийн гол шалгуур ба энэ дүгнэлтийн хувьд Н.А.Богдановатай санал нийлж болно.
ОХУ-ын хууль тогтомжийн дагуу үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын арга хэмжээ авдаг хэдий ч уг ойлголт ашиглагддаггй.ОХУ-ын үндсэн хуулиар бол уг хариуцлагыг хүлээн зөвшөөрдөггүй гэсэн үг. Хариуцлага хэмээх ойлголт нь зөвхөн 41, 54, 122 зүйлүүдэд гардаг ба 122 зүйлд эрүүгийн хариуцлагын тухай заасан байдаг.
Ардчилсан, эрх зүйт улс үндсэн хуулийн үнэт зүйлс буюу хүний эрх ашиг ба эрх, эрх чөлөө, тусгаар тогтносон байдал, засаглалын тогтолцоо болон улс орны нэгдмэл байдал, эдийн засгийн тогтвортой байдал г.м. зэргийг хамгаалж, сахих ёстой байдаг. ОХУ-ын хувьд үндсэн хуульт дэглэмийг сахиулахын тулд үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын субьектүүдэд зохих арга хэмжээ авах шийдвэр тус улсын хуулиас урган гарч ирдэг. Ийм учраас үндсэн хуулийн эрх зүйн харилцааны субьектүүд үндсэн хууль болон Холбооны хуулиудыг мөрдөж, үүргүүдээ бүрэн дүүрэн гүйцэтгэж байхын тулд хууль тогтоогч нар энэ бүгдийг хянах институт нэвтрүүлэх шаардлагатай болно. Хэрэв өмнө нь дурдсан субьектүүд үүргээ биелүүлэгүй тохиолдолд уг хяналтын бүтэц нь сөрөг үр дагавар авчирах юм.
ОХУ-ын үндсэн хууль, хууль тогтоомжинд үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын тухай заалт байхгүй хэдий ч Үндсэн хуулий цэц уг хариуцлагыг хууль тогтоогчдийг бодвол авч үздэг. Үндсэн хуулий цэц түүнчлэн үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага хэмээх ойлголт болон Холбооны хуулин дахь уг хариуцлагын арга хэмжээг хүлээн зөвшөөрдөг. ОХУ-ын Үндсэн хуулий цэц Үндсэн хуулийн үндсэн дээр хууль тогтоогч үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын асуудлыг шийдвэрлэх дүрэм журмыг гаргасан. ОХУ-ын Үндсэн хуулий цэцийн үзэж байгаагаар, хариуцлага тооцох үндэслэлийг тогтоох үед алдаа гардаг учир үүнийг зогсоохын тулд юуны өмнө үндсэн хуулийн деликтийн бүх бүрэлдэхүүнийг тодорхойлох ёстой. Түүнчлэн уг байр сууриас үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын арга хэмжээ нь шударга ёстой нийцэж байх ёстой байдаг байна. Шийтгэл нь үндсэн хуулийн зорилт ба үнэт зүйлстэй, мөн үндсэн хуулийн деликтийн хэлбэр эсвэл өөр хүчин зүйлтэй нийцтэй байхаар ногдох ёстой. Хууль тогтоомжийн акт үндсэн хуультай харшилж байвал Үндсэн хуулий цэц уг актыг хүчингүйд тооцно. Тухайлбал, хариуцлагын үндэслэлийн тодорхойгүй байдлаас үүдэн Үндсэн хуулийн Цэц сонгуулийн албан тушаалтныг огцруулах тухай хэргийг хаасан.
ОХУ-ын Холбооны хуулийн “Иргэдийн санал асуулгад оролцох эрх, саналын баталгааны тухай” хуулийн 64 зүйлийн 3 заалт болон Холбооны хуулийн “Холбооны зөвлөлийн Төрийн Думийн гишүүдийг сонгох тухай” хуулийн 92 зүйлийн 3 заалтын дагуу хэрэв сонгуулагчийг хууль бусаар нэр дэвшүүлээгүй тохиолдолд шүүхийн сонгуулийн үр дүнг цуцлах бүрэн эрхийг хязгаарлахыг Үндсэн хуулий цэц Үндсэн хуультай зөрчилдөж байна гэж үзсэн. Хуулийн ном зохиолд үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын тухай тусгай хууль хэрэгтэй байна гэж тэмдэглэсэн байдаг. Үүнд уг хариуцлагад зориулж тусгайлан нэгдсэн хууль, шинэ Холбооны хууль гаргах тухай бичсэн байдаг.
Эдгээр эрх зүйн актуудын зорилго нь бусад хуулийн хариуцлагуудтай адил үндсэн хуулийн дүрэм журмыг бататгах юм. Ийм төрлийн хуулийн жишээ нь ОХУ-ын Тюмень мужийн “Хууль биелүүлээгүйн хариуцлагын тухай” хууль юм. Холбооны болон орон нутгийн хуулийн дагуу хууль биелүүлээгүй тохиолдолд зөрчлийн субьектэд улс төрийн эрх зүйн хариуцлага авна гэж заасан байдаг. Уг хуулийн 5-р зүйлд зааснаар хууль биелүүлээгүй тохиолдолд гадна албан тушаалтнууд, төрийн байгууллагуудад журмын дагуу эрүүгийн, иргэний, захиргааны, сахилгын, материал хариуцлага оноохоос гадна өөр төрлийн хариуцлага онооно. Мөн Тюмень мужийн хуульд хууль биелүүлэгүй тохидолд хариуцлага авах зарчмуудыг (шударга ёс, хүнлэг ёс, буцалтгүй байдал, хууль ёсны дагуу, зөвхөн гэм буруу байгаа тохиолдолд) тодотгосон болно.
ОХУ-ын норматив эрх зүйн актуудыг судалвал үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцдага нь өөрийн гэсэн хуулийн эрх зүйн үндэс болохыг харж болно. ОХУ-ын үндсэн хуулийн “Үндсэн хуулийн Цэцийн тухай” хуулийн 17, 18, 80 зүйлд мөн ОХУ-ын Холбооны хуулийн “Орон нутгийн засаг захиргааны бүтцийн тухай” хуулийн 47, 48, 49 зүйл; “Улс төрийн намын тухай” хуулийн 9, 20, 37, 43 зүйл; “Иргэдийн санал асуулгад оролцох эрх, саналын баталгааны тухай” хуулийн 31, 38, 77 зүйл; “Парламентийн гишүүдийг Холбооны зөвлөлд сонгох тухай” хуулийн 95, 96 зүйлүүдэд үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын асуудлуудыг дурдсан болно.
Төрийн засаглалын байгууллагуудын холбооны субьектэд хэрэглэсэн арга хэмжээний нэг тод жишээ нь ОХУ-ын “ОХУ-ын субъектүүдийн хууль тогтоох болон гүйцэтгэх засаглалын байгууллагуудын ерөнхий бүтцийн тухай” холбооны хууль юм (3.1, 9, 19, 29, 29.1 зүйлүүд). Хугацаанаас өмнө хууль тогтоох байгууллагыг огцруулах, дээд албан тушаалтны бүрэн эрхийг хураах зэрэг арга хэмжээ нь үндсэн хуульд нийцтэй эсэх нь эргэлзээтэй байсан. Энэ нь ОХУ-ын үндсэн хуулинд дээрх төрлийн арга хэмжээнүүдийн тухай ойголт, хэрэгжүүлэх зарчим зэрэг нь тусгагдаагүйгээс үүдсэн байж болно. Гэвч Үндсэн хуулийн Цэц нь ОХУ-ын субьектүүд буюу улс төрийн эрх баригчдад Холбооны арга хэмжээ авах явдлыг эрх зүйн институтын тогтолцооны арга хэмжээ гэсэн үндэслэлээр үндсэн хуулинд нийцтэй гэж үзсэн байна.
Мөн ОХУ-ын Үндсэн хуулийн Цэц Холбооны “ОХУ-ын субьектүүд буюу хууль тогтоох, гүйцэтгэх засаглалын байгууллагуудын бүтцийн тухай” хуулийн хувьд нэгдмэл байр суурьгүй оршсоор. ОХУ-ын Үндсэн хуулийн Цэц давж заалдах арга хэмжээг хүлээн зөвшөөрвөл Холбооны хуулийн дагуу эдгээрийг хэрэгжүүлэхийн тулд шүүх процесс хэрэгтэй байдаг. Түүнчлэн Үндсэн хуулийн Цэц нь үндсэн хуулийн маргааныг шийдвэрлэх цорын ганц эцсийн шатны шүүх юм. ОХУ-ын Холбооны хуулийн дагуу авч үзэж маргааныг зөвхөн холбогдох шүүх нь шийдвэрлэх ч эцсийн дүндээ бүх маргаан Үндсэн хуулийн Цэцээр гарах болж байна. Үндсэн хуулийн Цэцийн байр сууриас уг Холбооны хуулиас маргааныг шийдвэрлэх ямарваа нэг өөр гарц нь үндсэн хуулинд харшилах болно. Тийм учраас бусад шатны шүүхийн шийдвэр нь арга хэмжээ авах хангалттай үндэслэл болохгүй, хуулийн хүчгүй тул Үндсэн хуулийн Цэцийн шийдвэр нь эцсийн шийдвэр болох юм. Холбооны арга хэмжээ хэрэглэх тогтолцоо нь ярвигтай, данхгар тул үр дүн багатай, ашиглахад бэрх болно.
Зарим судалгааны ажлуудад Холбооны Бүгд Найрамдах Герман Улстай адил Холбооны оролцооны институтийг Холбооны хуулийн түвшинд тогтоох талаар бичсэн байдаг. Гэвч Үндсэн хуулийн Цэцийн байр суурь нь Холбооны оролцооны асуудлыг Холбооны хуулинд улс орны субьектиийн хувьд үндсэн хуулийн эрх зүйн арга хэмжээг оруулан шийдэхийг зөвшөөрөхгүй. Түүнчлэн хууль зохиогчдийн санал болгож буй журманд Үндсэн хуулийн Цэцийн оролцоог тусгаагүй байна. Мөн үндсэн хуулийн деликтийн үндэслэлийг тодорхойлоход ОХУ-ын Ерөнхийлөгч шийдвэр гаргах ба Үндсэн хуулийн Цэцийн маргааныг
Гадаадад үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг үндсэн хуулиар эсвэл хууль тогтоомжоор хариуцлагын тусгай хэлбэрээр бэхлэх жишээг авч үзье. Польш улсын Үндсэн хуулийн 198 зүйлд үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг шууд тусгасан байдаг. Уг зүйлд албан тушаалаа гүйцэтгэх явцдаа Үндсэн хуулийг зөрчсөний үндсэн дээр хариуцлага үүрэх субьектүүдийн жагсаалтыг тусгасан байдаг. Гадаад улсуудын туршлагыг судлах нь зөвхөн онолын бус бас практик ач холбогдолтой байдаг. Гадаад улсуудын бэлэн загварын хөрвүүлэн шилжүүлэхдээ хэм хэмжээ нь бодит нөхцөл байдалд таарах эсэхийг авч үзэх хэрэгтэй. Тийм учраас загвар шилжүүлэх үйл явц нь зүгээр нэг механик хэрэглээ бус юм.
Үндсэн хуулийн эрх зүй нь өөрийн гэсэн хуулийн хариуцлагын институттэй байдаг. Уг институт нь үндсэн хуулийн эрх зүйн ихэнх субьектүүдийн статусын хамгийн чухал бүрэлдэхүүн хэсэг болдог. Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын институтын арга хэмжээ, үндэсэслэл, субьект болон хэрэгжүүлэлтийн механизм нь бусад институтүүдийг бодвол хамаагүй баялаг юм. Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын институт нь үндсэн хуулийн эрх зүйн субьектүүдийн харилцааг бэхжүүлэгч үндсэн хуулийн эрх зүйн хэм хэмжээний үүргийг гүйцэтгэдэг байна.
Уг институт нь үндсэн хуулийн эрх зүйн тогтолцоонд чухал байр суурь эзлэх хэрэгтэй. Уг институтын зорилго нь үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын мөн чанарыг нээх, хуулиар бэхлэх аргыг боловсруулах, бусад хуулийн хариуцлагатай харилцах харилцааг тодорхойлох байна.

Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын үндэслэл
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын үндэслэлийн тухай ойлголт
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага нь хуулийн хариуцлагын бүх шинжүүдийг агуулсан байдаг. Үндсэн хуулийн хариуцлага нь улс төрийн албадлагатай холбоотой, холбоо бүхий байгууллагын хууль эрх зүйн актаар тодорхойлогдсон, эрх зүйн нормтой харшилах үйлдлээс үүдэж үүсдэг хариуцлага юм. Түүнчлэн Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага нь үндсэн хуулийн эрх зүйн албадлагын бүрэлдэхүүн ба бие даасан эрх зүйн үзэгдлийн хувьд өөрийн гэсэн онцгой шинжүүдтэй юм. Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг тодорхойлох хамгийн гол шалгуур шинж нь үндэслэл юм.
Хариуцлагын позитив талыг баримтлагчидын үзэж байгаагаар үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын үндэслэл нь зөрчлийн субьектийн хуулийн онцгой статус болно. Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг нэгэн төрлийн хуулийн хариуцлагын хувьд авч үзэж байгаа тул ретроспектив талаас үзвэл уг хариуцлагын үндэслэл нь үндсэн хуулийн эрх зүйд харшилах үйлдэл болно. Мөн үндсэн хуулийн эрх зүйн нормоор тогтоосон хэм хэмжээнээс гажуудах үзэгдлийг зөрчил гэж хэлж болно.
Үндсэн хуулийн түвшинд зөрчлийн талаар ярих нь утгагүй хэмээх туйлширсан үзэл бодлыг халах нь зүйтэй. Хуулийн зөрчил нь гаднаасаа эрх зүйн нормоос гажуудах, шаардлагаас хазайх үзэгдэл мэт харагддаг. Мөн чанар нь нийгмийн дүрэм журам, нийгмийн болон хувийн ашиг сонирхлыг зөрчсөнд оршино. Хуулийн зөрчлийг илүү өргөн хүрээнд буюу нийгмийн ашиг сонирхлыг болон шударга ёсыг зөрчсөн үзэгдэл гэж авч үзэх нь зүйтэй.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын үндэслэлийн 3 талыг гаргаж болно: 1) норматив 2) процедур 3) баримт.
Үндсэн хуулийн хариуцлагыг тодорхой үндсэн хуулийн деликтээс ч, хариуцлага тооцох үндсэн хуулийн эрх зүйн процедураас ч эхлэхгүй гэж үздэг. Үүнээс үүдэн үндсэн хуулийн хариуцлага нь хэзээ үүсдэг вэ? гэдэг асуудал гарч ирнэ. Хэрэв үндсэн хуулийн хариуцлага нь үндсэн хуулийн деликтээс эсвэл хариуцлага тооцох процедур эхэлснээс үүсдэг гэж үзвэл холбогдох зохицуулагч байгууллагын шийдвэр гарахаас өмнө зөрчлийн субьект хариуцлагаа хэсэгчлэн хүлээсэн болох юм. Мөн үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын эцсийн шийдвэрийг үндсэн хуулиаар тогтоосон холбогдох эрх бүхий байгууллага гаргах юм (ОХУ-ын Ерөнхийлөгчийн хувьд Холбооны зөвлөл болно). Хариуцлага нь үндсэн хуулийн хэрэг үүсгэх шийдвэр гарах үед үүсдэг гэж болох юм.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг тооцохын тулд үндэслэлийн 3 шалгуур бүгд байх ёстой. Юуны түрүүнд үндсэн хуулийн эрх зүйн хэм хэмжээнээс зөрчсөн субьектэд шийтгэл оноонодог дүрэм журам байх хэрэгтэй. Дараа нь үндсэн хуулийн журманд харшилсан үйлдэл гарж болно. Хэм хэмжээнээс гадуурх үйлдэл гаргасны төлөө холбогдох холбогдох эрх бүхий байгууллага үндсэн хуулийн эрх зүйгээр тогтоосон журмын дагуу үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага тооцох буюу арга хэмжээ авна.
Үндэслэлийн норматив тал. Гэмт хэргийн бүрэлдэхүүн нь хууль эрх зүйн зохицуулалтын обьект болно. Позитив хууль эрх зүй үүссэнээс хойш гэмт хэргийн хуулийн бүтэц бий болсон байна. Эртний Ромын эрх зүйд гэхэд гэмт хэргийн бүрэлдэхүүнийг тодорхойлох тогтолцоо үүссэн байна. Гэмт хэргийн хэлбэрийг тогтоох ойлголтын тогтолцоо нь нийгмийн ба хууль зүйн шинжлэх ухааны хөгжлийн түвшинг харуулж буй. Гэвч эрх зүйн ойголтууд зөвхөн тайлбарлах шинжтэй ба гадаад хэлбэрийг нь дүгнэдэг байна.
Ийм болохоор үндсэн хуулийн хариуцлагын үндэслэлийн норматив тал нь дараах зүйлсийг багтаана: 1) Үндсэн хуулийн деликтийн бүрэлдэхүүн 2) Үндсэн хуулийн эрх зүйн санкц, түүнийг хэрэглэх зарчим 3) Үндсэн хуулийн эрх зүйн санкцийг хэрэглэх бүрэн эрх бүхий субьект 4) Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын арга хэмжээг хэрэгжүүлэх процедур.
ОХУ-ын үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын норматив үндэслэлийн хөгжлийн дараах 3 үе шат байдаг: 1. 1917 он хүртэл үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын (тухайлбал уг хариуцлагын үндэслэлийн) институт хуулиар бэхлэгдээгүй байсан. Гэвч одоогийн үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага нь тэр үед нийтийн хариуцлага нэр томьёон дор оршиж байв. 2. Зөвлөлтийн үед ихэвчлэн доод түвшний байгууллагын дээд түвшний байгууллагын өмнө хүлээх хариуцлагын тухай асуудлууд шийдэгддэг байв. Тэр үеийн хариуцлага нь шатлан захирах ёсны хэлбэртэй байсан. Мөн ард түмний төлөөлөгч нар иргэдийн болон зөвлөлийн өмнө хариуцлагатай байх ёстой байв. Б.А.Страшуны бодлоор, зөвлөлтийн үед үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын тухай ойлголт байгаагүй.
90-д оны эхэнд үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага нь Ерөнхийлөгч болон Дээд зөвлөлийн улс төрийн зэвсэгээр ашиглагдаж байсан учир заалтууд нь мөн адилаар бичигдэж байсан. 3. 90-д оны дундуур асуудал намжиж эхэлж: Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын үндэслэл нь илүү тодорхой болж эхэлсэн ч гэлээ уг томьёлол хууль тогтоомжийн актуудад хэрэглэгдэггүй байсан.
2000 оноос эхлэн үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын үндэслэлүүдийн цар хүрээ нь тэлж, хөгжиж эхэлсэн (Үндсэн хуулийн Цэцтэй холбоотой). Жишээ нь Үндсэн хуулийн Цэц шинэ төлөөлөгчийн бүртгэл, эсвэл төлөөлөгчийн бүртгэлийг хамгаалах буюу шинэ заалтуудыг оруулахыг хууль тогтоогч нарт санал болгожээ. Түүнчлэн эдгээр заалтууд нь бүртгэлд татгалзах үндэслэл байж болох аж.
Холбооны харьцааны, улс төрийн намуудын хүрээнд үндсэн хуулийн деликтийн ойлголт үүсэж сонгох эрхийг хуулиар хамгаалж эхэлжээ. Жишээ болгон хууль тогтоомжид дараах заалтууд бий болсон байна: 1) хэрэв ОХУ-ын Ерөнхийлөгч огцорвол засаг захиргааны даргууд бүрэн эрхээ өөрийн дураар хүлээлгэн өгөх эсвэл ард түмний итгэлийг алдсанаас болж хүлээлгэн өгөх ба дахин энэ албан тушаалд сонгогдох эрхгүй болно (ОХУ-ын Холбооны “Сонгогчдын эрхийн тухай” хуулийн 32 заалт); 2) ОХУ-ын субьектүүдийн төрийн байгууллагуудын үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага тогтоолт (Холбооны “ОХУ-ын хууль тогтоох, гүйцэтгэх засаглалын байгууллагуудын ерөнхий бүтцийн тухай” хуулийн 3.1, 9.19, 26.9, 29, 29.1 заалтууд).
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын (тухайлбал сонгуулийн, Холбооны харьцааны салбар) хууль тогтоомжийг хөгжил нь төрөл бүрийн судалгааны түлхэц болох юм.
Мөн орчин үеийн өөр нэг шинэ хандлага нь засаглалын байгууллагуудын болон дээд албан тушаалтнуудын хариуцлагуудын нэгдмэл байдал, хэлбэр юм. Жишээ нь Свердловск мужийн Дүрмийн 50-р зүйлд Хууль тогтоох зөвлөл ОХУ-ын хуульд заасан нөхцөлд засаг даргад үл итгэх байдал үзүүлж болдог байна.
Орчин үед үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын норматив үндэс нь Холбооны, орон нутгийн зэрэг олон төрлийн норматив актуудаас бүрдсэн ба нэгдсэн акт байхгүй болно. Уг хариуцлагын ирээдүйд төлөвлөж буй норматив үндэс нь дараах зүйлсийг агуулна: * ОХУ-ын үндсэн хууль, Холбооны хууль. ОХУ-ын үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага хангалттай тодорхой болсон цагт уг хариуцлагыг Холбооны түвшинд өөрчлөлт оруулан бататгаж болно. * ОХУ-ын субьектүүдийн эрх зүйн актууд нь Холбооны хуулиар тодорхойлогдсон эсвэл үндсэн хуулийн заалтуудаас урган гарч ирдэг нийтлэг шинжүүд дээр суурилсан байна. Орон нутгийн засаг захиргаа нь юуны түрүүнд ОХУ-ын субьектүүдийн хуультай эсвэл үндсэн хуулийн хэм хэмжээтэй харшилсан үйлдлүүдийг цээрлэн үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага оноох үүрэгтэй болно. * Орон нутгийн засаг захиргааны эрх зүйн акт. * Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын процедурыг зохицуулагч эрх зүйн актуудын тоо байнга өсөх байж ёстой.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын үндэслэлийн процедур тал – бүрэн эрхт субьектээс буюу холбогдох холбогдох эрх бүхий байгууллагааас гаргасан үндсэн хуулийн деликтийн субьектэд санкц тогтоох шийдвэр. Үндэслэлийн процедур талыг баримтын талаас ялгах хэрэгтэй. Процедур тал нь холбогдох Холбогдох эрх бүхий байгууллагаар хууль зүйн баримт, зохих хариуцлагын арга хэмжээг тогтооход оршино. Баримтийн тал нь үндсэн хуулийн харшилсан үйлдвэл байгаа эсэхийг тогтооход оршино.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагад татах нь материал ба процессийн хэм хэмжээнүүдийн хамтад нь хэрэгжүүлсэн гэсэн үг. Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг төрийн байгууллагуудын, албан тушаалтнуудын, зарим үед үндсэн хуулийн субьектүүдийн хуулиар хариуцлага тооцож болох үйлдлээс үүдэн авч болдог.
Үндсэн хуулийн деликтийн субьектэд хариуцлага оноох обьект заавал байх ёстой учир үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын тогтолцооны хамгийн байр суурийг холбогдох эрх бүхий байгууллага эзэлнэ. Хэрэв процессийн үндэслэл байхгүй бол хэрэг үүсгэх боломжгүй болно. Ийм тохиолдолд уг хариуцлагад татахын тулд баримт, процедур байх хэрэгтэй юм.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн харилцааны субьектийн журманд харшилсан хууль бус үйлдэл нь үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын үндэслэлийн баримтын тал болно. Хууль зүйн ном зохиолд үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын үндэслэлийн баримтын талыг үндсэн хуулийн деликт гэж тодорхойлдог ба шинж тэмдгийг нь тусгайлан авч үздэг байна. Энэ нэр томьёо нь дэлхий нийтэд ашиглагддаг байна.
Үндсэн хуулийн деликт, түүний төрөл ба хэлбэр
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын субьект үндсэн хуулийн эрх зүйн журманд харшилсан үйлдэл гаргах нь үндсэн хуулийн деликт болно. Зарим судлаачид “улс төрийн зөрчил” хэмээх шинэ ойлголт оруулж ирэхийг санал болгож байна.
Хууль зүйн ном зохиолд үндсэн хуулийн деликтийг олон янзаар тайлбарладаг. Хэсэг судлаачид таалашгүй үйлдэл, үр дүнд хүргэхгүй байдлыг, субьектийн үйлдэл өндөр ёс суртахуунд нийцэшгүй байдлыг хариуцлагын үндэслэл болно гэж үздэг. Үндсэн хуулийн деликтийн хувьд гэмт хэргийн бүрэлдэхүүнийг нэг бүрчлэн тодорхойлох шаардлага гардаггүй ч гэсэн хэт ерөнхий тодорхойлолт нь сөрөг үр дагавар авчирж болзошгүй юм. Уг хандлага нь хуулийг дур мэдэн ашиглах боломжийг олгож, шударга ёсны эсрэг зогсоход хүргэх юм. Зөвлөлтийн үед байсан хандлага буюу дээр оршиж буй зөвлөл доор оршиж буй орон нутгийн захиргааны шийдвэрийг нь хууль бус төдийгүй нийцэшгүй байдлын үндсэн дээр цагаатгах болгох боломж мөн адил буруу болно. Иймэрхүү хандлага нь эрх зүйт улс орны хувьд байж болшгүй үзэгдэл юм. Мөн үндсэн хуулийн эрхзүн хариуцлагын үндэслэл нь дээр зогсож буй засаглалын үзэл бодолд тулгуурлаж огт болохгүй юм. Иймээс “Дээд ёс суртахуун” нь үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын шалгуур болох боломжгүй болно.
Зарим хуульчидын үзэж байгаагаар “хариуцлага хүлээх чадвартай субьект нийгэмд онцгой хор хөнөөл учруулж, үндсэн хуулийг зөрчих нь” эсвэл “үндсэн хуулийн дүрэм журмыг зөрчих нь” үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын үндэслэл болох юм. Энэ тохиолдолд зөвхөн зөрчил бус, ганцхан үндсэн хуулийн журмыг зөрчсөн бус, гэм буруутай бус үйлдлүүд үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын үндэслэл болох болж байна. Г.В.Барабашевын бодлоор удирдлагын арга барил хүртэл хариуцлагын үндэслэл болох болж байна: дотоод үйл ажиллагааны зохицуулалт, дааж авсан ажил үүрэгтээ хариуцлагатай хандахыг шаардах, дотоод журмыг биелүүлэхийг шаардах, сэдэлжүүлэх г.м.
Зарим судлаачид үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын үндэслэлийг дараах байдлаар тодорхойлдог: “эрх зүйн журам зөрчигдсөн эсэхээс үл хамааран нийгэмд, улс оронд хохирол авчирж болохуйц үйлдэл эсвэл эс үйлдэхүй”. Уг томьёлол санал нийлэхгүй байх хэд хэдэн шалтгаан байна. Нэгдүгээрт уг томьёлол нь ямар ч эрх зүйн салбарын зөрчлийн хувьд хэрэглэж болох ба үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын үндэслэлийн өвөрмөц шинж чанарыг тайлбарлаагүй болно. Хоёрдугаарт учрах сөрөг үр дагавар, санкц хэрэглэх тухай дурдах нь үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын үндэслэлийн ойлголтын хэрэглэх цар хүрээг багасгаад зогсохгүй гажуудуулж байгаа ба үндсэн хуульт засаглалын авдаг арга хэмжээ нь заавал сөрөг үр дагавартай холбогддоггүй аж. Үндсэн хуулийн деликтүүдийн ихэнх нь ёс төдий шинжтэй байдаг байна. Гуравдугаарт үндсэн хуулийн деликтээр улс төрийн хариуцлагад, үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагад татаж болдог учир уг хоёр хариуцлагын ялгааг гаргахад ярвигтай болж үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг бусад нийгмийн хариуцлагаас ялгахад хэцүү болно.
Үндсэн хуульт засаглалд үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын үндэслэл хэмээх ойлголт байхгүй учраас шинжлэх ухааны замаар томьёолох хэрэг гарна (зөрчил, гэмт хэрэг судалж буй бусад салбаруудын дүгнэлтийг ашиглана). Үндсэн хуулийн журмаар зохицуулагдах нийгмийн харьцааны мөн чанараас үүдэн үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын үндэслэлийг дараах байдлаар томьёолж болно: “үндсэн хуулийн деликт гэдэг нь үндсэн хуулийн эрх зүйн харилцааны субьектийн үндсэн хуулийн журманд харшилсан, үр дагаварын хувьд заасан арга хэмжээ авхуулдаг үйлдэл эсвэл эс үйлдэхүй юм”.
Эдгээр үйлдэл эсвэл эс үйлдэхүй нь үндсэн хуулийн харилцааны гишүүдийн эрх, ашиг сонирхлыг зөрчиж үндсэн хуулийн үүрэг биелэгдэхгүйд хүргэнэ. Зохисгүй үйлдэл дор үндсэн хуулийн загвараас гажсан, хоригийг зөрчсөн, хэм хэмжээнээс хэтэрсэн үйлдэл болгон орно. Иймээс үндсэн хуулийн деликт нь нэгэн төрлийн хууль бус үйлдэл юм.
Зарим үндсэн хуулийн деликтүүд эрх зүйн ярвигтай хэлбэртэй байдаг. Үндсэн хуулийн эрх зүйн дүрэм журам нь үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын үндэслэлийг бусад эрх зүйн салбарын зөрчилтэй холбож болдог. Зарим тохиолдолд эрүүгийн эрх зүйн дүрэм журмыг зөрчсөнөөс үүдэн үндсэн хуулийн хэрэг үүсгэх боломжтой болдог. Жишээ нь ОХУ-ын Үндсэн хуулийн 93 зүйлд зааснаар ОХУ-ын Ерөнхийлөгчийг үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагад татах үндэслэл нь ноцтой гэмт хэрэг эсвэл урвах үйлдэл байна. Үүнд ОХУ-ын Ерөнхийлөгчид хувьд бусад албан тушаалтнуудыг бодвол (төлөөлөгч, Холбооны зөвлөлийн гишүүн нь шүүхийн шийдвэрээр огцордог) илүү өндөр шаардлага тавьдаг ба Ерөнхийлөгчийг үйлдсэн гэмт хэргийн үндэслэлээр бус харин Дээд шүүхийн гэмт хэргийг баталсан шийдвэрийн үндсэн дээр огцруулдаг байна (Ерөнхийлөгч нь ард түмний эв нэгдлийг илэрхийлэх ёстой). Чех улсын Үндсэн хуулийн 65 зүйлд зааснаар Ерөнхийлөгч нь зөвхөн улс орноосоо урвасан тохиолдолд Сенатын санал болгосон үндэслэл дээр Үндсэн хуулийн Цэцээр хариуцлагад татагдах боломжтой байдаг.
Эрүүгийн эрх зүйн болон үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагууд бие даасан тусдаа хариуцлагууд хэдий ч хоорондоо нягт холбоотой юм. Уг авч үзэж буй тохиолдлуудад зөрчлийн субьектүүдийн үйлдэл нь эрүүгийн болон үндсэн хуулийн эрх зүйн журмыг зөрчиж байгаа учир эрүүгийн эрх зүйн болон үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагад татагдаж байгаа юм.
Орчин үед иймэрхүү үндэслэлээр үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага хэрэгжүүлж буй орнуудын жишээнээс дурдвал: АНУ-ын Төлөөлөгчдийн танхимын 2002 оны 7-р сарын 24-ны “Татварын зөрчил гаргасан, шударга ёсыг үл тоомсорлосон, авилгалд буруутгагдсан конгрессийн гишүүнийг бүрэлдэхүүнээсээ хасах тухай” шийдвэр юм (АНУ-ын Үндсэн хуулийн 1 зүйлийн 5 заалтанд заасан үндэслэлээр уг шийдвэрийг хэрэгжүүлэхэд танхимийн 2/3 гишүүдийн санал хэрэгтэй).
Мөн үндсэн хуулийн журмыг зөрчих нь заавал эрүүгийн эсвэл өөр төрлийн хариуцлагын үндэслэл байх албагүй ба шийтгэл болно (эсвэл өөр нэгэн санкц тогтоох) ногдохгүй байж. Жишээ нь ОХУ-ын үндсэн хуулийн 3 зүйлд зааснаар хэн ч ОХУ-ын эрх мэдлийг булаах ёсгүй байдаг байна. Мөн ОХУ-ын Эрүүгийн хуулйн 278 (түүнчлэн 279, 280, 282 зүйлүүд) зүйлд зааснаар хэн ч ОХУ-ын эрх мэдлийг булаах үйлдлүүдийг цээрлэдэг байна. ОХУ-ын Үндсэн хуулийн 13 зүйлд зааснаар улс орны үндсийг нураах, үндсэн хуульт дэглэмийг устгах зорилготой нэгдэл үүсгэх болон зэвсэглэлт хүчин байгуулах зэрэг нь хориотой байдаг байна. Үндсэн хуулийн дүрэм журам нь эрүүгийн эрх зүйгээр хамгаалагдсан, үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага хэрэггүй гэж санагдах болов ч үндсэн хууль ба эрүүгийн хуулийн бүрэлдэхүүн нь огт өөр юм. Дээрх жишээнүүдэд дахь үндсэн хуулийн болон эрүүгийн дүрэм журмын диспозиц болон зөрчлийн субьектийг тодорхойлох таамаглал нь өөр өөр байна. ОХУ-ын Үндсэн хуулийн 3, 13 заалтуудын дагуу ямар ч этгээд, нийгмийн нэгдэл, улс төрийн нам үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын субьект байж болох ч Эрүүгийн хуулийн арга хэмжээг зөвхөн хувь хүнд оноож болдог байна. Эдгээр эрх зүйн дүрэм журмын диспозиц нь төстэй ч эрүүгийн эрх зүйн журмаар заасан үйлдлүүдийг хориглодог байна.
Дэлхийд эрүүгийн эрх зүйн болон үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагууын бие даасан байдлыг илэрхийлэх жишээ байна. Жишээ нь Литвагийн Сеймийн гишүүн А.Буткявичюс 1998 оны 11 сарын 18-нд том хэмжээний залилан мэхлэсний хэргээр 5.5 жилийн хорих ял авсан байна. 1999 оны 2 сарын 17-нд давж заалдах шатны шүүх А.Буткявичюсын хэргийг Дээд шүүхэд өгсөн ч 1999 оны 5 сарын 11-нд мөн гомдлыг нь хүлээн аваагүй байна. 1999 оны 6 сарыэ 15-нд уг төлөөлөгчийг хариуцлагад татах журамлалаар санал асуулга явуулсан ч гэсэн Сеймын гишүүдийн санал хүрээгүй учир А.Буткявичюс албан тушаалаасаа огцроогүй байна. Хэдий уг Парламентийн гишүүн нь хорих газар ялаа эдэлж байсан ч гэсэн өөрийн бүрэн эрхээ хэрэгжүүлсэн хэвээр байсан юм.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн журмаар тогтоосон хэм хэмжээнээс гажуудсан үйлдлийн хэргийг авч үзэхэд зарим тохиолдолд үндсэн хуулийн эрх зүйн харилцааны субьектийг ёс суртахуун, улс төрийн хувьд үнэлэх асуудал гардаг. Иргэд, засаглалын байгууллагууд, албан тушаалтнууд өөрсдийн үүргээ биелүүлэхдээ, эрхээ хэрэгжүүлэхдээ зөвхөн хуулиаа мөрдөөд зогсохгүй мөн нийгмийн ёс суртахууны зарчим ба улс төрийн ёс зүйн журмыг хүндэтгэх ёстой аж.
Улс төрийн, ус суртахууны журмууд нь эрх зүйн журмаас огт өөр, баримтлал нь улс төрийн албадлагаар бус нийгмийн хөшүүргээр хэрэгждэг юм. Үндсэн хуулийн эрх зүй журмын бүрэлдэхүүнд зарим улс төрийн, ёс суртахууны дүрэм ордог ба түүнээс өөр дүрмийн зөрчил нь үндсэн хуулийн эрх зүйн салбарт хамаарагдахгүй болно. Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага нь зөвхөн ёс суртахууны үндэслэл дээр үүсэх боломжгүй ч 1994 онд Болгарийн Засгийн газрын дарга амлалтаа биелүүлээгүйгээс болж суудлаасаа огцорсон нь их сонин юм.
Ёс суртахууны хариуцлагын үндэслэл нь үндсэн хуулийн деликт болохын тулд үндсэн хуулийн эрх зүйн журманд заагдсан байх ёстой. ОХУ-ын Холбооны “Нийгмийн нэгдлүүдийн тухай” хуулийн 23 зүйлд зааснаар нийгмийн нэгдлийн нэршил нь ёс суртахууныг доромжилж байвал бүртгэлд татгалзах юм. Төрийн байгууллагуудын дотоод журмын дагуу төрийн албан хаагчид мэргэжлийн ёс зүй, албаны журмаа мөрдөх ёстой байдаг. Москвагийн Парламентийн тогтоолын 14 зүйлд зааснаар төлөөлөгч дараах зүйлсийг хийхийг хориглодог: элдэв бусын үг хэрэглэхгүй байх, иргэдийн нэр хүндийг доромжлохгүй байх, хууль бус үйлдэлд уриалахгүй байх, үндэслэлгүйгээр буруутгах. Эдгээр заалтуудыг зөрчсөн тохиолдолд төлөөлөгч үг хэлэх эрхгүй болох ба Тогтоол 13-ын дагуу төлөөлөгчид дараах арга хэмжээг авна: 1) дэг журмыг сахихыг шаардах; 2) протоколд бүртгэх; 3) зэмлэл хүртээх; 4) зэмлэл хүртээн хурал дуустал үг хэлэх эрхийг хасах. Ирланд улсын Үндсэн хуулийн 35 зүйлд зааснаар Парламентийн хоёр танхимийн санаачлагаар Дээд шүүхийн шүүгчийг ёс суртахууны үндэслэлээр огцруулах боломжтой аж. АНУ-ын Ёс зүйн эмхэтгэлийн дагуу төрийн албан хаагч ёс суртахуун, улс орноо төрийн байгууллагууд, улс төрийн намаас илүү тавих ёстой аж.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын үндэслэл нь улс төрийн салбараас гадуур байх албагүй ба судлаачдын дүгнэлтээр эдгээр үндэслэлүүд нь улс төрийн шинжтэй аж.
Үндсэн хуулийн деликт хэзээ ч тусгайлан судлагдаж байгаагүй учраас ангилагдаагүй байдаг. Үндсэн хуулийн эрх зүйн журмыг томьёолдоггүй учир зөвхөн ерөнхийд нь авч үздэг байна. Үндсэн хуулийн деликтийн онцлог, шинж чанар, шалгууруудыг бусад хуулийн зөрчлүүдээс ялгах нь нэн чухал юм. Ихэнх үндсэн хуулийн деликтүүдийн тайлбар нь бусад зөрчлүүдээс (жишээ нь захиргааны зөрчил) их ялгагддаг тул цаашид хөгжүүлэх хэрэгтэй болно. Орчин үед үндсэн хуулийн деликтийг зөвхөн шинжлэх ухааны шинжилгээ, судалгаагаар тодорхойлох боломжтой байна.
Хэдий үндсэн хуулийн деликтийн бүрэлдэхүүн нь бүрэн гүйцэт байхаас үл хамааран зөрчил гаргасан субьектийг үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагад татаж болдог байна. Үндсэн хуулийн эрх зүйн журмаар тусгайлан заасан нөхцөл байдлыг эс тооцвол субьект нь үндсэн хуулийн эрх зүйн заалтуудыг зөрчөөгүй эсвэл үндсэн хуулийн эрх зүйн салбарт үйлдэл нь буруутайд хүлээгээгүй бол ямарваа нэг хариуцлагын арга хэмжээ авахгүй юм. Субьектийн үйлдэл нь нийгэмд ямар ч хор хөнөөлтэй байсан гэсэн уг үйлдэл нь үндсэн хуулийн эрх зүйн салбарт бус өөр салбарт (улс төрийн салбар үүнд орно) харьялагдах юм. Мөн үндсэн хуулийн эрх зүйн харилцаанд хамаарагдахгүй субьектэд үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага тооцох боломжгүй юм.
Өмнө нь дурдаж байсанчлан, субьектийг бусад этгээдийн үйлдлийн үндсэн дээр үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагад татах боломжтой байдаг. Азербайджан улсын Үндсэн хуулийн 89 зүйлд зааснаар, төлөөлөгчийн харьялагдах нам татан буулгагдвал уг төлөөлөгч бүрэн эрхээ алдах юм. Мөн Турк улсын Үндсэн хуулийн 112 зүйлд зааснаар, сайд бүр өөрсдийнхөө албатуудынхаа үйлдлийн өмнө хариуцлага үүрнэ.
Тийм болохоор үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын үндэслэлийн хувьд зөвхөн үндсэн хуулийн эрх зүйн журманд харшилах үйлдэл бус мөн уг журманд заасан бусад нөхцөл байдлыг авч үзэх хэрэгтэй. Дээрх жишээнд хэдий сонгогдогч сонгуулийн дүрмийг зөрчөөгүй ч гэсэн хариуцлага хүлээж байна. Бусад субьектүүдийн санаатай байдлаас үйлдлээс болж хариуцлага хүлээх ёсгүй гэж хэлж болох юм.
Ийм тохиолдолд хариуцлага үүсэх үндэслэл нь зөрчигчийн гэм буруу байх ба хариуцлага хүлээж буй субьект гэм буруутай байх албагүй. Үндсэн хуулийн эрх зүйн журам нь хариуцлага үүрч буй субьектийн гэм бурууг тогтоох шаардлагатай гэдэг бол энэ тохилдолд гэм буруу нь үндсэн хуулийн деликт гаргасанд бус, харин журмын дагуу ногдсон үүргээ хангалттай сайн биелүүлээгүйд оршино. Уг үйлдэл нь үндсэн хуулийн деликт үүсгэх шалтгаан бус, харин нөхцөл байдал болно. Ийм учраас үндсэн хуулийн эрх зүйн журмын дагуу зөрчил гаргасан субьектийн хариуцлагыг уг субьектийн өмнөөс хариуцлага үүрч буй субьектэд тооцох юм.
Обьектив хариуцлага нь сэдэлжүүлэлтийн, сэрэмжлүүлэх, хүмүүжүүлэх үүрэгтэй байдаг. Жишээ нь ОХУ Холбооны төлөөлөгчдийн албан тушаалд нэр дэвшигчдийн Холбооны хэсэг эхний 3 албан тушаалыг эзэлж байсан гишүүдийн нэг эсвэл 2 нь хасагдах, тэдгээр гишүүд нь сонгуулийн журмыг зөрчсөн байвал ын Үндсэн хуулийн Цэц бүртгэлд нь татгалзах шийдвэр гаргадаг байна. Үндсэн хуулийн Цэц Холбооны жагсаалтны бүх гишүүдийн бүртгэлийг цуцалсан ба тэдний талаас ямарваа зөрчил илрээгүй ба энэ нь хуулийн хариуцлагын журамтай, шударга ёстой нийцэшгүй, эрх зүйт улс орны хувьд байж болшгүй үзэгдэл юм.
Гэвч ОХУ-ын Үндсэн хуулийн Цэц өөр нэг шийдвэртээ бусад субьектүүдийн өмнөөс хүлээх хариуцлагыг хүлээх зөвшөөрсөн байдаг. Үндсэн хуулийн Цэцийн дүгнэснээр ОХУ-ын Ерөнхийлөгч нь улс орны удирдагчийн хувьд дотоод (дотоод бодлогыг Төр хэрэгжүүлнэ), гадаад бодлогын ерөнхий чиглэлийг тодорхойлох үүрэгтэй учир Ерөнхийлөгч Засгийн газрын үйл ажиллагааны өмнөөс үндсэн хуулийн хариуцлага үүрнэ.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн журманд эдгээр тохиолдлуудыг хариуцлагатай холбогдог ч гэсэн үндсэн хуулийн эрх зүйгээр зохицуулагддаг харьцаанууд нь ихэвчлэн улс төрийн шинжтэй байдгийг санах хэрэгтэй. Улс төрийн нам нь гишүүдийнхээ өмнөөс хариуцлага хүлээх нь мөн адил юм. Герман улсын Нэгдсэн хуулийн 21 зүйллд зааснаар улс төрийн намын гишүүд ардчиллалын эсрэг үйл ажиллагаа явуулсан тохиолдолд Холбооны хуулийн цэц уул намыг үндсэн хуулийн бусд тооцно. ОХУ-ын Холбооны “Улс төрийн намын тухай” хуулийн 39 зүйлийн 4 заалтанд зааснаар улс төрийн намын орон нутгийн хэлтэс эсвэл анхдагч хэлтэс зөрчил гаргасан тохиолдол тухайн мужийн уул намын хэлтсийн үйл ажиллагааг 6 хүртэл сараар зогсооно. Мөн хэрэв үйл ажиллагааг зогсооход хүргэсэн зөрчил нь арилаагүй бол шүүх хурлын шийдвэрээр намын мужийн хэлтсийг тараана.
Ийм учраас обьектив хариуцлагыг үндсэн хуулийн эрх зүйн журмаар тогтоосон тусгай хариуцлага гэж үзэх хэрэгтэй.
Хэрэв субьектийн өөрийн үйл хөдлөлдөө дүгнэлт өгч, хуульд нийцсэн хэдий ч үйлдэл нь эрсдэл дагуулах боломжтой гэж үзвэл энэ нь мөн үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын субьектив үндэслэл болно. ОХУ-ын Үндсэн хуулийн Цэц тайлбар өгөхдөө Үндсэн хуулийн 11 зүйлд зааснаар Ерөнхийлөгч нь Засгийн газрын өмнөөс хариуцлага үүрдэг учир Төрийн бүрэлдэхүүнийг тодорхойлж, Төрийн Думийн танхимийн даргыг томилох үүрэгтэй байна. ОХУ-ын Ерөнхийлөгч өөрөө мэдэн Засгийн газрын бүрэлдэхүүнийг тодорхойлох үйлдлүүд нь өөрт нь сөрөг үр дагавар авчирах боломжтойг ойлгож байх хэрэгтэй. Энэ тохиолдолд эрсдэл нь тодорхой тохиолдлуудад үйлдэл нь сөрөг үр дагавар авчирах боломжтойг мэдэж байгаагаараа болгоомжгүй алдаанаас ялгаатай. Эрсдэлийг гэм буруугийн хамгийн доод хэмжээ гэж, харин гэм бурууг эрсдэлтэй үйлдлүүдийн үр дагаваруудын нэг нь гэж хэлж болно. Үндсэн хуулийн эрх зүйн субьект өөрийнхөө үйлдлүүдийн үр дагавар бүрийг ойлгож байх хэрэгтэй ба улс төрийн үнэлгээг мартаж болохгүй.
Хэрэв үйлдэгдсэн үйлдэл нь гарцаагүй тохиолдол байсан, үйлдсэн субьект нь сөрөг үр дагаварыг аль болох авчирахгүйг хичээсэн, үйлдэл нь практикт нийцтэй тохиолдолд л эрсдэлийг гарцаагүй гэж үзэж болох юм.
ОХУ, гадаадын эрх зүйн актуудыг судлаад үзвэл маш олон төрлийн үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын үндэслэлийг гаргаж ирж болно. Эдгээрийг ангилахын тулд үндсэн хуулийн деликтүүдийн хамгийн том ялгааг шалгуур болгоно.
Үндсэн хуулийн зөрчил, Үндсэн хуульт дэглэмд халдах нь
Ихэнх үндсэн хуулийн деликтуудыг уг үндэслэлд хамааруулж болдог. Гэвч зарим үндсэн хуулиууд уг деликтийг үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын бие даасан үндэслэлийн хувьд авч үздэг. Жишээ нь Болгари улсын “Улс төрийн намын тухай’ хуулийн 12 зүйлд зааснаар хэрэв намын үйл ажиллагаа Үндсэн хуульд харшилж байвал уул намыг татан буулгана. Гэвч улс төрийн намууд, нийгмийн нэгдлүүд нь үндсэн хууль, Үндсэн хуульт дэглэмд өөрчлөлт оруулахыг шаардах эрхтэй байдаг. Ийм учраас тэдгээрийн үйл ажиллагааны хуулийн эрх чөлөөний хязгаарын тухай асуудал үүснэ. Европын шүүх уул салбарт уг асуудлыг хэсэгчлэн шийдсэн байна. Үүнд улс төрийн нам дараах тохиолдлуудад Үндсэн хуульт дэглэмд өөрчлөлт оруулах боломжтой байна: 1) ашиглаж буй арга хэрэгсэл нь хуульд нийцтэй, ардчилсан байх; 2) санал болгож буй өөрчлөлтүүд нь ардчилсан тогтолцоо үндэс суурьд харшилахгүй байх. Өөрөөр хэлбэл, улс орон намын үндсэн хуульд харшилсан үйл ажиллагаанд төдийгүй ашиглаж буй арга хэрэгсэлд нь хариуцлага оноох боломжтой байдаг байна.
Зарим тохилдолд үндсэн хуулийн эрх зүйн журам нь шаардлагын шинжтэй заалтуудыг агуулсан байдаг: “үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага тооцохын тулд ноцтой гэмт хэрэг үйлдэгдсэн байх ёстой” (Литва улсын Үндсэн хуулийн 74 зүйл, Словени улсын Үндсэн хуулийн 109 зүйл). Өмнөд Африкийн Бүгд Найрамдах Улсын үндсэн хуулийн 89 зүйлд зааснаар Үндэсний зөвлөл Ерөнхийлөгчийг үндсэн хуулийн ноцтой зөрчил гаргасны үндэслэлээр огцруулна. Хэрэв “ноцтой”, “бүдүүлэг”, “онцгой” зэрэг шалгуурууд заагдаагүй бол холбогдох эрх бүхий байгууллага үндсэн хуулийн деликтийн субьектийг хариуцлагад татан шийдвэр гаргахдаа субьектээр үйлдэгдсэн үйлдлийн субьектив үнэлгээн дээр суурилах шаардлагатай болно.
Хууль зүйн ном зохиолд бичсэнээр, үндсэн хуулийн онцгой зөрчил гэдэг нь Үндсэн хуульт дэглэмд халдсан, хүний эрх, эрх чөлөө болон улс орон нийгмийн ашиг сонирхлыг зөрчсөн, улс орон болон зарим байгууллагын нэр хүндэд халдсан үйлдлүүд болно. Энэ жагсаалт нь гүйцэт бус ба зэмлүүлэгч субьектийн үйлдлээс мөн адил хамаарна. Үндсэн хуулиар хориглосон үйлдлүүдэд мөн хариуцлага тооцож болдог байна. Мадагаскар улсын Үндсэн хуулийн 43 зүйлд зааснаар Үндсэн хуульд нийцүүлэн ажил үүргээ гүйцэтгэх тангараг өргөсөн хэнбугай байсан хувь хүн, Мадагаскарын корпораци, гадаад улсаас бэлэг урамшуулал авбал албан тушаалаасаа огцорно. Зарим үед уг үндэслэл нь “үндсэн хууль, Үндсэн хуульт дэглэмд халдах нь” гэж томьёологддог (Итали улсын Үндсэн хуулийн 90 зүйл, Вьетнам улсын Үндсэн хуулийн 102 зүйл).
Ийм төрлийн хариуцлагын үндэслэлүүдээс үндсэн хуулийн эрх зүйн харилцааны зарим субьектүүдэд хамаарах үндсэн хуулийн деликтууд гарж ирнэ. Улс орны удирдагч нүдсэн хуулиар тогтоосон улсаас гадагш зорчих журмыг зөрчсөн тохиолдолд энэ нь үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын үндэслэл болох юм (Ирланд Улсын Үндсэн хуулийн 12 зүйл). Холбооны улсын субьектүүдийн хувьд салан тусгаарлах үйлдэл нь үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагад татах үндэслэл болох бол бусад субьектүүдийн хувьд байж болох үзэгдэл болох ба үндсэн хууль зөрчигдсөнд хүлээхгүй юм. Эфиопын Холбооны Улсын Үндсэн хуулийн 39 зүйлд зааснаар үндэсний ястангууд биеэ даах, салан тусгаарлагдах эрхтэй байдаг байна.
Үндсэн хуульд нийцэхгүй үйлдэл гаргах болон түүнийгээ зарлах нь үндсэн хуульд халдах үзэгдэл болно. К.Хессегийн үзэж байгаагаар Үндсэн хуулийн ардчилсан дэглэмтэй харшилсан зорилтууд нь үндсэн хуулийн бусд хүлээнэ. Мөн зорилгодоо хүрэхдээ үндсэн хуулийн бус арга хэрэгсэл ашиглах, уг аргыг ашиглахыг уриалах, сурталчилах нь үндсэн хуулийн деликт болно. Үндсэн хуульд халдах хамгийн өргөн дэлгэрсэн үзэгдэл нь үндсэн хуульд харшилсан эрх зүйн актуудыг хүлээн зөвшөөрөхөд оршино.
Хууль зөрчих (эсвэл бусад үндсэн хуулийн эрх зүйн актуудыг зөрчих), шүүхийн шийдвэрийг биелүүлэхгүй байх
Энэ үндэслэл нь үндсэн хуулийн деликтийн хувьд хамгийн олон хэлбэртэй үндэслэл болно. Жишээ нь ОХУ-ын Тюмень мужийн “Хууль биелүүлээгүйн хариуцлагын тухай” хуулийн 3 зүйлийн нэр томьёонууд нь арай өөр агуулгатай: 1) хууль биелүүлээгүй – оногдсон үүргээ хангалттай биелүүлээгүй, хууль бус үйлдэл эсвэл эс үйлдэхүй; 2) хуулийн зөрчил – хувь хүмүүсийн эрх, эрх чөлөөг, төрийн байгууллагуудын бүрэн эрхийг, орон нутгийн засаг захиргааны бүрэн эрхийг болон ашиг сонирхлыг хязгаарласан эсвэл хязгаарлах боломжтой үйлдэл гаргасан эсвэл эс үйлдсэн; 3) хуулийг зөв зохистой мөрдөхгүй байх – хуулийн шаардлагыг бүрэн гүйцэт биелүүлэхгүй байх, хугацаа хожимдох зэрэг.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хориог зөрчих нь хариуцлагын хамгийн тод үндэслэл болно. Гэвч цөөхөн тохиолдолд ямар үйлдлийг хориог зөрчсөн гэж үзэхийг тодорхой заасан байдаг. Жишээ нь ОХУ-ын Холбооны “Холбооны зөвлөлд Төрийн Думийн гишүүдийг нэр дэвшүүлэх тухай” хуулийн 49 зүйл 4 заалтанд албан тушаалтын давуу талаа ашиглахыг хориглосон тохиолдлуудыг тодорхой заасан байдаг. Бусад хуулийн зөрчилтэй адил үндсэн хуулийн деликтийн шинжүүдийг тодорхойлж болно. Жишээ нь ОХУ-ын Холбооны “Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай” хуулийн 39 зүйлд зааснаар хуулиар гарын үсэг цуглуулах хориотой газар удаа дараалан уг үйлдлийг гаргасан тохиолдолд уг бүдүүлэг зөрчил нь сонгуулагчийн бүртгэлийг цуцлах үндэслэл болно. Хуулиар гарын үсэг цуглуулах газар нийт сонгогчдын 20-с доошгүй хувийн гарын үсэг цуглуулсан тохиолдолд энэ нь бүдүүлэг зөрчил болно. Уг хуульд заасан бүдүүлэг зөрчлийн шинж нь түгээмэл биш юм.
Хуулийн зөрчлийн шинжүүд ОХУ-ын зарим субьектүүдийн хууль тогтоомжинд илүү дэлгэрэхгүй тайлбарлагдсан байдаг. Жишээ нь Алтайн бүс нутгийн “Сонгууль, төлөөлөгчид, албан тушаалтнуудын тухай” Дүрмийн дагуу сонгогдсон хугацаандаа иргэдийн эрх, эрх чөлөөг зөрчсөн 2 болон түүнээс дээш удаа зөрчил гаргасан тохиолдлыг удаа дараалласан зөрчил гэнэ. Харин иргэдийн эрх, эрх чөлөө ба эрх ашгийг зөрчсөн, төрийн байгууллагуудын, орон нутгийн засаг захиргааны, байгууллагуудын, аж үйлдвэрүүдийн үйл ажиллагааг саатуулсан тохиолдыг бүдүүлэг зөрчил гэнэ (ОХУ-ын Тюмень мужийн “Хууль биелүүлээгүйн хариуцлагын тухай” хуулийн 3 зүйл).
Зарим тохиолдолд зөрчлийн шинжийг заах нь үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын үндэслэлийг тогтоох шалгуур болно. ОХУ-ын Дээд шүүхийн үзэж байгаагаар ОХУ-ын ба түүний субьектүүдийн хууль тогтоомжийг зөрчсөн төлөөлөгчийг огцуулж, хуулийн зөчлийн шинжүүдийг заавал харгалзаж авч үзэх шаардлагтай болно. Учир нь хэнбугай хуулийн өмнө тэгш учир зөрчлийн шинжийг авч үзэхгүй байх нь үндсэн хуулийн зөрчимтай харшилах болно (ОХУ-ын Үндсэн хуулийн 19 зүйл). Үүнээс үүдэн ОХУ-ын хууль тогтоох засаглалын төлөөлөгчдийн эрх нь бусад этгээдүүдийн эрхээс (ажлын гэрээ эсвэл албаас хамааран халагдах үндэслэл нь тодорхой заагдсан болно) илүү эмзэг болж байгаа юм.
ОХУ-ын Үндсэн хуулийн Цэцийн үзэж байгаагаар, албан тушаалаас суллах шүүхийн шийдвэр нь зөрчлийн хэдэн шинж дээр суурилаж болохгүй ба энэ нь огцроох үндэслэлийг тодорхойгүй болгож байгаа юм. Мөн ОХУ-ын Үндсэн хуулийн 49 зүйлд зааснаар прокурорын шийдвэр нь засаг захиргааны нэгжийн даргыг суудлаас нь огцроох бус албан тушаалаас нь түр суллах үндэслэл болно.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг Холбооны субьектийн хууль тогтоомжийг зөрчсөнөөс (ОХУ-ын Тюмень мужийн “Хууль биелүүлээгүйн хариуцлагын тухай” хуулийн 18 зүйл) эсвэл шүүхийн шийдвэрийг биелүүлээгүйгээс (Бразилийн Холбооны улсын Үндсэн хуулийн 34 зүйл) үүдэн тооцож болно.
Шүүхийн шийдвэрийг биелүүлэхгүй байх нь хариуцлагын үндэслэл болж болдог. Бразилийн Холбооны улсын Үндсэн хуулийн 34 зүйлийн 6 заалтанд зааснаар шүүхийн шийдвэрийг мөн Холбооны хуулийг биелүүлээгүй тохиолдоолд уг эрх зүйн харилцаанд Холбооны оролцоо орж ирнэ.
Хувь хүн, иргэдийн эрх, эрх чөлөө, ашиг сонирхлыг зөрчих
Энэ үндсэн хуулийн деликт нь хувь хүний болон иргэдийн эрх, эрх чөлөөг бэхлэсэн үндсэн хууль, хуулийн зөрчилтэй холбоотой. Гэвч зарим үндсэн хуулийн эрх зүйн актууд уг деликтийг үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын үндэслэл гэж үздэг (Узбекистан улсын Үндсэн хуулийн “Шашны нэгдэл, эрх, эрх чөлөөний тухай” хуулийн 57 зүйл). Мөн Болгар улсын Үндсэн хулуийн 44 зүйлд зааснаар иргэд болон хувь хүмүүсийн эрх ашгийг зөрчих, эрх, эрх чөлөөнд халдах байгууллагууд хориотой болно.
Тангарагаас буцах, тангараг зөрчих
Тангараг нь үндсэн хуулийн суурь үнэт зүйлсийг агуулсан байдаг. Ард түмэнгээр (эсвэл албан тушаалтан томилж буй байгууллагаар) сонгогдсон этгээд нь эдгээр үнэт зүйлсийн бэлэг тэмдэг болох ёстой аж. Эдгээр үнэт зүйлсэд халдсан субьектийг үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага тооцох ёстой. Холбогдох эрх бүхий байгууллага нь ард түмэн эсвэл албан тушаалтныг томилсон байгууллага болно. ОХУ-ын Ерөнхийлөгчийн тангарагийн үгнээс (Үндсэн хуулийн 82 зүйл )дараах ач холбогдлын шатлалыг гаргаж ирж болно: 1) ард түмэн, хүний эрх, эрх чөлөөг хамгаалан дээдлэх; 2) Үндсэн хуулийг дагаж мөрдөх; 3) улс орны тусгаар тогтносон, аюулгүй, бүрэн гүйцэт байдлыг хадгалж хамгаалах. ОХУ-ын 1978 оны Үндсэн хуультай харьцуулбал 1993 оны Үндсэн хуулинд Ерөнхийлөгч тангараг зөрчсөний үндсэн дээр хариуцлага хүлээх тухай заалт байхгүй.
Иймэрхүү үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын үндэслэл нь голцуу төрийн эрх мэдэлтнүүдэд (улс орны удирдагч, төрийн гишүүх, төлөөлөгчид, шүүгчид г.м.) хамааралтай ба онцгой статусаас нь үүдэн бүрэн эрхээ чандлан биелүүлэх тангараг өргөх ёстой байдаг байна. Жишээ нь Литва улсын Ерөнхийлөгч Р.Паксасттай тангарагийн бүдүүлэг зөрчил, үндсэн хуулийн зөрчлийн маргаанаар импичментийн асуудал удаан үргэлжилсэн байна. Энэ асуудлын талаар Литва улсын Үндсэн хуулийн Цэц дараах дүгнэлтийг өгсөн байна: “Тангарагийн зөрчил нь Үндсэн хуулийн зөрчил болно, харин үндсэн хуулийг зөрчих нь тангарагийн зөрчил болно”. Энэ дүгнэлтийг харвал, хэрэв ардчилсан улс орны үнэт зүйлсийг агуулсан тангараг зөрчигдөж байвал Үндсэн хууль мөн адил зөрчигдөх юм.
Зөвхөн тангараг зөрчихөд бус уул субьект тангарагаас татгалзах, үг орхих, үл хайхарсан байдал гаргах тохиолдолд мөн хариуцлага (суудлаас чөлөөлөх, бүргэл цуцлах зэрэг аргам хэмжээтэй) ногддог байна (Габон Улсын Үндсэн хуулийн 78 зүйл, Ирланд Улсын Үндсэн хуулийн 34 зүйл, Израиль Улсын “Шүүх байгуллагын тухай” хуулийн 6 зүйл, Мексикийн нэгдсэн улсын Үндсэн хуулийн 97 зүйл, Чех улсын Үндсэн хуулийн 85 зүйл).
Үндсэн хуулинд заасан шаардлагыг биелүүлэхгүй байх (хангалттай биелүүлэхгүй байх)
Уг үндсэн хуулийн деликтийн субьектийн хариуцлага нь үндсэн хуулийн эрх зүйн журмаар тогтоосон үүрэг даалгавраас нь урган гарч ирнэ. Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг зөвхөн үндсэн хуулийн үүргийн зөрчилтэй (биелүүлээгүй байдалтай) холбож болохгүй. Уг төрөлд бүх үндсэн хуулийн деликт хамаарахгүй ба үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын үндэслэл хамаагүй өргөн цар хүрээтэй болно.
Финлянд улсын Үндсэн хуулийн 2 зүйлд зааснаар төлөөлөгч ажил үүргээ гүйцэтгээгүй тохиолдолд Парламент бүрэн эрхийг нь тодорхой хугацаагаар хураах эсвэл бүрэн хураах арга хэмжээ нь үүргээ гүйцэтгээгүйн үндсэн дээр үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага тооцуулах нэг жишээ болно. Мөн энэ үндэслэлд үндсэн хуулийн эрх зүйн харилцааны субьект үүргээ биелүүлэх чадваргүй болох хамаарна. Өөр нэг жишээ нь Монгол улсын Үндсэн хуулийн 35 зүйлд зааснаар Ерөнхийлөгч тангаргаасаа няцаж Үндсэн хууль, Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрхийг зөрчвөл Үндсэн хуулийн Цэцийн дүгнэлтийг үндэслэн Улсын Их Хурлаар хэлэлцэж олонхийн саналаар огцруулна.
Мөн бүрэн эрхээ зохих ёсны дагуу хэрэглээгүй, ажил үүргээ гүйтцэтгэх чадвараа алдсан зэрэг нь үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага хүлээх үндэслэл болдог байна (Энэтхэг улсын Үндсэн хуулийн 124 зүйлд зааснаар улс орны удирдагч Дээд шүүхийн шүүгчдийг дээрх шалтгааны улмаас ажлаас нь чөлөөлнө). Непал Хаант Улсын Үндсэн хуулийн 87 зүйлд зааснаар Дээд шүүхийн Ерөнхий шүүгчийг импичментийн журмын дагуу мэргэжлийн шаардлагад нийцээгүй, ёс суртахуунгүй байдал дээр үндэслэн ажлаас нь чөлөөлдөг.
Зарим тохиолдолд субьектийн санхүүгийн үүргээ биелүүлээгүй нь улс орны эдийн засгийн аюулгүйн байдалд хор хөнөөл учруулах боломжтой гэж үзэн үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага тооцох үндэслэл болно. ОХУ-ын Холбооны “ОХУ-ын субьектүүдийн төрийн гүйцэтгэх байгууллагуудын ерөнхий бүтцийн тухай” хуулийн 26.9 зүйлийн 1 заалтын “Б” бүлэгт зааснаар ОХУ-ын субьектийн үйлдлээс, идэвхгүй байдлаас, шийдвэрээс болж өр төлөөгүй, төсвийн үүргээ гүйцэтгээгүй тохилдолл нь уг ОХУ-ын субьектэд түр санхүүгийн захиргаа оруулах үндэслэл болно. Хариуцлага тооцохын тулд өр төлбөр нь ОХУ-ын Төсвийн журмаар тогтоосноор уг ОХУ-ын субьектийн сүүлийн тайлант жилийн орлогын 30 хувиас дээшгүй хэмжээтэй байх ёстой байна.
Бразилийн Холбооны улсын Үндсэн хуулийн 34 зүйлд зааснаар муж нь Холбооны төсөвт оруулах хураамжаасаа сүүлийн 2 жил зайлсхийсэн, хуулиар заасан хугацаандаа татварын орлогоо орон нутгийн захиргаануудад тараагаагүй, уг мужид ногдсон төсвийг зүй зохистой ашиглаагүй нь Холбооны оролцооны үндэслэл болох юм.
Холбооны “ОХУ-ын субьектүүдийн гүйцэтгэх болон хууль тогтоох засаглалын байгууллагуудын ерөнхий бүтцийн тухай” хуулийн 9 зүйлийн 4.1 заалтанд зааснаар ОХУ-ын субьектийн дээд албан тушаалд сонгогдогчийг 3 дахь удаагаа нэр дэвшүүлсэний дараагаар ОХУ-ын субьектийн хууль тогтоох засаглалын байгууллага уг саналыг буцаасан эсвэл сонгогдогчид ОХУ-ын субьектийн дээд албан тушаалын бүрэн эрхийг олгоогүй тохилдолд ОХУ-ын Ерөнхийлөгч уг хууль тогтоох засаглалын байгууллагыг татан буулгах эрхтэй болно. Нэг талаараа энд ОХУ-ын субьектийн хууль тогтоох засаглалын байгууллагын үүргээ биелүүлээгүйн хариуцлагын тухай яригдаж байна. Үүнд хариуцлагын арга хэмжээ, үндэслэл нь тодорхой тогтоогдсон болно. Нөгөөтэйгүүр хаана ч ОХУ-ын субьектийн хууль тогтоох засаглалын байгууллага Ерөнхийлөгчтэй санал нийлэх ёстой, санал болгосон сонгогдогчийг дээд албан тушаалын бүрэн эрхийг олгох ёстой гэж бичигдээгүй ба уг байгууллага нь зөвхөн сонгогдогчийг нэр дэвшүүлэх саналыг авч үзэх л үүрэгтэй болно.
Эрх мэдлээ (бүрэн эрхээ) хэтрүүлэн ашиглах
Өргөн утгаар эрх мэдлээ хэтрүүлэн ашиглах гэдэг нь хуулиар хор хөнөөл авчирахыг хэлнэ. Субьектүүд өөрийнхөө үйлдлээ хууль ёсонд нийцсэн нэрээр эрх мэдэл, зарим инститүтүүдыг эрх зүйн зорилгын эсрэг ашиглаж байсан тохиолдлууд бий. Ийм учраас эрх мэдлээ хэтрүүлэн ашиглах нь үндсэн хуулийн эрх зүйн журмаар тогтоосон хүрээнээс хэтэрсэн үзэгдэл болно. ОХУ-ын Үндсэн хуулийн оршилоос харвал ард түмэн үндсэн хуулийг батлахдаа шударга ёс, сайн үйлд итгэх итгэл дээр суурилсан байдаг. Эрх мэдлээ хэтрүүлэх ашиглах нь уг итгэл үнэмшилд харшилна. Азербайджан улсын Үндсэн хуулийн 80 зүйлд эрх мэдлээ хэтрүүлэн ашигласан субьектэд үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага тооцох тухай заасан байдаг. Мөн АНУ-ын Иллинойс мужийн Үндсэн хуулийн 5 зүйлийн 10 заалтанд зааснаар субьект нь эрх мэдлээ хэтрүүлэн ашигласны үндсэн дээр уг мужийн Засаг даргын шийдвэрээр албан тушаалтнууд албан тушаалаасаа чөлөөлөгддөг байна.
Итгэлгүй болох
Уг үндэслэл нь мөн чанарынхаа хувьд хэт хийсвэр ойлголт ба нэмэлт боловсруулалт шаардлагатай юм. Уг үндэслэл ихэвчлэн албан тушаалтнуудын хувьд хэрэглэгдэг. Зарим судлаачдын үзэж байгаагаар үндсэн хуулинд итгэл алдрах зэрэг нийтлэг үндэслэлийн тухай заалтыг нэмж оруулах нь нэн тохиромжтой юм. Иймэрхүү хэт хийсвэр ойлголтоор нь үндэслэл тодорхойлох боломжгүй учир энэ үзэл нь маш буруу болно.
Итгэл, үнэмшил хэмээх ойлголт нь хэн нэгний чин үнэн сэтгэл, зөв байдал, шударга байдалд итгэлтэй байх явдал болно. Ийм байдалд хууль тогтоогч нь хариуцлага тогтоох асуудлыг шийдвэрлэхэд тодорхойгүй байдалд орж байгаа юм. Гэвч уг үндэслэлийн холбогдох эрх бүхий байгууллага нь ард түмэн байх ба ард түмэн албан тушаалтнуудад, төрийн байгууллагуудад бүрэн эрхийг олгодог. Ард түмний албан тушаалтнудад, Засгийн газарт итгэх итгэл үнэмшил ардчилалын гол тулгуур болдог.
Ард түмэн итгэсэн учир албан тушаалтнууд сонгогдсон. Нийтийн санал асуулга, жагсаал нь итгэл алдарсаныг гэрчлэх ч хууль зүйн хувьд итгэл алдарсан гэж тооцогддоггүй байна. Хууль зүйд хууль тогтоомжоор тогтоосон журмаар итгэл алдах үзэгдэл (огцруулах процедур) илэрдэг байна.
Ард түмний төлөөлөгч, албан тушаалтнуудад итгэх итгэл алдрах асуудлыг Үндсэн хуулийн Цэц өөрийн шийдвэртээ авч үзэж байсан ба итгэл алдах хуулийн шалгууруудыг тодорхой тогтоох ёстой гэж дүгнэж байсан. Үндсэн хуулийн Цэцийн таамаглалаар хариуцлагын үндэслэлийн ойлголтын цар хүрээг тэлэх заалтууд үндсэн хуульд харшилах юм. Мөн шүүхийн үзэж байгаагаар огцроох шийдвэр гаргах үндэслэл болох нөхцөл байдалд сонгогдсон албан тушаалтны тухайд, сонгуулийн үйл явц үнэмшилтэй бус байх ерөнхий сөрөг дүгнэлт оруулж болохгүй юм.
ОХУ-д Холбооны хуулийн түвшинд хууль тогтоох засаглал “итгэл алдах” томьёлолыг ашигладаг хэрнээ тодорхой тайлбар өгдөггүй. Холбооны “ОХУ-ын субьектүүдийн төрийн гүйцэтгэх болон хууль тогтоох засаглалын байгууллагуудын ерөнхий бүтцийн тухай” хуулийн 19 зүйллийн 1 заалтын “Г” бүлэгт зааснаар ОХУ-ын Ерөнхийлөгчийн ОХУ-ын субьектийн дээд албан тушаалтанд итгэх итгэх алдарсан үндэслэлээр уг субьект нь албан тушаалаасаа хугацаанаас өмнө огцрох ёстой байна. Иймэрхүү хийсвэр, тодорхой бус үндэслэл нь шүүмжлэлтэй юм. Жишээ нь Корякскийн автономит дүүргийн засаг дарга “орон нутгийн төвүүдэд түлш хүргэх хугацааг хэтрүүлсэн” үндэслэлээр ОХУ-ын Ерөнхийлөгчийн итгэлийг алдан албан тушаалаасаа чөлөөлөгдсөн байна. Иймээс аливаа зөрчилтэй холбогдон итгэл алдах шалгуур, заалтууд тодорхойлогдсон байх ёстой. ОХУ-ын субьектийн дээд албан тушаалтны бүрэн эрхийг хураах тухай Ерөнхийлөгчийн шийдвэр нь тодорхой итгэх алдах эрх зүйн шалгуурууд (үндэслэл) дээр үндэслэсэн байх ёстой ба үүнгүйгээр уг шийдвэр хэт захирангуй хэлбэртэй, үндсэн хуулийн харшилсан болох юм. Холбооны “ОХУ-ын Холбооны зөвлөлийн бүрэлдэхүүнийг томилох тухай” хуулийн ба “ОХУ-ын Холбооны чуулганы Төрийн Думийн гишүүний статус болон Холбооны зөвлөлийн гишүүний статусын тухай” хуулийн дагуу Холбооны зөвлөлийн дарга мөн адил захирангуй шинжтэй бүрэн эрхтэй болж таарч байна. Холбооны зөвлөлийн гишүүдийн бүрэн эрх нь уг гишүүнийг томилсон ОХУ-ын субьектийн төрийн байгууллагаар хураагдах боломжтой байдаг. Нэг талаараа энэ арга хэмжээ нь хэлбэрийн хувьд үндсэн хуулийн санкц байж болох боловч нөгөөтэйгүүр хэрэглэх үндэслэлийг нь авч үзээгүй байна. Энэ тохиолдолд үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын тухай ярихад бэрхшээлтэй болно.
ОХУ-ын субьектүүдийн хувьд “итгэл алдах” нэр томьёог төлөөлөгчийг огцруулах үед хэрэглэдэг. ОХУ-ын Тыва Мужийн “Парламентийн төлөөлөгчийг огцруулах журмын тухай” Дүрмийн 9 зүйлд зааснаар сонгогчдын итгэл алдах үндэслэл дор төлөөлөгчийн ажлын үр дүнд сэтгэл ханамжгүй байх, сонгуулийн хөтөлбөрөө биелүүлэгүй, төлөөлөгчийн улс төрийн хандлагаа өөрчлөх (хэрэв улс төрийн хандлага нь сонгогдоход ихээхэн нөлөөтэй байсан тохиолдолд), сонгогчидтойгоо холбогдохоос зайлсхийх зэрэг үйлдлүүд орно. Хэрэв төлөөлөгчийн огцруулах тухай асуудал нь зөвхөн улс төрийн үзэл бодолтой нь холбоотой бол энэ нь огцруулах хангалттай шалтгаан болохгүй. ОХУ-ын Тюмень мужийн “Төлөөлөгч огцруулах тухай” Хуулийн 7 зүйлд зааснаар сонгогчдын төлөөлөгчид итгэх итгэл алдагдах нь сонгогчдын төлөөллийн эрх ашиг зөрчигдөх, идэвхгүй байдлаас болж ард түмэнтэй харьцаагаа багасгах зэргээр илэрхийлэгдэнэ. Уг үйл хөдлөл нь мөн дараах байдлаар илэрхийлэгдэж болно: нээлттэй хурал хийхгүй байх; сонгогчдын санал хүсэлт, гомдол зэргийг үл хайхран удаа дараалан хугацаа хожимдуулах; сонгогчдыг үл тоомсорлох; мөн сонгогчидтойгоо холбоо таслах бусад хүндэтгэх шалтгаангүй үйлдлүүд. Мөн сонгуулийн хөтөлбөраа биелүүлэгүйн дор сонгууль явагдах үед танилцуулсан мөрийн хөтөлбөрөө хэрэгжүүлэхгүй байх, өгсөн амлалтаасаа буцах, идэвхгүй байхыг хэлнэ.
Нийгмийн (нийт улс орны) ашиг сонирхолд харшилсан үйл хөдлөл
Хэдий уг үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын үндэслэл хийсвэр шинжтэй ч гэсэн зарим үндсэн хуулиудад заагдсан байдаг (Швейцарийн Нэгдсэн Холбооны Үндсэн хуулийн 48 зүйл). Мөн Нидерландын Хаант Улсын Үндсэн хуулийн 132 зүйлд зааснаар аймаг нийслэлийн засаг захиргааны байгууллагуудын шийдвэр нь нийгэм улс орны ашиг сонирхолд харшиж байвал журмын дагуу уг шийдвэрийг хүчингүй болгоно.
Бүрэн эрхүүдийн нийцэшгүй байдал
Уг төрлийн хариуцлагын үндэслэл нь төрөл бүрийн албан тушаалтнуудын хувьд хамааралтай. Хэрэв үндсэн хуулийн эрх зүйн харилцааны субьект бүрэн эрхээ өөр нэг үйл ажиллаагаатай хослуулсан тохиолдолд үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага үүсэх юм. Жишээ нь Венгри улсын Үндсэн хуулийн 20 зүйлд зааснаар, Төрийн зөвлөлийн төлөөлөгч зэвсэгт хүчин, цагдаа байж болохгүй ба эсрэг тохиолдолд бүрэн эрх нь хураагдана.
Ёс зүйгүй үйлдэл
Зарим үед үндсэн хуулийн эрх зүйн журманд ёс зүйгүй үйлдэл гаргах хориотой байдаг. Ёс зүйгүй үйлдэл нь нийгмийн ёс суртахууны, ёс зүйн дүрэм журмыг зөрчих ба хариуцлагын үндэслэл болж, төрийн байгууллагын нийгмийн талаас итгэл итгэлийг алдана. Швецийн Хаан Улсын Ригсдагийн Актын 2 бүлгийн 12 заалтанд зааснаар парламентийн гишүүн хурлын үеээр бусад гишүүдийг муугаар хэлж, ёс журамгүй үйлдэл гаргах ёсгүй. Мөн Израилийн Кнессет Үндсэн хуулийнхаа 20 зүйлд зааснаар Ерөнхийлөгчийн гаргасан үйлдлийг ёс зүйгүй гэж үзсэн тохиолдолд Ерөнхийлөгч албан тушаалаасаа огцрох ёстой байна.
АНУ-д шүүгчийн албан тушаалд нийцэшгүй үйлдэл нь импичментийн үндэслэл байж болно (Жишээ нь Холбооны шүүгч удаа дараалан согтуурсан хэргээр суудлаасаа огцорсон).
ОХУ-ын “Холбооны чуулганы Төрийн Думийн гишүүний статус болон Холбооны зөвлөлийн гишүүний статусын тухай” Холбооны хуулийн 9 зүйлд зааснаар ёс зүйн дүрэм журмыг зөрчсөн гишүүнд парламентийн журмын дагуу хариуцлага тооцно. Түүнчлэн ОХУ-ын Төрийн Думийн Дүрмийн 45 зүйлд зааснаар төлөөлөгч нь ёс зүйгүй үйлдэл гаргах ёсгүй: бүдүүлэг үг хэллэг ашиглах, доромжилсон хэллэг ашиглах, бусад Төрийн Думийн төлөөлөгчдийн нэр хүндийг унагаах, үндэслэлгүйгээр буруутгах, урьдаас худал мэдээлэл өгөх, хууль бус үйлдэлд уриалах г.м.
Улс орноос урвах, үндсэн хуулийн эрх зүйн харилцааны субьект, эрх мэдэлтний хувьд үндсэн хуульд харшилсан үйлдэл гаргах
Үндсэн хуулийн болон эрүүгийн эрх зүйн холбоо энэхүү үзэгдлээс урган гарч ирдэг байна.
Улс орноос урвах ойлголт нь үндсэн хуулинд тусгагддаг бус эрүүгийн хууль тогтоомжинд тусгагдсан байх ёстой байдаг аж. Гэвч АНУ-ын Үндсэн хуулийн 3 зүйлийн 3 хэсэгт урвах тухай ойголт тусгагдан байдаг буюу урвах гэдэг нь АНУ-ын эсрэг дайн зарлаж, АНУ-ын дайснуудтай нэгдэн, тэд нарт тусламж үзүүлэх болно. Мөн Казахстан улсын “Ерөнхийлөгчийн тухай хуулийн” 26 зүйлд зааснаар улс орноос урвах гэдэг нь дайны үед гадаад улсад туслан, сул талыг ашиглан эх орныхоо хүчийг нь сулруулах санаатай үйлдэл болно. Бас казахстаны хуульчидын дүгнэж байгаагаар ийм тохиолдол практикт гарах боломжгүй.
Франц улсын Ерөнхийлөгч нь Үндсэн хуулийн 68 зүйлд зааснаар зөвхөн улс орноосоо урвах үйлдэл гаргасан үндсэн дээр огцрох боломжтой ч урвах үзэгдлийн тухай албан ёсны тайлбар Эрүүгийн эрх зүйд ч, Үндсэн хуулийн эрх зүйд ч тэр байхгүй нь сонирхолтой (сургаалийн шинжтэй тайлбарыг эс тооцвол). Ийм байдлаар Францын Дээд шүүх Ерөнхийлөгчийн хэргийг гэмт хэрэг гэж тогтоож чадахгүйн үндэслэл дээр Үндсэн хуулинд заасан арга хэмжээнүүдийг авч чадахгүй болно. Уг шалтгаанаар “nullum crimen, nulla poena sina lege” зарчмыг Дээд шүүх улс орноос урвах хэрэгт хэрэглэж чадахгүй юм. Ерөнхийлөгчийн Үндсэн хуулийн давуу эрхийг хэтрүүлэн хэрэглэх (жишээ нь Францын Үндсэн хуулийн 16 зүйлд заасан онцгой бүрэн эрх) эсвэл хэрэглэхээс зайлсхийх (Ерөнхий садыг томилохгүй байх, хууль батлах) зэрэг нь улс орноос урвах үзэгдэл гэж таамаглаж болох юм. Ерөнхийлөгчийн ёс зүй зөрчсөн үйлдлийг улс орноос урвах гэмт хэргийн үндэслэл болгоход хангалтгүй юм. Үүнд хэргийг хүндрүүлэх, сулруулах нөхцөл байдал хэрэгтэй болно. Учир нь нарийн бичиг томилох, албан бичигт гарын үсэг зурахаас зайлсхийх нь урвах үзэгдэл болохгүй юм. Урвах тухай тодорхой ойголтгүйгээс болон улс төрд уг ойголтыг чөлөөтэй өөрчлөх, Ерөнхийлөгчийг хиймэл үндэслэлээр суудлаас нь огцроох шалтгаан болох боломжтой.
ОХУ-ын Үндсэн хуулинд мөн адил урвасан үйлдэл гаргасны үндсэн дээр Ерөнхийлөгчийг огцроох тухай заалтыг агуулдаг. Гэвч ОХУ-ын Үндсэн хуулийн 93 зүйлд зааснаар Ерөнхийлөгч албан тушаалынхаа үүргээ гүйцэтгэх хугацаандаа урвах үйлдэл гаргасан тохиолдолд үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага хүлээнэ. Улс орны удирдагч албан тушаалдаа сонгогдохоосоо өмнө нь үйлдсэн гэмт хэргийнхээ төлөө суудлаасаа огцрох тухай асуудал нь өрөөсгөл хэрэг болно. Учир нь ОХУ-ын “Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай” Холбооны хуульд зааснаар сонгогдогчийн өмнөх зөрчлүүд сонгогчдод мэдэгдэж байх ёстой (34, 35, 36, 66, 67 зүйл), зөрчлүүдээ нуун дарагдуулах ородлого хийсэн тохиолдолд бүртгэл нь цуцлагдах (84 зүйл) ба Үндсэн хуулийн 50 зүйлд зааснаар хэн ч нэг гэмт хэргийн төлөө дахин шийтгэл хүлээхгүй.
ОХУ-ын Эрүүгийн хуульд хүнд хэргийн ангилалын тухай ойголт байдаг бол Үндсэн хуулинд байдаггүй аж. Эрүүгийн хуулийн 15 зүйлд зааснаар хүнд гэмт хэрэг гэдэг нь санаатай үйлдэл ба хорих ялын дээд хугацаа нь 10 жил байдаг. Уг зүйлд хүнд гэмт хэргээс гадна хөнгөвтөр, дунд, онцгой хүнд гэсэн ангилалууд байдаг. 1993 онд Үндсэн хуулийн шинээр найруулсан хэлбэрийг батлахаас өмнө 1960 оны Эрүүгийн хуульд хүчинтэй хэвээр байсан ба 7.1 зүйлд заасан хүнд гэмт хэрэг нь Эрүүгийн хүн гэмт хэргээс огт өөр байсан байна. Энэ нь нийгэмд онцгой хор хөнөөлтэй, санаатайгаар үйлдсэн хэрэг (төрийн гэмт хэрэг, санаатайгаар хүн алсан, хүн барьцаалах г.м.) байсан. Үүнтэй холбоотой хэдэн маргаантай зүйл гарч ирнэ. Нэгдүгээрт, Ерөнхийлөгчийг онцгой хүнд гэмт хэргийн үндсэн дээр огцруулах боломж нь тодорхойгүй болно (Үндсэн хуулийн 93 зүйл, Эрүүгийн хуулийн 15 зүйлүүдэд зааснаар Ерөнхийлөгчийг том авилгалын үндэслэлээр хүртэл хариуцлагад татах боломжгүй байдаг). Хоёрдугаарт, Ерөнхийлөгч хууль тогтоогчтой хамт үндсэн хуулиар тогтоосон улс орны удирдагчийн хариуцлагын үндэслэлийг өөрчлөх нь (Ерөнхийлөгч Холбооны хуулийг баталдаг) хууль бус эсэх нь тодорхойгүй. Үндсэн хуулийн 93 заалтанд заасан хүнд гэмт хэргийг (ОХУ-ын Үндсэн хуулинд хүнд гэмт хэргийн тухай талйбар өгөөгүй байдаг) Эрүүгийн гэмт хэрэгтэй холбохгүй байх нь уг хуулийн мөргөлдөөнөөс гаргаж болох юм. Эрүүгийн хуулийн хүрээнд Ерөнхийлөгчийн гэмт хэргийн ангилалыг тогтоох нь Төрийн Думагийн эрх, үүрэг юм (ОХУ-ын Үндсэн хуулийн 93 зүйлд зааснаар Дээд шүүхийн дүгнэснээр уг процедурт хамаарагдах гэмт хэргийн ангилалын тухай юу ч заагаагүй байсан).
Ийм байдлаар үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцагын үндэслэл нь тохиолдол бүрт өөр өөр салбарт хамаарагддаг байна. Жишээ нь ОХУ-ын “Төв банкны тухай” Холбооны хуулийн 14 зүйлд зааснаар Төв банкны захирал эрүүгийн гэмт хэрэг үйлдсэний, Төв банкны үйл ажиллагаатай холбоотой холбооны хуулийг зөрчсөний үндсэн дээр Төрийн Думагийн шийдвэрээр суудлаасаа чөлөөлөгдөнө. ОХУ-ын “Холбооны чуулганы Төрийн Думийн гишүүний статус болон Холбооны зөвлөлийн гишүүний статусын тухай” Холбооны хуулийн 4 зүйлд зааснаар шүүх хурлаас яллах, шийтгэх шийдвэр гарсан өдрөөр таслал болгож төлөөлөгчийн бүрэн эрх хураагдана. Уг үндсэн хуулийн деликтуудын хувьд Төв банкны Дарга, Төрийн Думагийн төлөөлөгч нар албан тушаалдаа нийцэшгүй үйл хөдлөл гаргасан шалтгаанаар огцорно.
Хуулийн зөрчил бүр хариуцлагын үндэслэл болдоггүй. Израилийн “Төрийн хуулийн тухай” хуулийн 18 зүйлд зааснаар Ерөнхий сайдыг Кнессетийн шийдвэрээр огцруулахын тулд шүүх хурал уг зөрчлийг ёс суртахууны хувьд доод гэж үзэх ёстой.
Уг үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын үндэслэл нь үндсэн хуулийн деликтийн субьектээсээ хамаарч хэлбэр нь өөр өөр байна. Нийгмийн нэгдлүүдийн хувьд зорилгод нь харшилах, зорилтондоо хүрэхээс татгалзах зэрэг нь хариуцлагын үндэслэл болно. Парламентийн гишүүдийн хувьд улс төрийн намаа солих (Непал Хаант Улсын Үндсэн хуулийн 49 зүйл, Португал улсын Үндсэн хуулийн 160 зүйл), иргэний харьялалаа солих, өөр улсын иргэний харьялал авах (Азербайджан Улсын Үндсэн хуулийн 89 зүйл, Грек улсын Үндсэн хуулийн 55 зүйл, Гүрж улсын Үндсэн хуулийн 54 зүйл) зэрэг нь хариуцлагын үндэслэл болно. Уг хариуцлагын үндэслэлийг өөр жишээ гэвэл: хэрэв улс орны удирдагч Парламентийг татан буулгах санал асуулга явуулж, татан буулгах санал нь хангалттай санал аваагүй тохиолдолд уг удирдагч бүрэн эрхээ хураалгана (Латви улсын Үндсэн хуулийн 48, 50 зүйл); улс орноос гадуур зорчих журмыг зөрчсөн (Ирланд улсын Үндсэн хуулийн 12 зүйл, Колум улсын Улс төрийн үндсэн хуулийн 128 зүйл). Литва улсын Үндсэн хуулийн 73 зүйлд зааснаар хүнд суртал нь дээд албан тушаалтнуудыг огцруулах үндэслэл болно. Швецийн Хаант Улсын Хаан ширээг залгамжлах актын 7, 8 заалтууд дараах зүйлийг агуулсан байдаг: хаан ширээ залгамжлагчийн зарим үйл хөдлөл статусд нь нийцэшгүй ба зөрчсөн тохиолдол Швецийн хаан ширээг залгамжлах эрхгүй болно. Жишээ нь залгамжлагч Хааны зөвшөөрөлгүйгээр хил давах хориотой, Хаан ба Ригсдагийн зөвшөөрөлгүйгээр гадаад улсад сонгуулийн, гэрлэлтийн, залгамжлалын журмаар эрх баригч болж болохгүй.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын үндэслэлийн цар хүрээ өргөн тул зарим үндсэн хуулийн деликтуудыг зөрчлийн субьектээр (төрийн байгууллага, иргэн, нийгмийн нэгдэл г.м.), халдаж буй обектээр нь ангилж болдог. В.О. Лучин үндсэн хуулийн деликтүүдийг зохицуулах салбараар нь ангилсан байна: 1) үндсэн хуулийн үндэс суурь; 2) хүний эрх, эрх чөлөө; 3) холбооны бүтэц; 4) институт зохион байгуулалт, Засгийн газар; 5) орон нутгийн засаг захиргаа; 6) Үндсэн хуулинд өөрчлөлт оруулахтай холбоотой деликтүүд. Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын үндэслэлийн шинж чанарыг гаргаж, тодорхойлж, цаашид хөгжүүлэхийн тулд ямар ч ангилал байсан хэрэгтэй юм. Ийм учир үндсэн хуулийн эрх зүйн зохицуулалтыг сайжруулахын тулд хууль тогтоогч нь үүнд тогтмол анхаарал хандуулж байх нь зүйтэй юм. Хариуцлагын үндэслэл нь үндсэн хуулийн эрх зүйн субьектийн хуулийн статусын онцлогийг, үндсэн хуулийн деликтийг авч үзэж дүгнэлт гаргахдаа маш тодорхой байх хэрэгтэй.
Үндсэн хуулийн деликтийн бүрэлдэхүүн
Хуулийн хариуцлагын нийтлэг зарчим нь ОХУ-ын Үндсэн хуулиас урган гарч ирдэг ба ОХУ-ын хуулийн этгээд (49, 50, 54, 64 зүйлүүд) болон хувь хүмүүсийн үндсэн хуулийн эрх зүйн статусд шууд нөлөөтэй байдаг байна. Тухайлбал, ОХУ-ын Үндсэн хуулийн 54 зүйлийн 2 хэсэгт зааснаар зөрчил гарсан үед үйлчилж байсан хуулиар уг үйлдлийг зөрчил гэж тодорхойлсон байвал хуулийн хариуцлага тооцно. Гэмт хэргийн бүрэлдэхүүн нь бүх төрлийн хуулийн хариуцлагын үндэслэл болдог; бүрэлдэхүүний шинжүүд нь ардчилсан, эрх зүйт улсын үндсэн хуулийн суурь зарчмуудтай нийцтэй байх ёстой ба шударга ёсны (хариуцлагын субьект буюу хуулийн этгээд, хувь хүнтэй харьцах харьцаанд) тухай ойголтыг агуулсан байх ёстой.
Хууль зүйн шинжлэх ухааны гаргасан гэмт хэргийн бүрэлдэхүүн хэмээх ойлголт нь үндсэн хуулийн деликт буюу үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын үндэслэлийн тайлбарын хувьд ашиглаж болохуйц юм.
Бүрэлдэхүүн гэдэг нь үндсэн хуулийн эрх зүйгээр тогтоосон шинж тэмдгүүдийн нийлбэр ба уг шинж тэмдгүүдийг агуулсан нийгмийн эсрэг үйлдлийг нь үндсэн хуулийн деликт гэнэ.
Практикт делик нь маш олон төрлийн шинж чанартай байдаг ба тэдгээр нь хуулийн ач холбогдолтой болон хуулийн ач холбогдолгүй гэж ялгагдана. Хуулийн ач хологдолтой шинжүүдийг үндсэн бүрэлдэхүүнд ордог (конструктив) болон ордоггүй (хариуцлагыг сулруулах, хүндрүүлэх нөхцөл байдал) гэж ангилдаг.
Деликтийн бүрэлдэхүүн гэдэг нь бодит үзэгдлүүдийн шинжүүдийг тусгасан (нийгмийн эсрэг үйлдэл) логик бүтэц юм. Үндсэн хуулийн эрх зүй нь деликтийн шинж чанаруудыг гаргадаг бус хамгийн ач холбогдолтой, онцгой шинжүүдийг түүж бүрэлдэхүүн үүсгэдэг. Логик бүтэц нь хууль тогтоомжоор бэхлэгддэг ба үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын норматив үндсийг гол хэсэг нь болдог. Уг заасан шинжүүд нь тодорхой үйлдлийг үндсэн хуулийн деликт гэж хүлээн зөвшөөрөхөд хангалттай үндэслэл болно.
Үйлдэл нь үндсэн хуулийн эрх зүйн журмаар заасан бүрэлдэхүүний бүх шинжийг агуулсан тохиолдолд үндсэн хуулийн деликт болно. Бүрэлдэхүүний ядаж ганц шинж байхгүй бол уг үйлдэл гэмт хэрэг болохгүй. Түүнчлэн үндсэн хуулийн эрх зүйн журмаар хариуцлагад татахын тулд гэмт хэргийн бүрэлдэхүүн шаардлагатай хэдий ч зарим үндсэн хуулийн эрх зүйд онцгой тохиолдлууд байдаг. Өөрөөр хэлбэл хариуцлагад татахад гэмт хэргийн бүрэлдэхүүн бүхэлдээ байх албагүй ба хэдхэн шинж байхад хангалттай болно.
Хууль тогтоомжинд үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг бэхлэх нь хөгжлийнхөө анхны шатандаа явж байгаа хариуцлага тооцох тухай зүйл, заалтуудад тэр бүрчлэн бүрэлдэхүүний шинжүүд бүгдээрээ заагдаагүй байдаг. Үндсэн хуулийн деликтийн бүрэлдэхүүнийг зөв ойлгохын тулд уг норматив актын зүйл ангийг бусад үндсэн хуулийн эрх зүйн журамтай харьцуулж авч үзэх шаардлагатай.
Хууль тогтоогч нь хариуцлагыг хуулиар бэхлэхдээ шинж чанар, нийгэмд учруулах аюулын хэмжээ, зөрчлийн үр дагавар, зөрчигчийн гэм буруу, зэмлэл зэргийг нь авч үзсэн байх шаардлагатай. Гэмт хэргийн бүрэлдэхүүн нь ойлгомжгүй, давхцсан, хийсвэр ойлголтуудад тулгуурлах ёсгүй ба хууль тогтоогч зөрчил тус бүрийн онцлог шинжийг нь гаргах ёстой (эдгээр бүрэлдэхүүнүүдийг практикт хэрэглэхэд илүү ойлгомжтой болгох, ялгахын тулд).
Үндсэн хуулийн эрх зүйн деликтийн загвар буюу бүрэлдэхүүн нь хариуцлагыг тодорхойлдог. Бүрэлдэхүүний бүх шижнүүдийг агуулсан хэрэг хийх нь деликтийн харилцаа үүсэх үндэслэл болдог.
Гэмт хэргийн бүрэлдэхүүн нь гэмт хэргийн обьект, обьектив тал, субьект субьектив тал гэсэн 4 шинжэд хуваагддаг. Эдгээр нь нийлж тодорхой гэмт хэргийн бүрэлдэхүүнийг тогтоодог. Эдгээр шинж нь бусад гэмт хэргээс ялгагдах гол онцлог нь болж өгдөг. Уг 4 шинжийн зохилдлого нь үндсэн хуулийн деликтийн бүрэлдэхүүн болдог.
Үндсэн хуулийн деликтийн обьект
Деликтийн обьект бол үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын субьектийн гэмт халдлага, деликтийн явцад гэм хор учирсан буюу учирч болох байсан зүйл юм. Хууль бус үйлдэл бүр тодорхой обьект руу чиглэсэн байдаг.
Деликтийн явцад, үр дүнд хохирол амсаж буй тохиолдолд л деликтийн обьект болно. Тиймээс үндсэн хуулийн эрх зүйн хэм хэмжээ нь деликтээс хохирол амсах боломжгүй тул обьект болохгүй.
Зарим судлаачид обьектийн хувьд Үндсэн хуульт дэглэмийн бүрэлдэхүүн болох хууль ёсны байдал, дүрэм журмыг авч үзэж байгаа юм. Үндсэн хуулийн деликтийн хэсэг буюу хууль ёсны байдал, дүрэм журам нь араасаа үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага агуулах обьект болно. Хуулинд нийцэшгүй үйлдэл, үйл хөдлөл нь сөрөг үр дагавар авчраагүй ч байсан гэлээ хууль ёсны байдал, нийгмийн шударга ёсны мэдрэмжинд халдах юм.
Зарим үйлдлүүд нийгмийн харьцаанд хортой учир нийгмийн бус, хориотой үйлдэлд тооцогдсон байдаг. Ийм учраас үндсэн хуулийн деликтийн обьект нь үндсэн хуулиар хамгаалагдаж, зохицуулагддаг нийгмийн харьцаанууд юм. Эдгээр харьцаануудад байгууллага, төрийн байгууллага, төр ба иргэн (нийгмийн бүлэг, иргэдийн чуулган г.м.) хоорондын харьцаанууд ордог. Эдгээр харьцаанууд эрх зүйн бусад салбарын харьцаануудаас огт өөр юм.
Нийгмийн харьцааны бүрэлдэхүүнийг дараах шинжээр ялгадаг: a. Харьцааны үндэс – харьцаа үүсэж буй шалтгаан b. Харьцааны субьект – харьцаа үүсэж буй шалтгаанаар хоорондоо харьцаж буй этгээдүүд c. Нийгмийн харьцааны агуулга - үндсэн хуулийн эрх зүйн харилцааны субьектүүдийн нийгмийн холбоо
Москвагийн бүсийн “Москвагийн бүсийн төлөөлөгчийг огцруулах тухай” хуулийн 1 зүйлийн агуулга нь төлөөлөгч нэр хүндээ гутааж буй үйлдлээрээ төлөөлөгчийн газрын харьцаанд (харьцааны субьектүүдийн холбоо) халдаж байгаа юм. Үндсэн хуулийн деликтээр бүгд эсвэл зарим (нэг эсвэл хоёр) нийгмийн харьцаа өртдөг. ОХУ-ын “Санал асуулгын тухай” Холбооны хуулийн 74 зүйлд заасан үйлдэл нь санал асуулгад оролцож буй иргэдийн эрхэнд (харьцааны шалтгаан) халдаж байгаа ба уг үйлдэлд нийгмийн харьцааны агуулга болон субьектүүд өртөж байгаа юм. Энэ зүйлийн дагуу хорооны гишүүн санал асуулгын үйл ажиллагаанд оролцох эрхгүй болох ба ажиглагч болон бусад этгээдүүд ОХУ-ын санал асуулгын тухай хуулийг мөн адил зөрчиж байвал уг танхимаас хөөгдөх юм.
Хэрэв нийгмийн харьцааны ядаж ганц бүрэлдэхүүн хэсэгт хохирол учирж байвал уг харьцаа нь бүхэлдээ өөрчлөгдөх болно. Ийм учраас үндсэн хуулийн деликт нь нийгмийн харьцааны ядаж ганц бүрэлдэхүүн хэсэгт халдаж байвал үндсэн хуулийн эрх зүйн журмаар хамгаалагдсан харьцааг өөрчилж байна гэсэн үг. Зөвхөн ганц хууль бус үйлдлээс болж хэд хэдэн нийгмийн харьцаануудын үйл ажиллагаа доголдох болно. Жишээлбэл Парламент Үндсэн хуулинд харшилсан шийдвэр гаргавал уг шийдвэрийн зохицуулахад чиглэгдсэн харьцаанд хохирол учрах юм.
Үндсэн хуулийн деликт нь онцлог шинж чанар нь обьект нь үндсэн хуулийн эрх зүйн харилцааны обьектүүдтэй (субьектүүдийн харьцаанд орж буй шалтгаан) нягт холбоотой байдагт оршино. Үндсэн хуулийн эрх зүйн харилцаанууд нь материал, материал бус шинж зэрэг олон талын шинж чанартай байдаг. Эдгээр эрх зүйн харилцааны обьект нь нийгмийн дээд үнэт зүйлсүүд байдаг. Ардчилсан улс орнуудын хувьд эдгээр үнэт зүйлсүүдэд үндсэн хуульт дэглэм, хүн, хүний эрх, хүний эрх чөлөө, нийгэм улс орны ашиг сонирхол, ард түмний удирдлага, улс орны тусгаар тогтносон байдал, ардчилал, олон намт улс төр, улс төрийн олон талт байдал зэрэг болно. Эдгээр үнэт зүйлсүүд тодорхой ангилагдсан тогтолцоо биш хэдий ч эдгээрийг үл тоомсорлох нь байж болшгүй хэрэг юм.
Харьцаа бүр үндсэн хуулийн деликтийн обьект болохгүй тул обьектийг тодорхойлохын тулд зөрчлийн норматив талыг авч үзэх хэрэгтэй. Үндсэн хуулийн эрх зүйгээр хамгаалагдсан харьцааг (ашиг сонирхлыг) үндсэн хуулийн деликтийн обьект гэж авч үзэж болно. Гэхдээ ашиг сонирхол халдаж буй халдлага бүр нь үндсэн хуулийн деликт болохгүй юм. Үндсэн хуулийн деликт нь үндсэн хуулийн эрх зүйгээр хамгаалагдсан аливаа нэг нийгмийн харьцаанд буюу деликтийн обьектэд шууд хохирол учруудаг байна. Засгийн газар, засаглал зарим үед халдлагын обьектийг тухай тохиолдлын нийгмийн харьцааны бүрэлдэхүүн хэсэг гэж үздэг (ОХУ-ын “Онцгой байдлын тухай” Холбооны хуулийн 3 зүйлийн “А” хэсэгт зааснаар тодорхой бүс газар, онцгой чухал обьектуудыг барьцаалах).
Обьектуудыг үндсэн болон ерөнхий гэж ангилж болно. Эрх зүйн зарим салбаруудаар зохицуулагддаг, үндсэн хуулийн эрх зүйгээр хамгаалагдсан нийгмийн харьцаанууд нь үндсэн обьект болно. Харин үндсэн обьектийн бие даасан шинж, онцлог чанаруудыг агуулсан нийгмийн харьцаануудын зүйл ангийг ерөнхий обьект гэнэ. Үндсэн обьектийг шинж тэмдгээр нь задлах шалгуур нь нийгмийн үйл ажиллагааны салбар байж болно.
Үндсэн хуулийн обьектэд халдах нь үндсэн хуулийн журмын хуулийн хүчийг сулруулж, хууль ёсны байдлыг доголдуулж, нийгэм эдийн засаг болон улс төрийн салбарын улс орны болон хувийн ашиг сонирхлыг хохироодог. Үндсэн хуулиар тогтоосон хэм хэмжээнээс хэтрэх, ногдсон үүрэг даалгавраа биелүүлэхгүй байх үзэгдлүүд нь Үндсэн хуульт дэглэмийн нэр хүндэд итгэх итгэлийг мохоодог байна.
Үндсэн хуулийн деликтийн обьектив тал
Үндсэн хуулийн деликтийн бүрэлдэхүүний уг тал нь халдлагын гадаад байдал юм. Мөн үндсэн хуулийн обьектэд хор хохирол учруулж буй үйлдэл, үр дагавар нь обьектив тал болно.
Деликтийн обьектив тал нь бүрэлдэхүүний хамгийн гол шинж ба деликтүүдийг хоорондын ялгааг гаргахад нэн хэрэгтэй. Үндсэн хуульт засаглал ерөнхийдөө деликтийн зөвхөн обьектив талын шинжийг тодорхойлж, үндсэн хуулийн эрх зүйн журам болох зүй зохистой үйл хөдлөлийн төлөвийг тогтоож тайлбар өгдөг байна. Жишээ нь ОХУ-ын Үндсэн хуулийн 3 зүйлийн 4 хэсэгт зааснаар хэн ч ОХУ-ын эрх мэдлийг булаах эрхгүй; “ОХУ-ын санал асуулгын тухай” Холбооны хуулийн 68 зүйлд зааснаар хэлэлцүүлгийн үеээр сонгуулийн хорооны гишүүдэд хээл хахууль өгөхийг хориглоно, үүнд: мөнгөн хөрөнгө, бэлэг шан, үнэт цаас болон бусад материал эд зүйл.
Деликтийн обьектив тал нь нийгмийн хор хохирол, аюулын хэмжээг тодорхойлох гол шалгуур болно. Обьектив талын шинж нь үндсэн хуулийн деликтийн хандлагыг тодорхойлно. Жишээлбэл, ОХУ-ын “Экстремист үйл ажиллагааг эсэргүүцэх тухай” Холбооны хуулийн 1 зүйлд зааснаар Үндсэн хуульт дэглэмийг хүчээр өөрчлөх, улс орны бүрэн бүтэн байдлыг алдагдуулах, эрх мэдэл булаах, хууль бус зэвсэглэлт хүчин үүсгэх зэрэг үйлдлүүд нь экстремист үйл ажиллагаа болно.
Хуулийн ном зохиолд гэмт хэргийн обьектив талын дараах элементүүдийг гаргадаг: гэмт үйлдэл (эсвэл эс үйлдэхүй), хууль бус байдал, нийгмийн аюул заналхийлэл, сөрөг үр дагавар болон тэдний учир шалтгааны харилцаа. Энэ элементүүд үндсэн хуулийн деликтийн хувьд ч хамааралтай болно. Дээрх шинжүүдээс гадна деликтийн арга (удаа дараалсан зэрэг), цаг хугацаа болон бусад нөхцөл байдлууд чухал байна. Эдгээр шинжүүдийг энэхүү дарааллаар тогтоох ба нэг шинж нь байхгүй тохиолдолд дараа дараагийн шинжүүдийг тодорхойлох нь утгагүй болно.
Үйл гэдэг нь обьектэд шууд эсвэл шууд бус байдлаар хор хохирол учруулж буй санаатай гэмт үйлдэл эсвэл эс үйлдэхүй юм. Гэмт үйлдэл ч тэр, эс үйлдэхүй ч тэр үндсэн хуулийн эрх зүйн журманд нийцэхгүй. ОХУ-ын “Иргэдийн санал асуулгад оролцох эрх, журмын тухай” Холбооны Хуулийн 75 зүйлд зааснаар төрийн засаглалын байгууллагын, орон нутгийн засаг захиргааны, нийгмийн нэдлүүдийн, албан тушаалтнуудын шийдвэр болон үйлдэл (эсвэл эс үйлдэл) нь иргэдийн санал асуулгад оролцох эрхийг зөрчиж байвал уг хэргийг шүүхэд шилжүүлнэ. Үйлдэл гэдэг субьектийн идэвхит үйл ажиллагаа юм. Үндсэн хуулийн деликтуудын ихэнх нь идэвхит үйл ажиллагаагаар үйлдэгддэг. Эс үйлдэхүй гэдэг нь субьектийн үндсэн хуулийн эрх зүйн үүргээ биелүүлээгүйгээс болж нийгмийн сөрөг үр дагавар үүсдэг пассив үйл хөдлөл юм. Нэг талаараа бол энэ нь субьектийн зохицуулах ёстой байсан үйл ажиллагаад оролцоогүй байх болно.
Зарим үндсэн хуулийн деликтүүд үйлдэл ч тэр, эс үйлдэхүйгээр ч тэр үйлдэгдэж болдог. Үйлдэл, эс үйлдэхээсээ хамаараан үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага нь өөр өөр байх тул энэ хоёр ойлголтыг ялгах нь чухал юм. Хэрэв субьект үндсэн хуулийн журмаар тогтоосноор тодорхой ажил үүргээ гүйцэтгээгүй тохиолдолд уг эс үйлдэхүй нь зохих үйл хөдлөлд нийцэшгүйд тооцогдоно. Иймээс журмаар тогтоогоогүй үйлдлийг гаргаагүй тохиолдолд хариуцлагын тухай ярих үндэслэл байхгүй.
Зарим үндсэн хуулииар хариуцлагыг зөвхөн идэвхгүй байдлын үндсэн дээр хүлээлгэдэг. Жишээ нь ОХУ-ын “Улс төрийн намын тухай” Холбооны хуулийн 37 зүйлд зааснаар 5 жилийн турш сонгуульд оролцоогүй нам нь татан буулгагдах ёстой. Сонгуульд оролцох гэдэг нь нам өөрийн гишүүдээ ОХУ-ын субьектүүдийн түвшний, төрийн, орон нутгийн албан тушаалд тушаалд нэр дэвшүүлэхийг хэлнэ. Үүнд шинээр үүссэн нам ч бай, олон удаа сонгуульд амжилтгүй оролцсон нам ч бай хуулийн өмнө тэгш хариуцлага хүлээнэ. Мөн адилаар, Германы Холбооны Улсын “Улс төрийн намын тухай” хуулийн 2 бүлэгт зааснаар 6 жилийн турш Бундестагт нэр дэвших сонгуульд оролцоогүй, мөрийн хөтөлбөрөө гаргаагүй нийгмийн нэгдэл нь статусаа алдана.
Идэвхгүй байдлын үндсэн дээр хариуцлага хүлээх жишээнүүдээс дурдвал: ОХУ-ын “1998 оны холбооны төсвийн тухай” Холбооны хуулийн 42 зүйлд зааснаар Холбооны хуулинд гарын үсэг зураагүй ОХУ-ын субьектүүд сангаас мөнгөн хөрөнгө, ямар нэг туслалцаа хүртэх эрхгүй болно; ОХУ-ын Самара хотын Думийн “Төлөөлөгчийг огцруулах журмын тухай” дүрмийн 2 зүйлд зааснаар хотын захиргааны албан тушаалтнууд үүргээ удаа дараалан, хүндэтгэх шалтгаангүйгээр биелүүлээгүй тохиолдолд огцорно; Португал улсын Үндсэн хуулийн 242 зүйлд зааснаар хуулийг бүдүүлгэр зөрчсөн үйлдэл эсвэл эс үйлдэхүй гаргасан захиргааны байгууллагууд татан буулгагдах боломжтой; Энэтхэг улсын Үндсэн хуулинд зааснаар хэрэв аль нэг муж нь бүрэн эрхийнхээ хүрээнд Үндсэн хуулиар тогтоосон аливаа нэг үүрэг даалгавраа гүйцэтгээгүй тохиолдолд Ерөнхийлөгч уг мужийг хууль биелүүлэх чадваргүйд тооцно.
Хэрэв хариуцлагыг зөвхөн гэмт үйлдлийн үндсэн дээр тооцдог байсан бол төрийн байгууллагууд, албан тушаалтнуудыг ямарваа нэг үйлдэл гаргахаас зайлсхийхэд хүргэх тул идэвхгүй байдлын үндсэн дээр хариуцлага тооцох нь уг эрсдэлийг багасгадаг болно.
Сонгууль, санал асуулгад сайн дураараа оролцохгүй байх нь хариуцлагын үндэслэл болдог идэвхгүй байдлын нэг хэлбэр мөн чухалчлан авч үзэх шаардлагатай. Санал асуулга, сонгуульд заавал оролцох ёстой тохилдолд л санкц хэрэглэх боломжтой болно. Жишээ нь Итали улсын Үндсэн хуулийн 48 зүйлд зааснаар сонгуульд оролцох нь иргэний үүрэг болно.
Хэрэв сонгуульд оролцсон хүмүүсийн тоо хангалтгүй тохилдолд (хэрэв хуулиар сонгуульд оролцох хүний доод хэмжээг тогтоосон бол) сонгуулийн үр дүнг хүчингүйд тооцох буюу сонгулиар сонгогдож нэр дэвшсэн албан тушаалтан, засаг захиргааны статусыг хүчингүйд тооцох юм.
Хэрэв сонгогч нь ямарваа нэг хүндэтгэх шалтгаангүй (өвчин, сонгуулийн үеэр өөр улсад байсан, сонгуулийн цэг хол байсан г.м.) бол хууль зөрчсөнд тооцож, идэвхгүй байдлын үндсэн дээр хариуцлага хүлээлгэнэ. Жишээлбэл Бельгийн Сонгуулийн дүрмийн 209, 210 зүйлүүдийн дагуу иргэн сонгуульд оролцоогүй бол эхний удаад донгодуулан анхааруулга авна, дараагийн удаад уг иргэний овгийг 6-10 жилийн турш захиргааны барилга дээр тусгай жагсаалтанд байрлуулна, 15 жилийн дотор 4 удаа сонгуульд ирээгүй бол сонгуулийн эрх нь 10 жилээр хураагдана. Сонгуулийн үр дүн гарсаны дараа 8 хоногийн дотор прокурор хүндэтгэх шалтгаангүйгээр сонгуулиас зайлсхийсэн иргэдийн жагсаалтыг гаргана. Эдгээр иргэдийн хэргийг шүүхэд давж заалдах шатны эрхгүйгээр шилжүүлэх юм.
Хууль ёсны бус байдал. Үндсэн хуулийн деликтийн обьектив тал нь субьектийн хууль бус үйлдэл байдаг.
Хууль тогтоомжинд харшилсан, эрх зүйн хэм хэмжээнднийцэшгүй үйллийг хууль бус үйлдэл гэнэ. Мөн тодорхой хэмжээний бүрэн эрхт этгээдийн буруу үйлдлийг хууль бус үйлдэл гэж үзэж болохгүй. Эрх зүйн журмаар тогтоосон хэм хэмжээнээс гажсан үйлдлүүдийг хууль буст тооцно. Энэ нь нөгөөтэйгүүр зохисгүй үйллийг хориглох юм. Аливаа хориглосон үйлдлээс шалтгаалж эцсийн дүнд санкц тогтоодог байна.
Хууль бус үйлдэл гэдэг нь гэмт хэргийн нийгэмд учруулж болох аюул, хор хөнөөлийг тайлбарлах хуулийн ойлголт болно. Зарим судлаачид нийгмийн аюулыг зөвхөн гэмт хэрэг бус бүх төрлийн хуулийн зөрчлийн шинж гэж үзэж байгаа. Харин бусад нь нийгэмд хортой үйлдлээс бусад бүх хуулийн зөрчлийг хүлээн зөвшөөрдөг. Нийгэмд хортой үйлдэл гэдэг нь үндсэн хуулиар хамгаалагдсан обьектэд хор хохиролыг шууд эсвэл шууд бус байдлаар учруулдаг, учруулах боломжтой үйлдэл юм. Зарим үндсэн хуулийн деликтүүд нийгэм онцгой хортой байдаг. Тийм учраас иймэрхүү деликтүүдийн үндсэн хуулийн болон эрүүгийн эрх зүйн диспозиц нь ижилдүү байдаг.
Зөрчлийн субьектийн үйлдэл нь үндсэн хуулийн эрх зүйн журамтай хэр нийцэж байгаагаас хамааран обьектив тал нь өөр өөр хэлбэртэй байна. Хуулийн ном зохиолд зохисгүй үйлдлүүдийг дараах байдлаар ангилдаг: 1) үндсэн хуулийн эрх зүйн хэм хэмжээг сахихгүй байх; 2) үндсэн хуулийн эрх зүйн хэм хэмжээг хангалтгүй мөрдөх; 3) үндсэн хуулийн эрх зүйн хэм хэмжээг үл тоох, зөрчих.
Мөн үндсэн хуулийн эрх зүйн хоригууд нь ялгагдаж болно. Жишээлбэр Иран улсын Үндсэн хуулийн 81 зүйлд зааснаар Засгийн газарт гадаад улсын иргэдэд зарим салбарт хөнгөлөлт, зөвшөөрөл олгохыг хориглоно.
Үүнд эрх зүйн хэм хэмжээнд нийцэшгүй үйлдлүүдийг хууль бус үйлдэл гэдэг ч гэлээ мөн нийгмийн, үндсэн хуулийн эрх зүйн хэм хэмжээнүүдэд нийцэшгүй үйлдлүүд ч хууль бус байж болох юм. Жишээ нь Данийн Хаант улсын Үндсэн хуулийн 67 зүйлд зааснаар иргэдийн шашны нэгдлийн итгэл үнэмшил, үйлдэл нь ёс суртахууны хэм хэмжээг зөрчих ёсгүй. Нийгмийн болон бусад нэгдлүүдийн үйл ажиллагаа нь зөвхөн үндсэн хуулийн хууль тогтоомжоор бус үүсгэн байгуулах бичиг баримтуудаар бас зохицуулагддаг тул эдгээрийн аль нэгийг зөрчсөн тохиолдолд хариуцлага хүлээх юм (Жишээлбэл, ОХУ-ын “Нийгмийн нэгдлүүдийн тухай” Холбооны хуулийн 4 зүйл, “Буяны байгууллагууд болон буяны үйл ажиллагааны тухай” хуулийн 120 зүйл).
Үр дагавар ба учир шалтгааны холбоо. Үндсэн хуулийн деликтийн үр дагавар бол үндсэн хуулийн эрх зүйгээр зохицуулагддаг нийгмийн харьцаанд учрах хор хохирол юм. Үр дагавар үйлдлийг обьекттэй холбодог.
Үндсэн хуулийн деликтийн үр дагаварууд олон янз байдаг ба төрөл бүрийн салбарт илэрдэг: улс төрийн, эдийн засгийн ,хүний эрхийн г.м. Үндсэн хуулийн эрх зүйн хэм хэмжээнээс гажсан, зохисгүй үйлдэл үйлдэгдсэн гэдэгийн зөвхөн баримт нь л гэхэд нийгмийн харьцаануудад тодорхой хэмжээний уршиг учруулдаг. Гэвч бүлэг үндсэн хуулийн деликтүүдийн бүрэлдэхүүний хувьд сөрөг үр дагавар авчраагүй үйлдэл хүртэл хариуцлагад татагдах шалтгаан болох юм. Жишээ нь Якут мужийн “Сахагийн Засгийн газрын тухай” Дүрмийн 8 зүйлд зааснаар сайдын үйлдсэн үйлдлийн үр дагаваараас үл хамааран алба үүргээ хангалттай гүйцэтгээгүй тохиолдолд уг сайд суудлаа чөлөөлөх ёстой. Грек улсын Үндсэн хуулийн 29 зүйлд зааснаар үүсэх үр дагавараас үл хамааран шүүхийн, цэргийн, хууль сахиулах засаглалын, намын үйл ажиллагааг дэмжигч төрийн албан тушаалтнууд ярилцлаганд орж, үг хэлэх хориотой болно.
Түүнчлэн зарим үндсэн хуулийн деликтүүдийн бүрэлдэхүүнд үйлдлийн үр дагавар нь тодорхойлогдсон байдаг ба учир шалтгааны холбоог авч үздэг байна. Жишээлбэл: ОХУ-ын “Иргэдийн сонгууль, санал асуулгад оролцох эрхийн тухай” Холбооны хуулийн 31 зүйлд зааснаар сонгуулийн хороо иргэдийн саналын эрхийг зөрчиж, сонгуулийн үр дүнд үүнээс үүдэн хүчингүйд тооцогдвол уг хороог тараана; ОХУ-ын “ОХУ-ын субьектүүдийн хууль тогтоох болон гүйцэтгэх засаглалын байгууллагуудын ерөнхий бүтцийн тухай” Холбооны хуулийн 19 зүйлд зааснаар ОХУ-ын субьектийн албан тушаалтны үндсэн хууль, холбооны хууль, ерөнхий дүрмийн зөрчил нь иргэдийн эрх, эрх чөлөөг зөрчсөн тохиолдолд уг албан тушаалтанд итгэл үзүүлэхгүй байх үндэслэл болно; ОХУ-ын “ОХУ-ын субьектүүдийн орон нутгийн засаг захиргааны ерөнхий бүтцийн тухай” Холбооны хуулийн 49 зүйлд зааснаар хэрэв төлөөлөгчийн газар, Засаг дарга нар шүүхийн шийдвэрээр Үндсэн хууль, Холбооны хууль, ОХУ-ын субьектийн дүрмэнд харшилсанд тооцогдсон эрх зүйн актуудыг цуцлаагүй мөн энэ нь ард иргэдийн эрх, эрх чөлөөг зөрчсөн тохиолдолд уг төлөөлөгчийн газар татан буулгагдаж, Засаг дарга нь огцрох юм.
Ихэнх тохиодлуудад учир шалтгааны холбоо ил тод байна. Жишээ нь нийгмийн эсвэл шашны нэгдлүүдийн экстремист үйл ажиллагаа нь дараах зүйлсүүдээс аль нэг үр дагаварыг авчирдаг: хүний эрх, эрх чөлөөний зөрчил; хувь хүнд учирах хохирол; иргэдийн эрүүл мэндийн хохирол; байгаль орчины, нийгмийн аюул; хувь хүн, хуулийн этгээд, улс орон, нийгмийн эдийн засгийн эрх ашгийн зөрчил (ОХУ-ын “Экстремист үйл ажиллагааг эсэргүүцэх тухай” Холбооны хуулийн 10 зүйл).
Зарим тохиолдолд учир шалтгааны холбоог гаргах нь хүндрэлтэй байдаг. Жишээ нь ОХУ-ын “ОХУ-ын субьектүүдийн хууль тогтоох болон гүйцэтгэх засаглалын байгууллагуудын ерөнхий бүтцийн тухай “Холбооны хуулийн 19 зүйл.
Учир шалтгааны холбооны асуудлыг шийдэхийн тулд философийн ерөнхий хандлагыг ашиглаж, эрх зүйн салбарын онцлогийг авч үзэх хэрэгтэй.
Нэгдүгээрт, бүх байгалийн, нийгмийн үзэгдлүүд хоорондоо харилцан холбоотой байдаг. Эдгээр холбоосууд нь олон янзын байж болно: цаг хугацааны хувьд, орон зайн хувьд, учир шалтгааны хувьд, нөхцөл үр дүн хувьд г.м. Ийм байдлаар учир шалтгааны холбоо гэдэг нь үйл үзэгдлүүдийн харилцан холбоо болно. Энэ тохиолдолд учир шалтгааны холбооны оронд өөр төрлийн харилцан холбоо авч үзэх эрсдэл бий. Учир шалтгааны холбоог нөхцөл үр дүнгийн харилцан холбоотой андуурах нь бий.
Хоёрдугаарт, субьектив таамаглал бус зөвхөн бодит үзэгдлүүдийн хооронд харилцан холбоо байх учир шалтгааны холбоо нь үргэлж обьектив байна. Ийм учраас баталга, нотолгоо таамаглал дээр үндэслэх боломжгүй юм.
Гуравдугаарт, учир шалтгааны холбоо бүх тохиолдолд тодорхой байна. Мөн уг холбоо нь зөвхөн харгалзах нөхцөл байдалд оршин тогтнох ба өөр тохиолдолд өөр шинж чанар, агуулгатай болох юм. Тодорхой тохиолдолд тодорхой шалтгаан, үр дагаварыг үргэлж тогтоох боломжтой байдаг. Ийм байдлаар, бодит үзэгдэл (шалтгаан) нь өөр нэг үзэгдлийг (үр дагавар) төрүүлдэг ба үр дагавар нь шалтгааны үр дүн болно.
Хууль зүйн салбарт нэг үзэгдлийн нөгөө үзэгдэлд учруулах биет үйлчлэлийг учир шалтгааны холбоо гэж үздэггүй. Үүнд нийгэм, байгалийн хүчин зүйлээр тайлбарлагдах хүний үйл хөдлөл нь шалтгаан болно. Үүрэгт субьектийн эс үйлдэхүй нь шалтгаан байж болох ч бодит байдалд эс үйлдэхүй ямарваа нэг үр дагавар авчирах боломжгүй гэж тооцогддог.
Нийгмийн харьцааны хувьд тодорхой үр дагаварын шалтгаанууд харилцан үйлчлэлд (эерэг сөргөөс үл хамааран) ордог ба нэг нэгэндээ уусдаг байна.
ОХУ-ын Дээд шүүхийн байр суурийг ажиглавал, сонгуулийн тухай асуудлыг авч үзэхдээ, засаглалын гаргасан зөрчил нь үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын арга хэмжээ буюу сонгуулийн үр дүнг цуцлах хангалттай үндэслэл болохгүй юм. Засгийн газарлалын хандлагаар хариуцлагыг зөвхөн учир шалтгааны холбоо тогтоосон үед л (жишээлбэл сонгогдогчийн үйлдэл, үйл хөдлөл нь сонгогчдын саналд нөлөөлсөн тухай баримт нь шүүхэд мэдэгдэж байх ёстой) хүлээлгэх хэрэгтэй юм.
Үндсэн хуулийн деликтийн нэмэгдэл шинж дотор аргачлал болон бусад нөхцөлд байдлууд буюу удаа дараалсан, цаг хугацаа, үе шат зэрэг шинжүүд орно. ОХУ-ын “Нийгмийн нэгдлүүдийн тухай” Холбооны хуулийн 44 зүйлд зааснаар нийгмийн нэгдэл удаан дараалан дүрэмтэйгээ харшилсан үйл ажиллагаа яуулах нь уг нэгдлийн үйл ажиллагааг зогсоох, татан буулгах үндэслэл болно. Мөн ОХУ-ын “Улс төрийн намуудын тухай” Холбооны хуулийн 41 зүйлд зааснаар улс төрийн нам нь мэдээлэл хүлээн авах байгууллагад заасан хугацаанд мэдээллээ явуулаагүй байх нь ОХУ-ын Дээд шүүхийн шийдвэрээр уг намыг татан буулгах үндэслэл болно. Түүнчлэн Белорус улсын Үндсэн хуулийн 123 зүйлд зааснаар орон нутгийн төлөөлөгчдийн Зөвлөл Засгийн газрын шаардлагыг удаа дараалан бүдүүлгээр үл тоомсорлон биелүүлэхгүй байх нь уг зөвлөлийг татан буулгах үндэслэл болно. Дани Хаант улсын Үндсэн хуулийн 78 хэсэгт хүчирхийлэл хэрэглэсэн, өөрсдийн үзэл бодлоо бусдад тулгахын тулд хүч хэрэглэсэн нийгмийн нэгдлүүд тараагдана.
Зарим тохиолдлуудад үндсэн хуулийн деликтийн цаг хугацааны хүчин зүйл ба бусад шинжийг авч үзэх нь чухал байдаг (онцгой эсвэл дайны байдал, алба үүргээ гүйцэтгэх г.м.). ОХУ-ын Дээд шүүх нь үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын арга хэмжээ авах үндэслэлийг тогтоохдоо гэмт үйлдлийн үйлдэгдсэн хугацааг авч үздэг. Тухайлбар Дээд шүүх Төрийн Думийн төлөөлөгчийн албан тушаалд нэр дэвшигчийн материалын (шууд эфирийн материал) цацагдсан хугацааг шалгаж үзсэний үндсэн дээр уг материалыг ухуулгын чанартай гэж дүгнэсэн. Сонгуулийн дүрэм журмыг зөрчсөн учраас бүртгэл цуцлах (үр дагавар) нь хууль ёсны байдалтай нийцнэ. Дэлхийн зарим орнуудад үндсэн хуулийн деликтийг шалгахдаа цаг хугацааны хүчин зүйлийг авч үздэг. Жишээлбэл: Хорвати улсын Үндсэн хуулийн 105 зүйлд зааснаар Ерөнхийлөгч зөвхөн өөрийн албан тушаалдаа залрах хугацаандаа үйлдсэн үйлдлийн төлөө хариуцлага хүлээнэ; Бельги улсын Үндсэн хуулийн 73 зүйлд зааснаар төлөөлөгчдийн Танхимийн хурлын үеийн бусад цагуудад болсон Сенатын цуглараанаар гарсан шийдвэр хүчингүй болно.
Үндсэн хуулийн деликтийн үйлдэгдсэн янз бүрийн нөхцөл байдлууд нь санкцийн төрлийг тодорхойлно. Австри улсын Үндсэн хуулийн 142 зүйлд зааснаар Үндсэн хуулийн Цэц нь онцгой хүнд бүрэлдэхүүнтэй гэмт хэрэг үйлдсэн субьектийн улс төрийн эрх мэдлийг хураана, харин зөрчил нь хөнгөн бол зөрчлийн тухай зөвхөн дурдан өнгөрнө.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын тухай сэдэвт зориулсан хуулийн ном зохиолд “обьектив тал нь үндсэн шалгууруудын тусламжтайгаар тогтоогдох ёстой, учир нь хуульд бүх төрлийн тохиолдлуудыг авч үзэх боломжгүй” гэсэн үзэл бодол байдаг. Үндсэн хуулийн деликтийн нэг онцлог нь гэвэл хууль тогтоомжинд зөвхөн обьектив талд нь хамаарагдах үндсэн шинж тэмдгүүд нь заагдсан байдаг. Мөн улс орны үндсэн болон бусад хуулиудад зөрчлийн бүрэлдэхүүн (обьектив тал) нь ерөнхий шинж тэмдгээр бүрэлдсэн байдаг. Улс төрийн салбар олон талт, олон төрлийн шинж чанартай учраас хууль тогтоогч хууль бус үйлдлийн зөвхөн обьектив талыг нь ерөнхийд нь тодорхойлохоос өөр зам байдаггүй. С.А.Авакьяны үзсэнээр, энэ тохиолдолд эрх зүйн акт бус амьдралын туршлага санкц хэрэглэх боломжийг заадаг байна. Амьдралаас харахад үндсэн хуулийн эрх зүйн салбарт маш олон төрлийн үйлдэл байдгаас эцсийн дүнд хариуцлагын обьект (зохицуулагч байгууллага) хариуцлагын арга хэмжээ авах үгүйг шийдэх болно.
Нэг талаас үндсэн хуулийн хууль тогтоомжний тайлбарууд нь хааяа тодорхойгүй, барьцгүй байдаг учраас хариуцлагад татах төвөгтэй байдаг. Жишээлбэл Конста-рика улсын Улс төрийн хуулийн 121 зүлйд зааснаар Төрийн сайдууд үндсэн хуулийн зөрчил гаргасан, улс төрийн ашиг сонирхолд харшилсан үйлдлийн үндсэн дээр Хууль тогтоох Зөвлөлийн гишүүдийн 2/3 саналаар зэмлэл хүртээх шийдвэрийг гаргана.
Зарим үндсэн хуулийн хэм хэмжээнд үйл хөдлөлийн шинж на тодорхой байдаг байдаг бол хоёр дах нь – харьцангуй тодорхой, гурав дах нь – чиглүүлсэн, мөн үйл хөдлөлийг шууд бус байдлаар дурдсан тохиолдлууд ч бий.
Шүүхийн шинжилгээгээр үндсэн хуулийн деликтийн обьектив талыг тодорхойлох, үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын арга хэмжээ авахад зарим тайлбаруудын тодорхой бус байдал нь ямарваа нэг нөлөө үзүүлэхгүй буюу хууль ёсны баталгаа үйлчилдэг байна. Жишээ нь ОХУ-ын “Иргэдийн санал асуулгад оролцох эрх, саналын баталгааны тухай” Холбооны хуулийн 73 зүйлд ОХУ-ын субьектийн эсвэл орон нутгийн санал асуулгаар гаргасан шийдвэрийг шүүхийн журмаар цуцлах 3 үндсэн үндэслэл заагдсан байдаг. Түүнчлэн Германы Холбооны улсын Үндсэн хуулийн 18 зүйлд үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын арга хэмжээг хэрэгжүүлэх шүүхийн журам заагдсан байдаг буюу ардчилсан дэглэмийн эсрэг зогссон этгээдийн эрх, эрх чөлөө (үндсэн эрх) хураагдах болно. Энэ тайлбар нь маш ерөнхий тайлбар юм. Үндсэн эрхийг хураах өргөдлийг зөвхөн Бундестаг, Холбооны засаглал эсвэл мужийн захиргаа гаргах ба Үндсэн хуулийн Цэцэд шилжүүлэх юм. Иймээс зөвхөн шүүх эрхээ хэтрүүлэн ашигласан хэргээс эрх хураах хэмжээг нь тодорхойлно (Германы Холбооны Улсын “Холбооны хуулийн цэцийн тухай” хуулийн 36-41 зүйлүүд).
Нөгөөтэйгүүр деликтийн обьектив талыг тодорхойдог үндсэн хуулийн эрх зүйн тодорхой бус тайлбарууд нь аюул үүрнэ. Шүүхийн журмаар обьектив талын шалгууруудыг тодорхойлж болдог тохиолдлуудыг эс тооцвол иймэрхүү тодорхой бус тайлбарууд нь хариуцлагын үр ашгийг багасгана. Үндсэн хуулийн деликтийн төгс, гүйцэт тайлбар оршин тогтнохгүй ч гэсэн хууль тогтоогч нар аль болох тодорхой тайлбар өгөх нь зүйтэй юм. ОХУ-ын “ОХУ-ын субьектүүдийн хууль тогтоох болон гүйцэтгэх засаглалын байгууллагуудын ерөнхий бүтцийн тухай” Холбооны хуулийн 19 зүйлийн 1 заалтын “К” хэсэгт ОХУ-ын субьектийн дээд албан тушаалтныг огцруулах үндэслэлийг тодорхой заагаагүй байсан шалтгаанаар Үндсэн хуулийн Цэцийн шийдвэрээр Үндсэн хуулинд харшилж байна хэмээн уг хэсэг цуцлагдсан.
Зоргоор ашиглах эрсдэл гаргахгуйн тулд үндсэн хуулийн эрх зүйн журманд обьектив тал аль болох тодорхой тайлбарлагдсан байх ёстой. Жишээлбэл: ОХУ-ын Самара хотын Думийн “Төлөөлөгчийг огцруулах журмын тухай” дүрмийн 2 зүйлд зааснаар хотын захиргааны албан тушаалтнууд Думын ажилд хүндэтгэх шалтгаагүйгээр оролцоогүй, Думын хурлыг 3 болон түүнээс дээш тасалвал суудлаа чөлөөлнө; Ирланд улсын Үндсэн хуулийн 34 зүйлд шүүгч яамар тунхаглалыг (тангараг) яамар аргаар батлахыг (гарын үсэг зурах) тодорхой тайлбарласан ба уг тангарагийг үл хайхарсан шүүгч нь суудлаасаа чөлөөлөгдөх юм.
Үндсэн хуулийн деликтийн субьект
Субьект нь үндсэн хуулийн деликтийн бүрэлдэхүүний чухал хэсэг болно. Субьект нь деликтийг хэн үйлдсэн гэдгийг хэлнэ. Субьект нь (жишээ нь иргэн, нийгмийн нэгдэл, төрийн байгууллага) өөрөө бүрэлдэхүүнд орохгүй ба бүрэлдэхүүн нь деликтийн субьектийг тодорхойлох шинж тэмдэг, шалгуурыг агуулсан байна.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хэм хэмжээнээс хэтэрсэн үйлдэл гаргасан субьектэд үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага ногдох ёстой байна. Субьектүүд нь үндсэн хуулийн эрх зүйн журмын дагуу тодорхойлогдоно. Үйлдэгдсэн деликтийн хариуцлага хүлээх чадвар нь субьектийн хамгийн гол шинж чанар болно.
Хууль зүйн шинжлэх ухаанд үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын субьект болон үндсэн хуулийн зөрчлийн (деликтийн) субьект зэрэг хоёр ойлголт байдаг. Эдгээр ойлголтууд нь нэг субьектийн тухай ярьж байгаа ба харилцан ижил чанартай ойголтууд юм. Гэвч үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын субьектийг үндсэн хуулийн деликтийн субьектээс ялгах хэдэн тохиолдол бий. О.В.Кудряшевагийн таамаглалаар үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага нь субьектгүй байж болно гэдэг нь өрөөсгөл зүйл болно. Түүний бодлоор хуулийн зөрчлийн субьек үргэлж оршиж, сөрөг үр дагавар хүлээж буй хариуцлагын субьект байхгүй болж таарж байна. Үүнтэй холбогдуулан үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага нь суурь ухагдахуун болно. Хэрвээ хариуцлагыг эрх зүйн харилцаа гэж үзвэл шийтгэл хүлээж байгаа нь ч, санкц тогтоож байгаа нь ч үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын субьект болж таарна. Энэ асуудал нь үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын хоёр төрлийн субьект (хариуцлага хүлээж буй субьект болон хариуцлага тооцож буй субьект) байдаг гэж боддог судлаачдын өмнө тулгамдаж байсан. Эхний төрлийн субьект нь үндсэн хуулийн деликтийн субьект байна. Хоёрдугаар төрлийн субьектүүдийн оролцоогоор нэгдүгээр төрлийн субьектүүдийн хариуцлага хүлээх чадвар бий болдог байна. Ийм байдлаар, үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын субьект хэмээх ойлголтын цар хүрээ нь үндсэн хуулийн деликтийн субьектийн хүрээнээс өргөн болно. Мөн эрх зүйн харилцаанаас хамаарад аливаа субьект нь уг хоёр төрлийн субьектийн алинд нь ч хамаарагдаж болно. Түүнчлэн зарим тохиолдлуудад хариуцлага тооцож буй субьект нь хариуцлага хүлээх субьект болох боломжгүй юм (иргэн, гадаад улсын иргэн).
Хэрвээ хариуцлагыг үүрэг гэж үзвэл “үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын субьект”, “үндсэн хуулийн деликтийн субьект” зэрэг ойлголтууд нь ижил юм. Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага нь үүргийн ангилалд орох тул “үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын субьект”, “үндсэн хуулийн деликтийн субьект” ойлголтууд нь төстэй байна.
Хуулийн зөрчлийн (хариуцлагын) субьектийн тухай асуудал эрх зүйн онолын гол асудлуудын нэг болох ёстой мэт харагддаг. Энэ асуудлаар олон судалгаа хийгдсэн ч гэлээ субьектийн эрх зүйн ерөнхий онолын тогтолцооны элементийн хувьд бүрэн гүйцэт судлагдсан гэж хэлж болохгүй. Хариуцлагын субьектүүдийн тухай асуудал зарим салбар ухаануудаар илүү сайн судлагдсан байдаг (эрүүгийн, захиргааны болон олон улсын эрх зүй). Үндсэн хуулийн эрх зүйд үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын субьектийн тухай асуудлууд нээлттэй байна.
Үндсэн хуулийн эрх зүй нийгмийн харьцааг зохицуулахдаа үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын субьектүүдийн боломжит үйлдлүүдийн хүрээг хязгаарыг тодорхойлж өгдөг. Л.А.Шалландийн тэмдэглэснээр, үндсэн хууль бүгдэнд нь үйл ажиллагааны хязгаарыг тогтоодог ба түүний өмнө бүгд тэнцүү эрхтэй байна. Үндсэн хуулийг үл тоомсорлосон хэнбугай зохих хариуцлагаа хүлээнэ. Субьектүүдийн үйл хөдлөл, үйл ажиллагааг эдгээр хязгаараас хэтрүүлэхгүйн тулд үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага оршин байдаг болно. Гэвч энэ нь зөвхөн хэм хэмжээнээс хэтэрсэн үйл хөдлөл гаргасан субьектүүдэд арга хэмжээ авах, санкц хэрэглэх тогтолцоо байхад л ажиллана.
Судалгааны логикоор үндсэн хуулийн деликтийн субьектийг хамгийн түрүүнд тодорхойлох хэрэгтэй юм. Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын субьект бүр хууль эрх зүйн харилцаанд өөрийн эрх зүйн чадамжаа хэрэгжүүлдэг. Гэвч хууль зүйн шинжлэх ухаан үндсэн хуулийн эрх зүйн чадамж (мөн түүний бүрдүүлбэр болох хэрэг хариуцах чадвар, хэргийн чадвар, үндсэн хуулийн эрх зүйн чадвар зэрэг) гэдэг ойлголт нь тодорхойгүй оршиж байгаа учир юуны түрүүнд эдгээр бүрдүүлбэр ойлголтуудыг тайлбарлах шаардлагатай болно.
Хууль зүйн ном зохиолд бичсэнээр, эрх зүйн чадвар болон хэргийн чадвар нь зөвхөн биет зүйлийн хувьд тусдаа ойлголтууд учир эрх зүйн чадамж гэдэг шинэ ойлголт гаргахад хүргэсэн (хэргийн чадвар нь нөхцөл байдлаас үүдэн хязгаарлагдсан байж болно). Хуулийн этгээдүүдийн хувьд хэрэг үйлдэх болон хэрэг хариуцах чадварууд нь эрх зүйн чадамж болж хувирдаг (хуулийн этгээд өөрт байгаа эрхээ үргэлж ашиглаж, хэрэгжүүлж чаддаг). Түүнчлэн орчин үед хуулийн этгээдүүдийн хэргийн чадвар нь хувь хүмүүстэй адил хязгаарлагдах боломжтой болсон учир “эрх зүйн чадамж” хэмээх ойлголтыг дахин авч үзэж, боловсруулж байгаа юм.
“Үндсэн хуулийн эрх зүйн чадамж” хэмээх ойлголт нь ихэвчлэн үндсэн хуулийн эрх зүйд бус шинжлэх ухаанд ашиглагддаг байна. Үндсэн хуулийн эрх зүйн чадамж нь үндсэн эрх зүйн чадамж биш буюу төрөл бүрийн эрх зүйн харилцаа бүрт оролцох боломжийг олгохгүй юм. Энэ нь төрөл бүрийн хуулийн эрх, үүрэг хүлээн авч тэднийг хэрэгжүүлэхийн өмнө хариуцлага хүлээх чадвар болно. Үндсэн хуулийн эрх зүйн чадамж гэдэг нь субьектийн үндсэн хуулийн эрх зүйн харилцааны оролцогч болох нийгмийн эрх зүйн боломжийг мөн хэлнэ. Өөрөөр хэлбэл энэ нь улс орноор баталгаажсан үндсэн эрх зүйн хэлбэр болно гэсэн үг. Субьектэд эрх зүйн чадамжийг улс орон олгодог. Эрх зүйн чадамжтай хүн бүр үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага үүрдэг.
Практикт үндсэн хуулийн эрх зүйн чадамжийн тухай асуудал бараг хөндөгддөггүй. Жишээ нь Үндсэн хуулийн Цэцэд хандахад гардаг хэргийн чадвар, эрх зүйн чадвар г.м.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн чадамж нь үндсэн хуулийн эрх зүйн чадвар, үндсэн хуулийн хариуцлага хүлээх чадвар болон хэргийн чадвар зэргийг агуулна. Үндсэн хуулийн эрх зүйн чадвар гэж үндсэн хуулийн эрх болон эрх чөлөөг эдлэх чадварыг хэлнэ. Харин Үндсэн хуулийн хэргийн чадвар дор үндсэн хуулийн эрхийг хэрэгжүүлэх, үндсэн хуулийн үүргээ гүйцэтгэх чадвар зэрэг орно.
Үндсэн хуулийн хариуцлага хүлээх чадвар гэдэг нь субьектийн үндсэн хуулийн деликт үйлдсэний үндсэн дээр хариуцлага хүлээх онцгой чадвар болно. Үндсэн хуулийн эрх зүйн хэм хэмжээгээр хариуцлага хүлээх чадвар тогтоогддог. Өөрөө хэлбэл хариуцлага хүлээх чадвар нь субьектийн деликт үйлдэх чадварыг зөвшөөрөх ба үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын субьектийн гол онцлог шинж, чанарын үзүүлэлт болно. Харин тоон үзүүлэлт нь хариуцлага үүрэх үүргүүдийн нийлбэр болно. Өөрөөр хэлбэл нь үндсэн хуулийн хариуцлага хүлээх чадвар нь субьектийн үүргүүдээр тодорхойлогдох ба субьект бүрийн хувьд өөр өөр байна.
Хууль зүйн шинжлэх ухаанд үндсэн хуулийн деликтийн субьект гэх ойголтын тухай тодорхой тайлбар байдаггүй. Уг асуудлыг судалсан эрдэмтэд зөвхөн үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын субьектүүдийн нэр төрлүүдийг тодорхойлж, шинж чанарыг нь л гаргасан байдаг.
Жишээ нь Д.Т.Шоны тайлбарласнаар, үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын субьект гэдэг нь улс төрийн чухал шийдвэр гаргах эрх мэдэлтэй дээд шатны байгууллага болон дээд түвшний албан тушаалтай хүмүүс юм. Энэ тодорхойлолт нь бүрэн биш ба ард иргэд, нийгмийн нэгдлүүд, төрийн бус байгууллагуудыг багтаагаагүй ба үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын субьект болохдоо авах статусын онцлогыг тодорхойлоогүй болно.
Үндэн хуулийн деликтийн субьектүүд нөгөөтэйгүүр үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын субьект байна. Тухайлбал, уг субьектүүдийн статус нь голцуу улс төрийн шинжтэй байдаг. Зарим тохиолдолд субьектүүдийн улс төрийн эрх мэдлийн хэрэгжүүлэлт нь үндсэн хуулийн эрх зүйн хэлбэртэй байдаг. Зарим субьектүүд (жишээ нь улс төрийн намууд) өөрсдийнхөө улс төрийн үзэл бодлыг үндсэн хуулийн эрх зүйн актад тусгахыг оролддог. Иймээс үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага нь өөр улс төрийн үзэл бодлуудын хууль зүйн харилцааг үндсэн хуулийн эрх зүйн журамтай нийцүүлэн зохицуулдаг механизм юм. Мөн зарим тохиолдолд үндсэн хуулийн эрх зүйн харилцааны субьектүүдийг улс төрийн үйл ажиллагаа нь тогтоогдсон хэм хэмжээнээс хэтрэхэд үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын субьект хэмээн хүлээн зөвшөөрөх асуудал гарч ирдэг. Үндсэн хуулийн эрх зүй гэдэг нь өөрөө улс төрийн субьектүүдийг эрх зүйн субьект хэмээн зөвшөөрч зохицуулдаг салбар юм.
Үндсэн хуулийн деликтийн субьектүүд гэж үндсэн хуулийн эрх зүйн хэм хэмжээгээр тодорхойлогдсон үйл хөдлөлийг зөрчсөн тохиололд санкц ногддог үндсэн хуулийн эрх зүйн харилцааны оролцогчид юм. Үндсэн хуулийн деликтийн субьект нь үндсэн хуулийн харилцааны оролцогч тул үндсэн хуулийн эрх зүйгээр тогтоосон хариуцлаг үүрэх ёстой болно.
Үндсэн хуулийн деликтийн (Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын) субьект гэдэг нь үндсэн хуулийн эрх зүйгээр зохицуулах салбарт гаргах үйл хөдлөлдөө хариуцлага хүлээх үүрэг бөгөөд сөрөг үр дагаварын нөхцөлд санкц хүлээх ёстой.
Үндсэн хуулийн деликтийн субьект ийм байдлаар дараах 3 шинжтэй болж байна. Нэгдүгээрт, уг субьект үндсэн хуулийн эрх зүйн харилцааны оролцогч буюу үндсэн хуулийн хариуцлага хүлээх болон эрх зүйн чадваруудтай юм. Хоёрдугаарт, хуулийн ач холбогдолтой үйл хөдлөлдөө дүгнэлт өгөх, хариуцлага үүрэх үүрэг болно (зөвхөн өөрийн үйлдсэн хэргийн төлөө бус бусдын үйлдсэн үйлдлийн төлөө бас). Гуравдугаарт, үндсэн хуулийн эрх зүйд сөрөг үйлчлэл үзүүлэх, онцгой хориг тавих зэрэг боломж байдаг.
Үндсэн хуулийн деликт болон боломжит хариуцлагын арга хэмжээний хооронд тодорхой цаг хугацааны интервал байдаг гэдгийг санах хэрэгтэй. Эрх зүйн ерөнхий онолд хэрэг үйлдсэн ч хариуцлагаа хараахан хүлээж амжаагүй байгаа субьектийн хуулийн статусыг тодорхойлох ойлголт байхгүй. Энэ онцлог нь хууль зүйн шинжлэх ухаанд гэмт хэрэг үйлдсэн мөчөөс хойш субьектийн хариуцлага хүлээх үүрэг гэж тодорхойлогддог. Энэ үзэл шүүмжлэлд их өртддөг ба гол утга санаа нь гэмт хэрэгтний хариуцлагад татагдах үүрэг юм. О.Э.Лейстийн бодллоор, эрх зүйн онолд гэмт хэрэгтний “шийтгэлд, хураалтанд болон албадлагад өртөх үүрэг“ хэмээх шинэ тусгай ойлголт оруулах хэрэгтэй юм. Ийм учраас зарим тохиолдолд үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын субьект нь гэмт хэрэг үйлдсэний дараа хариуцлагад татагдах хүлээлтэнд орших буюу хариуцлага хүлээх чадвараа хэрэгжүүлж байгаа болно.
Хууль зүйн ном зохиолд тэмдэглэснээр үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын субьектийн жагсаалт хэт хомс байдаг. Зарим судлаачдын үзэж байгаагаар үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын субьектүүдийн цар хүрээ нь бусад төрлийн хариуцлагын субьектүүдийн цар хүрээнээс эрс бага. Үүнтэй санал нийлэхэд бэрх юм.
Үндсэн хуулийн деликтийн субьектүүдэд ихэвчлэн төрийн байгууллагууд болон албан тушаалтнууд ордог ба албан тушаалтан бус иргэнд үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагаас өөр хариуцлага тооцно гэж хэсэг судлаачид үзсэн. Гэвч Зөвлөлтийн Орос улс болон орчин үед бусад орнуудын жишээ нь иргэдийн үндсэн хуулийн хариуцлага хүлээх чадварыг баталсан байна (үндсэн хуулийн эрх зүйн санкц буюу иргэний харьялалаа хураалгах).
Хэсэг эрдэмтэд уг субьектүүдийн хүрээнд зөвхөн улс төрийн чухал шийдвэр гаргах эрх мэдэлтэй төрийн байгууллага, албан тушаалтнуудыг оруулдаг байна. Түүнээс гадуур зарим эрдэмтэд зөвхөн дээд албан тушаалтнуудыг уг жагсаалтад оруулдаг. Албан тушаалтнууд, төрийн байгууллагууд нийт деликтүүдийн ихэнх хувийг үйлддэг хэдий ч зөвхөн эдгээр нь субьектийн жагсаалтад ордог гэж хэлж болохгүй юм.
Хууль зүйн ном зохиолд үндсэн хуулийн эрх зүйн харилцааны бүлэг субьектүүдийг үндсэн хуулийн деликтийн субьектүүдийн тоонд оруулах тухай асуудал эрдэмтдээр дараах байдлуудаар шийдэгдэж байжээ. С.А.Авакьяны “Улс төр эрх зүйн хариуцлага” нийтлэлд бичсэнээр – “Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын дараах субьектүүд байдаг: төрийн байгууллагууд, төлөөлөгчид, иргэд, төрийн бус байгууллагууд (нийгмийн байгууллагууд, нэгдлүүд, хороо, төлөөлөгчдийн групп зэрэг)”. С.А.Авакьяны таамаглалаар тусгай бүлэг субьектүүдээс бусад эрх зүйн харилцааны оролцогчид үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын субьектүүд байх боломжтой. Энэ тусгай бүлэг нь дараах субьектүүдийг агуулна: иргэд, улс орон, дээд төлөөлөгчийн газрууд. Эдгээр субьектүүд нь үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг хэрэгжүүлэхэд нэн чухал байдаг. Мөн С.А.Авакьяны тэмдэглэснээр, эдгээр субьектүүд нь бусад субьектүүдийн хувьд санкц зэргийг хэрэглэх боломжтой ба дээр нь зогсох эрх зүйн харилцаа байхгүй учир өөрсдөө үйлчлэл үзүүлэгч обьект байх боломжгүй болно. Тэдний үйлдэл нь өөрсдийнх нь позитив хариуцлагаас хамаарах ба алдаа гаргасан тохиолдолд биеэ даан засах ёстой байна.
Мэдээж улс орон, ард түмэн үндсэн хуулийн деликтийн субьект байх боломжгүй учир тэдний хувьд үндсэн хуулийн эрх зүйн санкц тогтоох боломжгүй юм. Түүнчлэн позитив хариуцлага, дүрэм журам мөрдөх чадвар, алдаа засах чадвар зэрэг нь дээрх субьектүүдийн зохистой үйл хөдлөлийн баталгаа болохгүй, тийм баталгаа ч логикийн хувьд байхгүй. Дээд төлөөлөгчдийн газар зөвхөн зөвлөлтийн үндсэн хуулийн үүднээс үндсэн хуулийн эрх зүйн санкцийн үйлчлэлийн обьект байх боломжгүй байсан. Зөвлөлүүд нь онцгой байр суурьтай байсан учраас бусад төрийн байгууллагууд Зөвлөлийн албат байсан буюу Үндсэн хууль нь эрх мэдэл хууварилах аргыг бус зөвлөлтийн шатлан захирах аргыг тусгасан байсан. Орчин үеийн ОХУ болон бусад улс орнуудын Үндсэн хуулийн дагуу Парламент үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагад татагдах боломжтой болсон. Жишээ нь улс орны удирдагчийг томилож чадаагүйн үндсэн дээр татан буулгагдах зэрэг (ОХУ-ын Үндсэн хуулийн 111 зүйл, Испани улсын Үндсэн хуулийн 99 зүйл, Грек улсын Үндсэн хуулийн 32 зүйл). С.А.Авакьян эдгээр зүйлсийг харгалзаж үзэн үндсэн хуулийн эрх зүйн харилцааны субьектүүдийн жагсаалтыг өөрчилсөн байж магадгүй.
Өөр нэг судлаач, Т.Д.Здражевская үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын субьектүүдийн 2 ангилсан: бие даасан болон хамтын. Бие даасан субьектүүдэд дараах орно: 1) иргэд; 2) төлөөлөгчид; 3) төлөөлөгчийн газруудаар томилогддог албан тушаалтнууд. Хариуцлага хүлээх чадвартай хамтын субьектүүд дараах байдлаар ангилагдана: 1) төрийн байгууллагууд; 2) бусад нийгмийн нэгдлүүд (хороо зэрэг).
“Үндсэн хуулийн хэм хэмжээний баталгааны тогтоолцоонд хариуцлагын эзлэх байр суурь” номондоо Н.А.Боброва ба Т.Д.Здражевская нар үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын субьектүүдийг ийнхүү ангилжээ: 1) иргэд; 2) төлөөлөгчид; 3) албан тушаалтан; 4) төлөөлөгчийн газрын байгууллагууд; 5) сонгуулийн хороо; 6) шүүх ба прокурорын газар. Энэ судлаачид С.А.Авакьянтай адил ард түмэн, улс орон, төлөөлөгчийн газрыг үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын субьектийн хувьд авч үзээгүй. Ялгаа нь гэвэл үндэслэл буюу эдгээр нь төрийн эрх мэдлийг бэлэгдэж байгаа юм.
Н.М.Колосовагийн үзсэнээр, улс орон, засаглалын байгууллагууд, орон нутгийн засаг захиргаа, нийгмийн нэгдлүүд, албан тушаалтнууд, хувь хүмүүс бүгд үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын субьект байх боломжтой. Түүний бодлоор улс орон, засаглалын байгууллагууд, орон нутгийн засаг захиргаа, нийгмийн нэгдлүүд нь одоог эрүүгийн, захиргааны, сахилгын хариуцлагад татагдаж байсан удаа байхгүй учир үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын субьект болно. Албан тушаалтнууд болон хувь хүмүүс нь эрүүгийн, сахилгын, захиргааны субьект болох хандлагатай хэдий ч Үндсэн хуулийн деликтийн үндсэн дээр үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагад татагдах боломжийг үгүйсгэж болохгүй юм. Энэ байр суурь нь шүүмжлэлтэй юм. Жишээ нь Н.М.Колосовагийн жагсаалтад зарим үндсэн хуулийн деликтийн субьектүүд ороогүй байна (сонгуулийн хороо, эрх мэдлийн бус төрийн байгууллагууд).
Д.А.Липинскийн үзэл бодол илүү шүүмжлэлд өртдөг буюу түүний үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагаын субьектүүдийн жагсаалтанд хувь хүмүүс байдаггүй байна. Түүний бодлоор уг жагсаалтад хувь хүмүүс (иргэд, албан тушаалтнууд, гадаадулсын иргэд) орвол үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага нь бусад төрлийн хуулийн хариуцлагуудтай (эрүүгийн, сахилгын, иргэний эрх зүйн) холилдох болно.
Польш улсын жишээг дурдвал: Польшийн Үндсэн хуулийн 198 зүйлд зааснаар үндсэн хуулийн деликтийн субьектүүдийн тоонд дараах орно: 1) Ерөнхийлөгч; 2) Яамдын Зөвлөлийн гишүүд (Яамдын Зөвлөлийн даргатай хамт); 3) Дээд танхимийн дарга; 4) Төв Банкны захирал; 5) Яам удирдах эрхтэй хүмүүс; 6) төлөөлөгчид, сенаторууд; 7) Зэвсэглэлт хүчний удирдагч; 8) Радио, телевизийн зөвлөлийн гишүүд.
Польш улс 1997 онд Үндсэн хуулиа батлахаас өмнө Е.Д.Виатр Польшийн хууль тогтоомжийг судласны үндсэн дээр дээрхтэй төстэй жагсаалтыг гаргасан байна (Төлөөлөгчид, сенаторууд, Радио, телевизийн зөвлөлийн гишүүдийг эс тооцвол). Өөрөөр хэлбэл шинэ Үндсэн хуулинд ч бай, хуучинд ч бай албан тушаалтнууд үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын субьект хэвээр байсан. Польш улс Үндсэн хуулиа шинэчлэхдээ үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын субьектүүдийн хүрээг өргөсгөсөн ч ерөнхий хандлагаа хадгалсан байна.
Дээрх судлаачдын жишээнүүдийг харвал, судалгаандаа зөвхөн үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын субьектүүдийн жагсаалтын тухай асуудлыг хөндсөн ба үндсэн хуулийн деликтийн субьектийн тухай бичээгүй байна. Мэдээж зарим субьектүүдийн хувьд маргаан гарахгүй. Жишээ нь төлөөлөгчид ба засаглалын байгууллагууд. Эдгээр судлаачдын маргалдаж буй асуудал нь - үндсэн хуулийн эрх зүйн харилцааны субьектүүд болох ард түмэн ба улс орон нь үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын субьектүүд байх боломжтой эсэх юм. Хуульчидын байр суурь маргаантай буюу хоёр туйлт байна.
Н.М.Колосова нь улс орныг үндсэн хуулийн зөрчлийн үндсэн дээр хариуцлагад татах тусгай процедурыг судалсан ба “Үндсэн хуулийн хариуцлагын тухай” хууль санал болгосон. ОХУ-ын Үндсэн хуулийн 53 зүйл буюу засаглалын байгууллагуудын, албан тушаалтнуудын учруулсан хор хохиролыг хэнбугай байсан улс орноор нөхөн төлүүлэх эрхтэй. Магадгүй энэ зүйл Колосовагийн “улс орон бүхэлдээ үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага үүрнэ” хэмээх таамаглалыг төрүүлсэн байх. Колосова улс орны үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг судлахдаа зөвхөн хор хохирол, аюул, үүргээ гүйцэтгээгүй зэрэг зүйлсүүдийг бичсэн байна. Түүнчлэн С.А.Авакьяны тэмдэглэснээр, Үндсэн хуулийн Цэц нь төрийн байгууллага учир улс орны хариуцлагыг тогтоох боломжгүй.
Холбооны улсуудын субьектүүд нь хэдий бие даасан улс оронтой төстэй ч тусгаар тогтноогүй (Гэвч Швейцарийн Нэгдсэн холбооны Үндсэн хуулийн 3 зүйлийн дагуу кантонууд тусгаар тогтносон байна). Яригдаж буй асуудал нь: онолын хувьд тусгаар тогтносон байдал хязгаарлагдмал байх боломжтой юу?
Хэрэв дээд засгийн бүрэн эрх хязгаарлагдмал бол дээд засаг байхаа болидог учиртай. Ямар ч байсан холбооны улсын субьектийн хувьд зохицуулагч байгууллага оршдог ба шаардлагатай бол үйл ажиллагааг нь албадлагаар үндсэн хуулийн хэм хэмжээнд баридаг. Холбооны улсын субьектүүдэд хэрэглэх үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын арга хэмжээний жишээний хувьд холбооны оролцоо байж болно. Жишээлбэл Бразилийн Холбооны улсын Үндсэн хуулийн 34 зүйл, Белгийн Хаант Улсын Үндсэн хуулийн 162 зүйл, Германы Холбооны Улсын Үндсэн хуулийн 37 зүйл.
Н.П.Дружинин ард түмнийг хариуцлагын субьект байх боломжигй судалсан ба түүний таамаглалаар “ард түмэн төр засгаа өөрөө томилдог ба сонголтынхоо алдаагаа өөрөө үүрнэ”. Энэ тохиолдолд ард түмэн нь өөрөө өөрийнхөө хувьд холбогдох эрх бүхий байгууллага болж байгаа учир энэ үр дүн багатай юм. Харин Н.А.Бобровагийн үзсэнээр ард түмэн нь үндсэн хуулийн эрх зүйн позитив хариуцлагыг үүрдэг цорын ганц үндсэн хуулийн эрх зүйн субьект юм (учир нь ард түмэн үндсэн хуулийн эрх зүйн ретроспектив хариуцлага үүрэх боломжгүй).
Ард түмэнд бүх эрх мэдэл байгаа учир статус нь онцгой байна. Нийтлэг бодлоор ард түмэн нь ганцаархнаа бүрэн эрхтэй ба төгс хууль зүйн харилцааны чадамжтай байна. Ю.А.Веденеев ба С.Д.Князев нар уг тайлбарыг шүүмжлэхдээ ард түмэн нь зөвхөн улс албаны шинжгүй төрийн харилцааны субьект байх боломжтой юм.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн харилцааны бүх субьектүүд (ард түмэн, улс орноос бусад) үндсэн хуулийн дделиктийн субьект байх боломжтой болж байна. Ард түмэн, улс орон нь үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын өмнө дурдсан 3 шинжийг агуулахгүй учир уг хариуцлагын субьектүүд болох боломжгүй. Улс орныг тогтолцоо гэж үзэж болох ба хариуцлагын бие даасан субьект, харин ард түмэнг сонгогдох олонлог гэж хэлж болох юм. Ард түмэн нь хувиара эсвэл хамтдаа үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг үүрнэ. Энэ хандлага нь зарим Үндсэн хуулинд харагддаг. Жишээ нь: Непал Хаант улсын Үндсэн хуулийн 2 зүйлд зааснаар Непал улсын иргэд нь шашны үзэл бодол, арьс өнгө, давхаргаас үл хамааран ард түмэнг бүрдүүлнэ; Узбекистан улсын үндсэн хуулийн 8 зүйлд зааснаар Узбекистаны иргэд яс үндсээсээ үл хамааран тус улсын ард түмэнг бүрдүүлнэ.
Дараах Т.Д.Здражевскаягийн үзэл нь бат үндэслэлтэй болно. Улс орон, ард түмэн нар үндсэн хуулийн хариуцлага хүлээх чадваргүй юм. Тэд нарын хувьд зохицуулах дээд байгууллага байхгүй буюу үндсэн хуулийг хэрэгжүүлэхэд албадлага хэрэглэх байгууллага байхгүй юм.
Зарим эрдэмдтийн хэлснээр, улс орны хувьд зохицуулагч байгууллага нь ард түмэн байж болно. Гэвч ард түмэн, улс орон зэрэг нь барьцгүй, хийсвэр ойллголтууд юм. Яийм болохоор ард түмэн эсвэл улс орон нь үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын зохицуулагч байх боломж нь эргэлзээтэй юм. Тэглээ ч улс орон нь ард түмний улс төрийн тогтолцоо бүтцийн нэг хэлбэр юм.
Үндсэн хуулийн деликтийн субьектүүдийг авч үзэхдээ тус бүрийн статусыг нь тодорхойлох гол шинжийг нь гаргах хэрэгтэй. Уул субьектүүдийг төрийн байгууллага, засаг захиргаа гэж ангилах нь хамгийн их санкц хүлээдэг субьектүүдийг зөвхөн нэрлэж буй хэрэг юм. Энэ асуудал нээлттэй оршсон хэвээр.
Үндсэн хуулийн деликтүүдийн субьект хувь болон хамтын гэж ангилагдаж болно. Хамтын субьектүүдэд төрийн байгууллага, сонгуулийн хороо, төрийн бус байгууллагууд болон нэгдлүүд (нийгмийн нэгдлүүд, шашны нэгдлүүд зэрэг) орно. Эдгээр хувь субьектүүдийн нийлбэр бус тодорхой зохион байгуулалттай, тогтолцоо субьект юм.
В.Н.Кудрявцевын таамагласнаар хувь хүний нийгмийн бус үйлдэл (үйл хөдлөлийн гажуудал) нь хамтын субьектийг бодвод илүү аюултай байдаг байна. Мөн хамтын субьектүүдийн нийгмийн бус үйлдлийн хоёр төрөл байдаг: санаатайгаар хэм хэмжээнээс хэтрэх ба эс үйлдэхүй.
Хувь субьектүүдийгг (хувь хүмүүс) ерөнхийд нь дараах байдлаар ангилна: иргэд, гадаад улсын иргэд, иргэний харьялалгүй хүмүүс, албан тушаалтнууд. Хувь субьектүүдийг эрх зүйн статустаас нь хамаарад үндсэн, ерөнхий ба тусгай гэж ангилна.
Үндсэн хуулийн деликтийн хувь субьектийн хамгийн гол шинж нь тодорхой нас ба хэрэг хүлээх чадвар байна. Хэрэг хүлээх чадвар нь нас болон саруул ухаанаас хамааралтай байна. Саруул ухаан нь хүний оюун ухааны, сэтгэх бодох чадварыг тодорхойлодог. Саруул ухаан нь мөн анагаахын болон хуулийн ойлголтыг агуулна. Анаагаах ухааны үүднээс саруул ухаан гэдэг нь хувь хүний эрүүлээр сэтгэх, сэтгэлийн эмгэггүй байдал юм. Хуулийн хувьд саруул ухаан гэдэг нь хүний өөрийн үйлдэлдээ дүгнэлт өгөх чадвар, бодитоор сэтгэх чадвар юм. Сэтгэцийн сааталтай үед хүн өөрийн үйлдлээ, үйл хөдлөлөө дүгнэж удирдах чадвараа алддаг. Хэдий субьект тодорхой насанд хүрсэн ч сэтгэцийн өвчтэй, хомсдолтой бол хэрэг хүлээх чадваргүй болно. Өөрөөр хэлбэл оюуны хомдолтой субьектэд хуулийн дагуу шийтгэл хүлээлгэх боломжгүй юм.
ОХУ-ын Үндсэн хуулийн 3 зүйлийн 4 хэсэгт зааснаар хэн ч ОХУ-ын эрх мэдлийг булаах ёсгүй буюу энэ заалт нь үндсэн хуулийн деликтийн нийтлэг субьектийг тогтоож өгч байгаа юм. Энэхүү заалтад аливаа субьектийн тодорхой онцлог шинжийг заагаагүй учраас уг хариуцлагад хэрэг хүлээх чадвартай хэнбугай татагдах боломжтой юм.
Зарим үед үндсэн хуулийн деликтийн тусгай субьект хэмээх ойлголт хэрэгтэй болдог. Гэмт хэргийн тусгай субьект гэдэгт тодорхой нас, хэрэг хариуцах чадвараас гадна хууль тогтоомжид заасан нэмэлт шинжийг хамааруулан ойлгоно. Жишээлбэл: төлөөлөгч, Парламентийн гишүүн, нийгмийн нэгдлийн гишүүн, сонгогдогч г.м.
Тусгай субьектүүдийн шинж нь үйл ажиллагаа, хуулийн статус зэргээс хамааран олон янз байдаг ч гэлээ ерөнхий төстэй шинжүүдийг агуулдаг. Нэгдүгээрт, эдгээр нь үндсэн хуулийн деликтийн бүрэлдэхүүний бүтцийн чанартай ба холбогдох хууль тогтоомжид заагдсан байдаг. Хоёрдугаарт, тусгай шинжүүд нь тусгай ажил үүрэг гүйцэтгэдэг субьектүүдэд хамааралтай. Эдгээр тусгай үүргүүдийг биелүүлээгүй тохиолдолд хариуцлагад татагддаг байна. Жишээ нь сайдууд өөрсдийнхөө сайдын үүргээ биелүүлээгүй тохиолдолд огцорно г.м. Гуравдугаарт, зарим үндсэн хуулийн деликтүүд тусгай субьектүүдэд хариуцлага хүлээлгэх аюулын хэмжээнд хүрдэг байна. Мөн зөвхөн албан тушаалтнууд гэлтгүй жирийн иргэд нь үндсэн хуулийг зөрчих боломжтой. Иймэрхүү деликтүүд практикт байдаг. Харин албан тушаалтнууд эрх мэдлээ ашиглан хууль бус үйлдэл гаргах нь жирийн иргэдээс илүү нийгэмд хор хөнөөлтэй байдаг байна. Дөрөвдүгээрт, үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын субьектийн тусгай шинж нь түрхэн хугацааных байдаг. Жишээ нь: нэр дэвшигчид, сонгогдогчид зэрэг. Тавдугаарт, тусгай шинж тэмдгүүд нь эрх зүйн актаар батлагдсан үндсэн хуулийн эрх зүйн субьектүүдийг статусыг тодорхойлно. Субьектүүд хариуцлагын харилцаанд өөр өөр байдлаар татагддаг байна: ажил үүргээрээ, субьектив эрхээ хэрэгжүүлж, бусад субьектүүдийн нөлөөгөөр, албан үүргээ гүйцэтгэж. Албан тушаалтны үүрэг ба эрх мэдэл нь холбогдох сонгуулийн акт, томилолын үндсэн дээр үүсдэг. Жишээ нь Төрийн Думагийн төлөөлөгчөөр сонгогдсон гэрчилгээ авах нь тусгай эрх зүйн харилцааны чадамж, хэрэг хариуцлах чадвар үүсэхийг батлах ба зөвхөн тусгай үүргээ гүйцэтгэхтэй холбоотой байна.
Үндсэн хуулийн деликтийн тусгай субьектүүдийг янз бүрээр ангилж болно. Эрх зүйн статусын шинжээр нь дараах байдлаар ангилна: 1) аливаа нэгдэл, байгууллагад (төлөөлөгч, яамны сайд), сонгуулийн хороо, нийгмийн нэгдэлд (улс төрийн нам зэрэг) харьялагдах шинж; 2) тусгай үүрэг: төлөөлөгч, ерөнхийлөгчийн албан тушаалд нэр дэвшигч, сонгогчид; 3) өмнө нь гаргаж байсан үйлдлүүд (зүй зохисгүй үйл хөдлөл); 4) үндсэн хуулйн эрх зүйн статусын бусад чанар (гадаад улсын иргэд, иргэний харьялалгүй хүмүүс).
Өмнө нь дурдсанчлан үндсэн хуулийн эрх зүйд маш олон хариуцлагын субьектүүд байдаг. Тусгай субьектүүдийг хамарсан үндсэн хуулийн деликтийн бүрэлдэхүүнийг дараах байдлаар бүтээдэг. Нэгдүгээрт, хариуцлагад татагдах субьектийг тодорхойлно. Хоёрдугаарт, үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын субьектүүд байж болох бүлэг нийгмийн харилцаануудыг хяналтанд авна. Гуравдугаарт, субьектүүдийн шинж чанарыг багтаасан үндсэн хуулийн деликтийн бүрэлдэхүүн үүсгэнэ.
Үндсэн хуулийн деликтийн бүрэлдэхүүнд хааяа үндсэн ба тусгай субьектүүдийн шинж чанар хоёулаа орсон байдаг. Түүнчлэн үндсэн хуулийн эрх зүйд үндсэн хуулийн деликтийн бүрэлдэхүүний бус хуулийн ач холбогдолтой шинж тэмдгүүд оршдог. Эдгээр шинж тэмдгүүдийг нэгтгэхийн тулд “үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыыын онцгой субьект” ойлголтыг ашиглаж болно. Онцгой субьектүүдийг тодорхойлох зарим нийтлэг шинж чанаруудаас гэвэл: үндсэн хуулийн деликтийн бүрэлдэхүүний бүтцийн шинжтэй бус, үндсэн хуулийн деликтийг тодорхойлох ач холбогдолгүй ч гэсэн хариуцлагын аргам хэмжээ, хэрэгжүүлэх журманд нөлөөлдөг. Эдгээр шинжүүд нь үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага тус бүрийн онлогийг тодорхойлоход нэн чухал юм.
Онцгой субьектүүдийн дараах төрлүүд байна: 1) Улс орны, холбооны субьектийн удирдагчид: a) албан тушаалаа залгамжилж авсан хаан (Швецийн Хаан Улсын Хааныг үйл хөдлөл дээр нь үндэслэн хариуцлагад татах боломжгүй); б) Ерөнхийлөгч (холбооны субьектийн удирдагч) (Чех улсын Үндсэн хуулийн 54 зүйлд зааснаар Ерөнхийлөгч өөрийн үүргээ гүйцэтгэсний төлөө хариуцлагад татагдах боломжгүй); в) Доминион статустай улсад суугаа хааны төлөөлөгч. 2) Төлөөлөгчид, Парламентийн гишүүд. Польш улсын Үндсэн хуулийн 105 зүйлийн дагуу төлөөлөгч нь өөрийн алба үүргийнхээ үндсэн дээр хариуцлагад татагдах боломжгүй ба онцгой нөхцөлд Сеймын өмнө хариуцлага хүлээх юм.
Үндсэн хуулийн деликтийн субьект нь оролцож буй харилцаанаасаа үл хамааран нэгэн зэрэг тусгай болон онцгой хариуцлага хүлээх чадвартай байж болно. Хэрвээ онцгой субьектүүд онцгой эрхтэй байдал бол тусгай субьектүүд тусгай эрхтэй байна. Зарим үндсэн хуулийн деликтийн субьектүүд уг хоёр шинжийг хоёуланг нь агуулдаг. Тусгай субьектүүдийн үндсэн хуулийн хариуцлага хүлээх чадвар нь онцгой субьектүүдийг бодвол арай өргөн хүрээг хамарсан байдаг. Тусгай субьектүүдийн үүрэх хариуцлага нь харьцангуй өндөр байдаг ба онцгой субьектүүдийн хариуцлага нь бага байна. Ийм учраас хариуцлага хүлээлгэхдээ хязгаарлагдмал хариуцлагын үндэслэлээр онцгой арга хэмжээг онцгой журмаар хэрэгжүүлэх юм (Франц улсын Үндсэн хуулийн 68 зүйлийн дагуу Ерөнхийлөгчид авах арга хэмжээ).
Хамтын субьектүүдийн ихэнх нь тусгай субьект байдаг ба зарим шинж нь тусгай хувь субьектүүдтэй төстэй байдаг.
Ер нь хувь хүмүүсийн (албан тушаалтан, гишүүд, оролцогчид, төлөөлөгчид г.м.) үйлдлээс болж хамтын субьектүүд үндсэн хуулийн деликт хийдэг байна. Нэг талаас хамтын субьектүүдэд бүрэлдхүүн хүмүүсийнх нь (албан тушаалтан, гишүүд, оролцогчид, төлөөлөгчид г.м.) үйлдлийн үндсэн дээр шийтгэл, санкц хүлээлгэж болох боловч нөгөөтэйгүүр эдгээр хувь хүмүүс тусдаа хариуцлагад татагдах боломжтой. Жишээлбэл Германы Холбооны улсын Үндсэн хуулийн 21 зүйлд зааснаар улс төрийн нам нь гишүүдийнхээ ардчилалын эсрэг үйлдлийн үндсэн дээр тараагдах боломжтой ба уг хуулийн 18 зүйл зааснаар өөрийн эрх мэдлээ ардчиллалын эсрэг ашигласан хэнбугай уг эрх мэдлээ хураалгах болно.
Үндсэн хуулийн деликтийн субьектүүдийн ерөнхийд нь хууль тогтоогч, хууль хэрэгжүүлэгч гэж ангилж болно: 1) хуулийг хэрэгжүүлэх үүрэгтэй хууль тогтоогч субьект (хууль бүтээхэд оролцож буй этгээд хууль хэрэгжүүлэхээс ангид байх боломжгүй, жишээ нь парламент, Засгийн газар, улс орны удирдагч); 2) зөвхөн хуулийг хэрэгжүүлэх боломжтой субьектүүд (иргэд, гадаад улсын иргэд, нийгмийн нэгдлүүд зэрэг).
Үндсэн хуулийн деликтүүдийг хариуцлагыг нь тогтоосон хуулийн түвшнээр нь ангилж болно: 1) хариуцлага нь үндсэн хуулиар бэхлэгдсэн субьектүүд (Ерөнхийлөгч, Хаан, Парламент); 2) хариуцлага нь хууль тогтоомжоор бэхлэгдсэн субьектүүд (гадаад улсын иргэд, нэр дэвшигчид г.м.).
Үндсэн хуулийн деликтүүдийг үндсэн хуулийн эрх зүйн харилцааны салбараар нь ангилж болдог: холбооны харьцааны, орон нутгийн засаг захиргааны, сонгуулийн процессийн г.м.
ОХУ-ын Үндсэн хуулийн 15 зүйлийн 2, 62 зүйлийн 3 хэсгүүдэд деликтийн субьектүүд заагдсан байдаг. Эдгээр субьектүүд бүгд Үндсэн хуулийг болон бусад хууль тогтоомжийг сахих ёстой. Уг жагсаалт нь бүрэн биш ба уг жагсаалтанд ороогүй субьектүүд нь хариуцлага ангид байна гэсэн үг биш. Эдгээрийг ангиллавал: 1. Холбооны субьектүүд 2. Төрийн засаглалын байгууллагын 3. Албан тушаалтнууд 4. Иргэд, гадаад улсын иргэд ба иргэний харьялалгүй хүмүүс 5. Сонгуулийн хороо 6. Төрийн бус байгууллага, нэгдлүүд
Хариуцлагын журмаар тохиолдол тус бүрт деликтийн субьектийг тодорхойлдог. Колубийн Үндсэн хуулийн 151 зүйлд зааснаар захиргааны газрын удирдагчид, консулын болон дипломат агентууд, засаг даргууд, генерал болон Улсын төсвийн удирдагчидын үндсэн хуулийг деликтийн хэргийг Дээд шүүх авч үздэг байна. Ийм учраас үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын субьектүүд нь бусад хуулийн хариуцлагуудыг бодвол харьцангуй их юм.
Үндсэн хуулийн деликтийн субьектив тал
Үндсэн хуулийн деликтийн гол шинжүүдэд гэм буруу, санаа, деликтийн зорилго орно. Гэмт хэрэг үйлдсэн этгээд өөрийн үйлдэл, эс үйлдэхүй түүний улмаас бий болох хор уршигт хандах сэтгэхүйн хандлага юм. Гэмт хэргийн бүрэлдүүний субьектив талд гэм буруу, сэдэлт, зорилго хамаарах бөгөөд гэмт хэрэг үйлдсэн этгээд өөрийн нийгэмд аюултай үйлдэл, эс үйлдэхүйд болон түүний улмаас учирсан хор уршигт хандаж буй ухамсар, хүсэл зоригийн байдлыг илэрхийлнэ.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн актууд гэм бурууд тайлбар өгдөггүй ба зөвхөн тусгай тохиолдлуудад хариуцлагад татах зорилгоор тогтоогддог. Үндсэн хуулийн деликтийн тайлбарууд тодорхойгүй байдаг. Жишээ нь ОХУ-ын Дээд шүүх сонгуулийн хууль тогтоомжитой холбоотой гэм бурууг дараах байдлаар тодорхойлсон: хэрэв нэр дэвшигч гэм буруугүй эсвэл бүртгэлийг нь цуцлахад хүргэсэн итгэмжлэгдсэн этгээдүүд нь зөрчил гаргасан тохиолдолд уг нэр дэвшигчид хариуцлагын арга хэмжээ авах ёсгүй. Дээд шүүх хэлэхдээ “үүргээ биелүүлээгүй эсвэл зохих ёсоор биелүүлээгүй хэнбугай хариуцлагад татагдана”. Үүнд нэр дэвшигчийн гэм буруу батлагдаагүй ба эрхийг нь үндэслэлгүйгээр хязгаарлах тохиолдолд иргэдийн саналд баталгаа өгөхгүй юм. Түүнчлэн ОХУ-ын Дээд шүүх хууль тогтоомжид харшилсан эрх зүйн акт гаргасны үндсэн дээр хариулцагад татаж, бүрэлдэхүүний субьектив талыг тодорхойлох хэрэгтэй гэж үзсэн. Иймэрхүү хариуцлага нь зөвхөн санаатайгаар бус харин болгоомжгүй байдлаар харш заалт оруулсанаас үүсч болно. Ийм учраас Дээд шүүх хууль тогтоомжид харш заалттай орон нутгийн засар захиргааны үйл ажиллагааг алдаагаа застал түр зогсоох тухай өгүүлсэн.
Уламжлалт хандлага буюу субьектийн өөрийн гэм буруудаа, түүний үр дагавартаа хандах сэтгэхүйн харьцаа нь эрүүгийн эрх зүйн болон бусад зүй зохисгүй үйлдлийн үндсэн дээр хариуцлаг хүлээдэг эрх зүйн салбаруудад их өргөн дэлгэрсэн. Үйлдлүүдээс олон төрлийн гэм бурууг гаргаж ирсэн ба түүнээс хамааран хүлээлгэх хариуцлага тодорхойлогддог. Гэвч үндсэн хуульд гэм буруу нь өөрийн гэсэн онцлог шинжүүдтэй. Учир нь үндсэн хуулийн эрх зүйн зохицуулдаг харилцаа нь ихэвчлэн улс төрийн шинжтэй, хариуцлагын нөхөн сэргээх үүрэгтэй байдаг. Үндсэн хуульд гэм буруугийн төрлүүд хуулийн ач холбогдолгүй ба харицлага хүлээлгэхийн тулд ямар ч гэм буруу байж болно. Түүнээс гадуур заримдаа хариуцлага хүлээлгэхийн тулд гэм буруу огт хэрэггүй эсвэл бусад субьектүүдийн гэм буруу байхад хангалттай байдаг байна.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн гэм буруугийн шинжийг харвал зөвхөн хувь субьект бус хамтын субьектүүд ч тэр үндсэн хуулийн эрх зүйн харилцааны субьект байж болдог. Түүнчлэн хувь болон хамтын субьектүүдийн гэм бурууг төстэй гэж үзэж болохгүй.
Үндсэн хуулийн эрх зүйд гэм буруугийн төрөл ач холбогдолтой байсан ч зөвхөн хувь субьектүүдэд хамааралтай болно. Хувь субьектүүдийн гэм бурууг ерөнхийд нь санаатайгаар үйлдсэн эсвэл болгоомжгүй үйлдсэн өөрийнхөө үйлдэл болон үр дагаварын хоорондын сэтгэхүйн харьцаа гэж тайлбарладаг. Хэрэв гэмт хэрэг үйлдсэн этгээд өөрийн үйлдлийнхээ хортой гэдгийг, сөрөг үр дагавар авчирна гэдгийг хүэлэн зөвшөөрсөн байсан энэ нь снааатай гэм буруу болно. Хэрэв этгээд өөрийнх нь үйлдэл сөрөг үр дагавар авчирах боломжтойг мэдэж байсан ч эерэг үр дагавартай байлгахыг хүссэн эсвэл үр дагаварыг урьдчилж мэдээгүй, мэдэх боломжгүй байсан тохилдолд энэ нь болгоомжгүй гэм буруу болно.
Ихэнх үндсэн хуулийн деликтийн хувьд гэм буруугийн хэлбэр тодорхой байдаггүй ба ихэвчлэн заагдаагүй байдаг. Өөрөөр хэлбэр болгоомжгүй байсан ч, санаатай байсан ч хуулийн өмнө хариуцлага хүлээх юм. Жишээ нь Ираны улсын Үндсэн хуулийн 110 зүйлийн дагуу Ерөнхийлөгч үндсэн хуулийн үүргээсээ ухарсан тооцогдвол огцорно. Португал улсын Үндсэн хуулийн 160 зүйлд зааснаар хэрэв төлөөлөгч фашист үзэл бодолтой байгууллагын үйл ажиллагаанд оролцсон бол бүрэн эрхээ хураалгана. Аргентин улсын Үндсэн хуулийн 59 зүйлийн дагуу төлөөлөгч нь Сенатын гишүүдийн саналын олонхи буюу 2/3- гэм буруутайд тооцогдсон тохиолдолд гэм бурууг хүлээн зөвшөөрнө. Румын улсын Үндсэн хуулийн 95 зүйлд зааснаар Ерөнхийлөгч Үндсэн хуулинд заасан онцгой хүнд заалтуудыг зөрчсөн тохиолдолд суудлаа чөлөөлнө.
Хэрэв гэм буруугийн хэлбэр нь деликтийн бүрэлдэхүүний хувьд холбогдолтой бол шууд эсвэл шууд бус байдлаар заагдсан байж болно. Жишээ нь хэрэв Ерөнхийлөгч тангараг өргөхөөс зайлсхийвэл ерөнхийлөгчийн сонгуулийн үр дүн хүчингүйд тооцогдоно (Словаки улсын Үндсэн хуулийн 104 зүйл). Зарим тохиолдолд дэс дараатай үйлдэл нь санаатайгаар үйлдсэн гэдгийг батглахад ач холбогдолтой байдаг. ОХУ-ын “Иргэдийн санал асуулгад оролцох эрх, саналын баталгааны тухай” Холбооны хуулийн 29 зүйлд зааснаар хорооны гишүүд үүргээ удаа дараалан гүйцэтгээгүй тохиолдолд шүүхийн шийдвэрээр хорооны гишүүдийн эрхийг хураах болно. Литва улсын Үндсэн хуулийн 86 зүйлд зааснаар Ерөнхийлөгч тангараг өргөөгүй эсвэл Үндсэн хуулийн бүдүүлэг зөрчил гаргасан тохилдолд албан тушаалаасаа чөлөөлөгдөх юм. Уг жишээний сонирхолтой зүйл нь гэм буруугийн хэлбэрийн талаар ганц ч үг дурдаагүй байна. Гэвч уг улсын Ерөнхийлөгчийн тангарагт “аливаа зүйлд адилхан шударга хандах” (Литва улсын Үндсэн хуулийн 82 зүйл) тухай агуулагддаг аж. Литва улсын Үндсэн хуулийн Цэцийн дүгнэснээр хуулийн өмнөх тэгш байдал үргэлж зөрчигдөхгүй (Үндсэн хуулийн 29 зүйл), харин Ерөнхийлөгч албан үүргээ гүйцэтгэхдээ хүмүүсийн эсвэл бүлгүүдийн асууудалд санаатайгаар тэгш бус хандах үед зөрчигддөг байна. Мөн Ерөнхийлөгчийн үйлдэл нийгмийн ашиг сонирхлыг зөрчсөн эсвэл хувийн ашиг сонирхолд нийцсэн байвал тангараг зөрчигдсөнд тооцогдоно. Үндсэн хуулийн Цэцийн иймэрхүү байр суурь нь ямар ч гэм бурууг Ерөнхийлөгчид хариуцлага хүлээлгэх үндэслэл болгосон байна. Түүнчлэн “бүдүүлэг зөрчил” ойлголтод санаатай байдал багтах болж байна.
Зарим тохиолдолд гэм буруугийн хэлбэр тодорхой заагдсан байдаг. Германы холбооны улсын Үндсэн хуулийн 61 зүйлд зааснаар хэрэв Ерөнхийлөгч санаатайгаар Үндсэн хуулийг эсвэл бусад холбооны хуулийг зөрчсөн тохиолдолд Холбооны хуулийн Цэц Ерөнхийлөгчийг огцроох шийдвэр гаргана. Австри улсын Холбооны Үндсэн хуулийн 119 зааснаар бургомистр эсвэл удирдлагын гишүүдийн үйлдэл санаатай эсвэл бүдүүлэг хэлбэртэй байвал Засаг даргаар суудлаасаа чөлөөлөгдөнө. Венгри улсын Үндсэн хуулийн 31 зүйлд зааснаар хэрэв Ерөнхийлөгч алба үүргээ гүйцэтгэхдээ Үндсэн хууль эсвэл өөр нэгэн хууль зөрчсөн тохиолдолд огцрох болно.
Зарим үндсэн хуульд гэм хэргийн санаатай байдлын хэлбэрийг тусгасан байдаг нь сонин. Грек улсын Үндсэн хуулийн 49 зүйлд зааснаар Ерөнхийлөгч урьдаас төлөвлөсөн Үндсэн хуулийн зөрчлөөс хариуцлага хүлээнэ.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хэм хэмжээнээс шалтгаалан хариуцлага арга хэмжээ өөр байж болдог. Германы Холбооны улсын Үндсэн хуулийн 98 зүйлд зааснаар хэрэв холбооны шүүгч алба үүргээ гүйцэтгэхдээ Үндсэн хуулийг эсвэл өөр хуулийг зөрчсөн бол Холбооны хуулийн Цэц Бундестагын гишүүдийн 2/3 саналаар гаргасан өргөдлөөр өөр албан тушаалд шилжих ба бүдүүлгээр зөрчсөн тохиолдолд халагдах юм.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хэм хэмжээнд хамтын субьектүүдийн үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын тухай заасан байдаг. Жишээлбэл ОХУ-ын “Засгийн газрын тухай” Холбооны хуулийн 3 зүйлд зааснаар ОХУ-ын Засгийн газрын үйл ажиллагааны суурь зарчмуудын нэг нь хариуцлагатай байдал юм. Мөн Испанийн Хаант улсын Үндсэн хуулийн 108 зүйлд зааснаар Засгийн газар нь өөрийнхөө үйл ажиллагааны өмнө Төлөөлөгчдийн Конгрессийн өмнө хариуцлага үүрнэ. Хамтын болон хувь субьектүүдийн гэм буруугийн мөн чанар ялгаатай агуулгыг нь тул тус тусд нь авч үзэх хэрэгтэй.
Хувь хүний гэм буруу гэж хүний өөрийн үйл хөдлөлтэй холбогдох сэтгэхүйн харьцааг хэлдэг. Үндсэн хуулийн деликтийн хамтын субьектийн гэм бурууг тодорхойлоход “болгоомжгүй байдал” ба “санаа” зэрэг шинжүүд хангалтгүй юм. Этгээдийн өөрийн үйлдлээ болон учрах хор уршигтаа хандах сэтгэхүйн хандлагын тухай зөвхөн нөхцөол байдлаар ярих боломжтой. Эдгээр нь зүгээр хувь хүмүүсийн нэгдэл бус гишүүн бүр нь өөрийн үүргээ гүйтцэтгэдэг, зохион байгуулагдсан тогтолцоо юм. Энэ нь хамтын субьектийг тодорхойлох шалгуур шинж болдог.
Хамтын субьект нь хувь субьектийг бодвол тодорхой хүнтэй байгууллага учир үндсэн хуулийн үүргээ гүйцэтгэх арга хэмжээ авч чаддаг. Иймээс эдгээр хоёр төрлийн субьектүүдэд адил байдлаар хандаж болохгүй юм.
Хууль зүйн ном зохиолд хамтын субьектүүдийн гэм буруугийн нийгэм улс төрийн шинжийн тухай бичсэн байдаг. Хамтын субьектийн нийгмийн ашиг сонирхолд нийцэх сонголтуудын “буруу хувилбарыг” хамтын буруу гэж ойлгож болохгүй.
ОХУ-ын хууль тогтоомжин дахь хамтын субьектүүдийн гэм буруугийн тухай асуудал эхлээд иргэний эрх зүйд дараа нь захиргааны эрх зүйд шийдлээ олсон байна. Уг салбаруудын хуулийн этгээдүүдийн гэм буруун дээр үндэслэн үндсэн хуулийн эрх зүйн хамтын субьектийн гэм бурууг тодорхойлох боломжтой юм. Ийм байдлаар хамтын субьек ногдсон бүрэн эрхээ ашиглаагүй, боломжтой арга хэмжээг аваагүй тохиолдолд үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага хүлээх юм.
Энэ тодорхойлолтоос хамтын субьектийн гэм бурууг тодорхойлох 2 шалгуурыг гаргаж авч болно: 1) үндсэн хуулийн эрх зүйн хэм хэмжээг хэрэгжүүлэх боломж; 2) хэрэгжүүлж болох байсан арга хэмжээг аваагүй. Эдгээр шалгууруудын нийлбэр нь хамтын субьектийн гэм бурууг хүэлэн зөвшөөрөх үндэслэл болно.
Өөрөөр хэлбэл үндсэн хуулийн эрх зүйд хамтын субьектийн гэм бурууг этгээдийн үйл хөдлөлдөө хандах сэтгэхүйн харьцаа гэж үзэж болохгүй. Энэ талаар Эртний Ромын эрх зүйн “si Omnia quae oportuit, obersavit, caret culpa” сургаальд өгүүлсэнээр гэм буруугийн аливаа сэтгэхүйн хүчин зүйлсүүд хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй болно. Үүнд хийсвэр ухагдахуун болох “зүй зохистой үйл хөдлөлийн” тухай яриагүй батодорхой нөхцөл байдлын тухай өгүүлсэн. Субьектийн үйл хөдлөлйг бодит нөхцөл байдалтай, үүргийг нь үндсэн хуулийн эрх зүй харьцуулах ёстой юм.
Бусад хүчин зүйлсийг авч үзээгүй буюу идеал нөхцөл байдалд үед хамтын субьект үндсэн хуулий деликт гаргасан гэм буруу нь батлагдсан тохиолдолд хариуцлага хүлээлгэх ёстой юм. Зарим үндсэн хуулийн эрх зүйн хэм хэмжээнд гэмт үйлдлийн хариуцлага тодорхой заагдсан байдаг. Австри Улсын Холбооны хуулийн 142 зүйлд зааснаар Холбооны байгууллагуудын болон мужуудын дээд удирдлагын алба үүргээ гүйцэтгэх явцад гаргасан хуулийн зөрчлийн хэргийг Үндсэн хуулийн Цэцэд дамжуулна.
Зарим тохиолдлуудад гэмт бурууг тодорхойлох хэрэггүй байдаг, учир нь хамтын субьектийн хийсэн үндсэн хуулийн деликт нь гэм бурууг нотолж байдаг. Жишээ нь экстремист үйл ажиллагааны мөн чанар нь гэм буруугүй байх боломжгүй юм. Жишээ нь ОХУ-ын “Эксремист үйл ажиллагааг эсэргүүцэхийн тухай” Холбооны хуулийн 9 зүйлд зааснаар хүнийн эрх, эрх чөлөөнд халдсан, иргэдэд ноцтой хохирол учруулсан, байгаль орчинг сүйтгэсэн, нийгминй дэглэмийг алдагдуулсан, аюул заналхийлэл үүсгэсэн үйл ажиллагаа явуулсан нийгмийн эсвэл шашны нэгдлүүд шүүхийн шийдвэрээр тараагдана. Гэвч гуравдагч хүчин зүйлийн нөлөөгөөр хамтын субьект өөрийн үүргээ гүйцэтгээгүй тохиолдолд уг субьектийн гэм бурууг эсвэл гэм буруугүйг нотлох нөхцөл байдлыг тодорхойлох хэрэгтэй. Түүнчлэн давагдашгүй хүчин зүйлийн нөлөө, гуравдагч хүчин зүйллийн нөлөө болон бусад урьдаас мэдэх боломжгүй нөхцөл байдлас болж субьектүүд үүргээ гүйцэтгээгүй ч гэсэн үйл ажиллагаагаа зүй зохистой явуулж, бүх арга хэмжээг авч байсан тохиолдолд гэм буруугүйгээ нотлох эрхтэй байх ёстой. Энэ тохилдолд иргэний болон захиргааны эрх зүйн хуримтлагдсан туршлагыг ашиглах нь зүйтэй.
Хэрэв үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагад татагдаж буй хамтын субьект хуулийн шаардлагыг биелүүлэхгүй байхад нөлөөлсөн хүчин зүйл, нөхцөл байдлыг нотолгоо болгон дурдвал уг нөхцөл байдлын үндэслэлийг ачааг өөрөө үүрнэ. Жишээ нь ОХУ-ын Иргэний хэргийн процессийн эрх зүйд зааснаар тал нь дурдаж буй давагдашгүй нөхцөл байдлаа нотлох ёстой байна.
Хамтын байгууллагын хэргийг авч үзэхэд албан тушаалтнуудын, гишүүдийн, төлөөлөгчдийн, ажилчидын гэм бууруугийн хувийн жингийн асуудал гарч ирдэг. Гишүүдийн гэм бурууг хамтын субьектийн буруу гэж үзэх болох нь эргэлзээтэй. Хэрэв хамтын субьект нь бие даасан буюу тодорхой гишүүнийг авч үзэх боломжгүй тохиолдолд нийтэд нь хариуцлага хүлээлгэх бас эргэлзээтэй.
Нэг талаас хамтын субьектийн гаргаж буй үндсэн хуулийн деликт нь гишүүдийнх нь үүрэгтээ хандсан хайхрамжгүй байдлаас эсвэл ажлаа эс үйлдэснээс улбаатай байдаг. Хамтын субьект нь гишүүдхээ хамтарсан ажил зүтгэлээр үндсэн хуулийн харилцаанд оролцодог тул хамтын субьектийн гэм буруу нь гишүүдэд нь ногдож болно. Үүнээс харвал, гишүүдийнх нь гэм буруу нь хамтын субьектийн гэм буруу болох юм. Үүнд зөрчлийг ганц гишүүн эсвэл хамт олон нийтдээ үйлдсэн нь хамаагүй болно.
Нөгөөтэйгүүр хамтын субьектийн гэм бурууг гишүүдэд нь оноох оролдлого амжилтгүй болсон. Гишүүд, оролцогчид, ажилчид, төлөөлөгчид нь үндсэн хуулийн харилцааны бие даасан субьектүүд бус хамтын субьектийн албатууд юм. Хамт олон (байгууллага) нь зөвхөн хувь хүмүүсийн нийлбэр бус харин бие даасан, тусдаа, цогц хууль зүйн харилцааны чадамжтай тогтолцоо юм. Хамтын субьектийн хүсэл зорилго биелэлээ олохдоо бие даасан хэлбэртэй болдог ба дараа нь гишүүдийнхээ хүслээс ангид болдог байна. Хамтын субьектийн гэм буруугийн асуудал нь тусгай хууль эрх зүйн харилцааны чадамжтай холбоотой ба гишүүд тус бүрийн хувийн гэм буруу болохгүй юм. Гэвч ийм тохиолдолд хамтын субьектэд нийтэд нь хамаарах гэм бурууг тодорхойлоход хангалттай тодорхой албан тушаалтны гэм буруу ач холбогдолгүй болох юм. Жишээ нь ОХУ-ын “ОХУ-ын субьектүүдийн хууль тогтоох болон гүйцэтгэх засаглалын байгууллагуудын ерөнхий бүтцийн тухай” Холбооны хуулийн 9 зүйлийн 2 заалтанд зааснаар хууль тогтоох засаглалын байгууллага Холбооны хууль, Үндсэн хуулинд харшилах эрх зүйн акт батласан нь шүүхээр батлагдан, шүхийн шийдвэр гарсанаас хойш уг алдаагаа 6 сарын дотор засаагүй тохиолдолд бүрэн эрх нь хураагдана.
Зарим тохилдолд “урвуу’ хариуцлагын тухай асуудал гарч ирдэг. Өөрөөр хэлбэл хамтын байгуулагын олонхийн байр суурийн өмнөөс хэнд нь хариуцлага хүлээлгэх вэ гэдэг асуудал нээлттэй байгаа юм.
Хамтын субьектийн үйл ажиллагаа нь үндсэн хуулийн эрх зүйн хэм хэмжээг зөрчсөн ба уг үйлдлийг санал асулгаар дэмжээгүй албан тушаалтнуудыг хариуцлагад татах үндэслэл байхгүй. Мөн хамтын субьектийн хуучин удирдлагаар үйлдсэн үйлдлийн төлөө шинэ удирдлагыг хариуцлагад татах үндэслэл мөн адил байхгүй. Энэ тохилдолд хамтын субьектэд нийтэд нь санкц тогтоох боломжтой ба хувь хүний болон хамтын байгууллагын хосолсон хариуцлагыг авч болох юм. Грек улсын Үндсэн хуулийн 85 зүйлд зааснаар сайдын зөвлөлийн гишүүд болон дэд сайдууд Засгийн газрын бодлогын төлөө ерөнхий хариуцлага хүлээх ба тус бүр нь өөрт ногдсон ажлынхаа төлөө хариуцлага хүлээнэ. Мөн адил Итали Улсын Үндсэн хуулийн 95 зүйлд зааснаар сайдууд Сайдуудын зөвлөлийн үйл ажиллагааны өмнө хариуцлага хүлээх ба өөрсдийнхөө үйл ажиллагааныхаа өмнө хувьдаа хариуцлага үүрнэ. ОХУ-ын “Нийгмийн нэгдлүүдийн тухай” Холбооны хуулийн 19 зүйлд зааснаар хэрэв хуулийн этгээдийн эрхгүй нийгмийн нэгдлүүд ОХУ-ын хууль тогтоомжийг зөрчсөн тохиолдолд хариуцлагыг эдгээр нэгдлүүдийн удирдагчид үүрнэ.
Өөр нэг амжилттай хэрэгжиж буй жишээ нь: хэрэв нэгдлийн нэрийн өмнөөс үйл ажиллагаа явуулдаг хувь субьектэд зохих хяналт тавиагүй тохиолдолд хамтын субьектэд хариуцлага хүлээлгэх юм. Жишээлбэл, ОХУ-ын “Экстремист үйл ажиллагааг эсэргүүцэх тухай” Холбооны хуулийн 15 зүйлд зааснаар хэрэв нийгмийн эсвэл шашны нэгдлийн удирдагч эсхүл гишүүн нь олон нийтийн мэдэгдэл хийхдээ экстремист үйл ажиллагааг урилахдаа өөрийн бодол гэдгээ тодотгоогүй тохиолдолд холбогдох шашны эсвэл нийгмийн нэгдэл нь 5 хоногийн дотор уг мэдэгдэлтэй санал нийлээгүй тухай мэдэгдэл хийх ёстой. Хэрвээ ийм эсрэг мэдэгдэл хийгээгүй тохиолдолд уг байгууллагын үйл ажиллагаа нь экстремист шинжтэй эсвэл экстремист үйл ажиллагаа явуулдаг гэж үзнэ.
ОХУ-ын Үндсэн хуулийн Цэций байр сууриас гэм буруу нь бүх төрлийн эрх зүйн салбарын хуулийн хариуцлагын үндсэн ба нийтлэг шинж байх ба “дүрмийн бус” онцлогууд тодорхой тайлбарлагдсан байх ёстой. Мэдээж эрх зүйн хэм хэмжээ нийгэмд аюултай, заналхийлсэн үйл ажиллагааны хариуцлагыг зохицулахдаа зөвхөн гэм буруутай зөрчлүүдийг авч үздэг байна.
Хууль зүйд маргаан үүсгэдэг хамгийн том асуудал бол “гэм буруугүй хариуцлагад татагдах” явдал юм. Хэсэг эрдэмтэд үүнийг зөвхөн иргэний эрх зүйд боломжтой гэж үзэж байгаа зарим нь огт боломжгүй гэж үзэж байгаа юм.
Хууль зүйн ном зохиолд бичсэнээр үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагад татахад гэм буруу хэрэгтэй. Гэвч дэлхий орнуудын үндсэн хуулийн эрх зүйд хийсэн судалгааны дүгнэлтээр хийхэд гэм буруу нь үргэлж хариуцлагад татагдах үндэслэл болохгүй юм. Ийм байдлаар үндсэн хуулийн эрх зүйд “гэм буруугийн төлөө хариуцлага хүлээх” зарчим үргэлж хэрэгждэггүй байна.
Үүний нэг жишээ нь иргэдийн эрх, эрх чөлөөг зөрчсөн шийдвэрийг цуцлах юм. ОХУ-ын “Иргэдийн эрх, эрх чөлөөг зөрчиж буй шийдвэрийг шүүхэд дамжуулах тухай” хуулийн 2 зүйлд ийнхүү бичсэн байдаг: төрийн байгууллага, нийгмийн нэгдэл эсвэл албан тушаалтны гэм буруугийн асуудлыг шүүхэд ирсэн гомдолтой холбохгүй. Мөн адилаар, ОХУ-ын Үндсэн хуулийн 115 зүйл болон “ОХУ-ын Засгийн газрын тухай” Холбооны хуулийн 33 зүйлд зааснаар хэрэв Ерөнхийлөгч Үндсэн хуультай, Холбооны хуультай, Ерөнхийлөгчийн зарлигтай харшилсан ба хууль тогтоомжтой нийцэшгүй шийдвэрийг цуцалсан тохиолдолд гэм буруугийн асуудал гарахгүй юм. Энэ тохиолдолд албан тушаалтан гэм буруутай үйлдэл гаргасан эсэх, нийгмийн нэгдэл эсхүл Засгийн газар үндсэн хуулийн эрх зүйн журмын дагуу үүргийг нь гүйцэтгэхийг шаардсан эсэх нь ач холбогдолгүй болно. ОХУ-ын Үндсэн хуулийн Цэц Төрийн Думагийн хүлээн зөвшөөрсөн, Холбооны хуулийн дэмжсэн, Ерөнхийлөгчийн баталсан холбооны хуулийг эдгээрээс үл хамааран үндсэн хуулинд харш гэдэг дүгнэлтийг гаргасан юм. Шүүх хурал гэм бурууг хэрэгсэхгүй гэж үзсэн.
Өмнө нь дурдсанчлан этгээд нь бусад субьектийн үйлдлийн үндсэн дээр үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагад татагдах боломжтой байдаг. Үндсэн хуулийн деликтийн субьект гэм буруутайгаасаа үл хамааран хариуцлага хүлээх явдлыг обьектив хариуцлага гэнэ. Тэдгээрийн хэргийг авч үзэж буй шүүх, холбогдох эрх бүхий байгууллага гэм бурууг нь тодорхойлдоггүй. Энэ тохиолдолд гэм буруу нь хуулийн ач холбогдолгүй болно. Субьектүүд нь хэм хэмжээ зөрчсөн учир хариуцлагад татагдана. Жишээлбэл: ОХУ-ын “ОХУ-ын Холбооны зөвлөлд нэр дэвшигч Төрийн Думагийн төлөөлөгчдийн тухай” Холбооны хуулийн 95 зүйлийн 6 зүйлд зааснаар хэрэв нэр дэвшигчдийн жагсаалтыг бүртгүүлсэн улс төрийн нам сонгогчиддоо хахууль, авилгал өгсөн нь мэдэгдэх юм бол шүүх хурлын шийдвэрээр бүртгэл цуцлагдана. Түүнчлэн уг хуулинд заасан нэр дэвшигчдийн бүртгэлийг цуцлах 11 үндэслэлүүдийн 7 нь бусад субьектийн өмнөөс хариуцлага хүлээх тухай байдаг. Мөн ОХУ-ын “Иргэдийн санал асуулгад оролцох эрх, саналын баталгааны тухай” хуулийн 76 зүйлийн 5 заалтанд зааснаар захиалагч (нэр дэвшиж буй улс төрийн намын гишүүд) нь сонгогчиддоо иргэдээ болон байгууллагуудаас дамжуулан хахууль өгсөн нь илрэх юм бол нэр дэвшигчдийн бүртгэл нь хүчингүй болдог байна. Өөр нэг жишээ нь: ОХУ-ын “Экстремист үйл ажиллагааг эсэргүүцэх тухай” Холбооны хуулийн 7 зүйлд зааснаар
Хэрэв нийгмийн эсвэл шашны нэгдлийн үйл ажиллагаанд экстремист шинж илэрсэн нь батлагдах юм бол уг нэгдэлд бичгэн хэлбэрээр анхааруулга (сануулгын үндэслэл болон зохисгүй үйл ажиллагааны жагсаалт) очно.
Орчин үеийн үндсэн хуулийн эрх зүйд гэмт буруугийн таамаглалын тухай асуудал их өргөн дэлгэрсэн. ОХУ-ын Үндсэн хуулийн Цэцийн жишээгээр эрүүгийн гэмт хэргийн гэм бурууг нотлох үүргийг холбогдох төрийн байгууллагуудад оноодог байна.
Хувь субьектийн, хамтын субьектийн үйл хөдлөлийг шинжихдээ субьект бүр өөрт ногдсон үүргээ чандлан гүйцэтгэх ёстой байсан гэдгийг санах хэрэгтэй. Гэвч зарим тохиолдолд субьект болгоомжтой байсан, үүргээ сайн гүйцэтгэсэн ч гэсэн хариуцлагад татагдах тохиолдол байдаг.
Субьектийн талын шинж болох гэм буруугаас өөр нэмэлт шинжүүд байдаг. Санаа ба зорилго нь үндсэн хуулийн деликт бүрийн бүрэлдэхүүн шинж болдоггүй. Эдгээр нь цөөн деликтийн бүрэлдэхүүнд ордог ба тогтооход хэцүү байдаг ч гэсэн зарим гэмт хэргийн үндэслэл болох ч бий. Өөрөөр хэлбэл үндсэн хуулийн хэм хэмжээнд заасан санаа ба зорилготой үйлдэл эс үйлдэхүй нь үндсэн хуулийн деликт болох юм. Жишээ нь ОХУ-ын “Иргэдийн санал асуулгад оролцох эрх, саналын баталгааны тухай” хуулийн 76 зүйлд зааснаар хэрэв нэр дэвшигч нь сонгуулийн төсвөөс гадна ашигласан мөнгөн хөрөнгийн хэмжээ нь заасан түвшний 5 хувиас их байвал бүртгэл нь цуцлагдана. Деликт үйлдэх болсон санааг зарим үндсэн хуулинд заасан байдаг. Жишээлбэл Энэтхэг улсын Үндсэн хуулийн 123 зүйлд зааснаар хэрэв Ерөнхийлөгч Үндсэн хуулийн 356 зүйлийн дагуу аль нэг мужийг үндсэн хуулийн чадамжгүйг тунхагласан бичгийг гаргасан ба шүүх хурлаар уг бичгийг нь зүй зохисгүй шалтгаанаар гаргасан нь батлагдвал хүчингүйд тооцох юм. Энэтхэгийн Дээд шүүх Ерөнхийлөгчийн гаргасан зарлигийг муу санаа агуулсан гэж үзвэл цуцлах эрхтэй байдаг байна (жишээ нь парламентийн хурлыг тогтоомж гаргахаар хүчээр зогсоох нь хууль тогтоогчдийг санал өгөх боломжийг хаасан болно).
Ийм байдлаар субьектив талын гол шинжүүд нь гэм буруу, санаа, зорилго зэрэг байна. Субьектив талын хувьд аливаа хуулийн хэрэгсэлтэй адил үндсэн хуулинд илүү идэвхтэй ашиглаж болох тухай асуудал гарна. Юуны түрүүнд уг хэрэгслийн ашиглах журмыг илүү тодорхой тусгах хэрэгэтай ба агуулга онцлог шинжийг нь харгалзаж үзэх хэрэгтэй болно. Үндсэн хуулийн эрх зүйд хэрэглэгддэг гэм буруугийн хариуцлагын тодорхойлох арга, нотлох аргачлал зэргийн асуудал нь нээлттэй байсаар.
/166 хүртэл/

Үндсэн хуулийн эрх зүйн санкц
Үндсэн хуулийн эрх зүйн санкц болон хуулийн хариуцлагын тогтолцоонд эзлэх байр суурь.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага санкцийн тухай асуудалтай нягт холбоотой оршдог. Учир нь нэг нь нөгөөгүйгээрээ байх боломжгүй. О.Э.Лейстын үзэж байгаагаар санкц байхгүй бол хариуцлага байхгүй. Гэвч үндсэн хуулийн эрх зүйд уг тайлбарыг буулгахад төвөгтэй байдаг. Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага нь санкцас гадуур нөхцөл байдлаар (буцалтгүй байдал, шударга ёс г.м., сулруулах болон хүндрүүлэх бүрэлдэхүүн) тодорхойлогддогийг санах хэрэгтэй.
Санкцийн хариуцлагатай харьцах харьцаа юуны түрүүнд хариуцлагын шинжээс хамаарна. Хэрэв хариуцлагыг 2 талт (позитив болон негатив) зарчмын хувьд авч үзэж байгаа бол санкц бүр нь хариуцлагын арга хэмжээ болох ба арга хэмжээ бүр санкц болохгүй. Ретроспектив хариуцлагын хувьд уг хоёр ойлголт харилцан ижил байна. Уг судалгааны ажилд үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг хуулийн хариуцлагын нэгэн хэлбэр гэж үзэж байгаа учир үндсэн хуулийн эрх зүйн санкц болон үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага нь төсөөтэй ойлголтууд болно.
Үндсэн хуулийн хууль тогтоомжийг судалж үзсэний үндсэн дээр уламжлалт хуулийн хариуцлагад (иргэний эрх зүйн, захиргааны эрх зүйн, эрүүгийн эрх зүйн, сахилгын) хаамарагдахгүй санкц байдаг гэсэн дүгнэлтэд хүрэв. Шинжлэх ухаанд 25 жилийн өмнө улс төрийн шинжтэй санкцийн төрлүүд гарч ирсэн ба шинэ хариуцлагын төрөл буюу үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг салбар ухаан болтол хөгжүүлэх эхлэлийг тавьсан.
Удаан хугацааны турш үндсэн хуулийн эрх зүйн санкц онолын хувьд ач холбогдол багатай байсан ба бусад салбарын санкцийг арга хэмжээ болгон ашиглах нь зөв гэж тооцогдож байж. Үндсэн хуулийн эрх зүйн хэм хэмжээ бүр онолын загвартай таарах албагүй байдаг. Уг онолын загвараар санкц хэмээх ойлголт нь эрх зүйн хэм хэмжээний логик бүтэцтэй уялдаатай байдаг байна. Эрх зүйн хэм хэмжээ бүр өөрийн гэсэн таамаглалтай, санкцтай ба диспозицтой байх ёстой байдаг аж.
В.О.Лучин үндсэн хуулийн эрх зүйн логик бүтцийг судалж байх явцдаа зарим хэм хэмжээний логик бүтэц уг загвартай нийцсэн, зарим нь оруулгатай, засвартай хэлбэр нь гэдэг дүгнэлтэд хүрчээ. Мөн таамаглал болон санкц нь диспозицийг бодвол хэм хэмжээ бүрийн бүрэлдэхүүн болдог байна. В.О.Лучины бодлоор үндсэн хуулийн хэм хэмжээг хэрэгжүүлэхэд эрх зүйн тогтолцоо нэн чухал болно. Харин улс төрийн албадлагын арга хэмжээг тооцож үзвэл үндсэн хуулийн хэм хэмжээ бүр бүтцийн элементийн хувьд санкц агуулах хэрэггүй юм.
Түүнчлэн үндсэн хуулийн эрх зүйн санкцийг өөрийнхөө бүтцийн элемент болгох тохиолдол цөөн байдаг. Гэвч үүнийг үндсэн хуулийн эрх зүйн зохицуулалтын, хууль тогтоох улс төрийн төгс бус байдлаас үүдсэн гэж үзэж болно. С.Н.Братусийн тэмдэглэснээр, санкцгүй хэм хэмжээ нь зохицуулах системийн хувьд үр ашиггүй байна, учир нь хариуцлагад татах, улс төрийн албадлага хэрэглэх журамгүй хэм хэмжээг хэн бүхэн зөрчих боломжтой болно.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн актууд санкцгүй байх нь үр ашгийг нь эрс багасгах ба тэр болгон бусад салбарын санкцийг ашиглаад байх боломжгүй юм. Иймэрхүү арга нь зарим тохиолдлуудад субьектүүдийн зохих үйл хөдлөлийг сахиулахад тустай юм. Эртний эрх зүйн актуудтай адил бүх нийгмийн харилцааг эрүүгийн эрх зүйн шийтгэлээр зохицуулдаг бодлогын орчин үед хэрэглэх боломж нь үнэний ортой. Гэвч салбар бүрийн хэм хэмжээ нь тодорхой нийгмийн харилцааг зохицуулахын тулд оршдог. Хууль зүйд хоорондоо холбоотой, төгс бие даасан бус хоёр харилцаа байдаг: үндсэн хуулийн эрх зүйн болон эрүүгийн. Эрүүгийн хуулийн санкцийн зарим элемент үндсэн хуулийн эрх зүйн шинжтэй байвал зарим хүчин зүйлсийг авч үзэлгүй орхидог байна.
Ийм байдлаар зөвхөн үндсэн хуулийн эрх зүйн санкцийн оршин байгаа нь үндсэн хуулийг сахих хөшүүрэг болж байгаа юм. Түүнчлэн санкц нь хатуу чанга байх тусам уг хэм хэмжээний зохицуулж буй нийгмийн харилцааны үнэ цэнэ нь өндөр байна гэсэн үг. Үндсэн хуулийн эрх зүйн санкцийг тодорхойлохдоо хариуцлагын субьект болон түүний статусыг харгалзаж авч үзэх хэрэгтэй болно. Хууль зүйн ном зохиолд зааснаар албан тушаалтны үүрч яваа хариуцлага өндөр байх тусам зөрчлийн санкц нь хатуу байх ёстой гэж бичсэн байдаг. Үүн дээр хуулийн хариуцлагын нийтлэг онцлог буюу тохиолдол бүрт өөр өөр санкц ногдуулах зарчим хэрэгжиж байгаа юм.
Зарим тохиолдолд үндсэн хуулийн эрх зүйн бүтцийн онцлогоос үүдэн бусад салбаруудын санкцийг ашиглах боломжгүй байдаг. Ийм учраас төлөөлөгчид жирийн иргэдийг бодвол тодорхой хэмжээний халдашгүй статустай байдаг ба энэ нь уламжлалт хуулийн хариуцлагад татагдахгүй байх баталгаа болдог байна.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хэм хэмжээ нь заалтуудаа гаднаас хамгаалуулахаас гадна өөрөө хамгаалагдсан агуулгатай байх хэрэгтэй байдаг. Өөрөөр хэлбэл уг дархлааны систем нь бусад санкцуудас гадна үндсэн хуулийн эрх зүйн санкцуудыг агуулж байх ёстой нь хууль зүйн шинжлэх ухаанаар батлагдсан юм. Түүнчлэн зарим санкцууд зөвхөн үндсэн хуулийн заагдах боломжтой байдаг.
Энэ нь үндсэн хуулийн эрх зүйн хэм хэмжээ бүр өөрийн гэсэн санкцтай байх ёстой гэсэн үг биш. Тэглээ ч үндсэн хуулийн эрх зүйн хэм хэмжээ бүр тусгай санкцтай байх боломжгүй ба олон салбарын харилцааг зохицуулдаг санкцууд байдаг гэдгийг санах хэрэгтэй. Зарим хуульчидын үзэж байгаагаар дурдах арга нь зөвхөн үндсэн хуулийн эрх зүйн онцлог ба үргэлж бусад эх үүсвэрийг дурдах хэрэггүй юм. Зарим норматив эрх зүйн актуудын заалтанд хариуцлагын тухай нэг ч үг байдаггүй учир ийм эх үүсвэрээс ишлэх нь үндсэн хуулийн эрх зүйн хувьд байж болшгүй хэрэг юм. Ишлэл нь зохих актаас авсан байх ёстой ба тодорхой байх ёстой.
Зарим тохиолдолд хууль тогтоогч нар үндсэн хуулийн эрх зүйн санкцуудыг бусад салбаруудын хэм хэмжээг сахиулахад ашигладаг. ОХУ-ын Төсвийн журмын 273 зүйлд зааснаар орон нутгийн засаг захиргаа, ОХУ-ын хууль тогтоох засаглалын байгууллага нар төсвөө хуулийн дагуу гүйцэтгээгүй тохилдолд ОХУ-ын субьектийн дүрмийн дагуу холбогдох гүйцэтгэх засаглалын байгууллага, албан тушаалтнуудад үл итгэл илэрхийлэх процедур үүсгэ, ОХУ-ын субьектүүдийн орон нутгийн захиргааны байгууллагуудыг татан буулгах, албан тушаалтнуудыг нь хариуцлагад татах эрхтэй болно. Түүнчлэн санхүүгийн эрх зүйн сэдвээр бичигдсэн судалгааны ажлуудад тэмдэглэснээр, эдгээр санкцууд нь санхүүгийн бус улс төрийн шинжтэй байдаг. Эдгээр зөрчлүүдийн мөн чанар нь санхүүгийн гэмт хэрэг тул Төсвийн дүрэмд бичигдсэн болно.
Орчин үед ОХУ-ын Үндсэн хуулийн заалтуудын ихэнх нь хариуцлага хүлээх агуулгагүй заалтууд байдаг байна (хэрвээ эдгээр хэм хэмжээ нь бусад салбарын хэм хэмжээтэй төсөөтэй биш бол). Эрх зүйд ийм байдлыг байлгаж болохгүй юм. Учир нь бүх үндсэн хуулийн эрх зүйн хэм хэмжээнүүд хамгаалагдсан байх учиртай.
Үндсэн хуулийн эрх зүйд санкц хэрэглэх зорилгыг өөр өөрөөр тодорхойлдог. Н.М.Колосовагийн үзэж байгаагаар үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын арга хэмжээний оршиж буй гол зорилго Үндсэн хуулийг хамгаалах юм. Д.Т.Шоны таамаглаж байгаар уг хариуцлага нь суудлаас чөлөөлөх, улс төрийн, эрх мэдлийн бүрэн эрхийг хураахад оршино. Эхний эрдэмтэн үндсэн хуулийн эрх зүйн санкцийн хүрээг нарийсгаж, нөгөө эрдэмтэн нь санкцийн ойлголтыг гажуудуулж байгаа учир уг хоёр дүгнэлттэй санал нийлж болохгүй юм.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн санкц нь үндсэн хуулиар тогтоосон хэм хэмжээнд үйл хөдлөлөө барихыг сануулахад, сэргийлэхэд оршино. Хэрэв хэм хэмжээ зөрчигдсөн бол үндсэн хуулийн эрх зүйн санкцийг хэрэгжүүлэх нь дахин зөрчлийг давтагдуулахгүй байхад, нөхөн сэргээхэд чиглэнэ.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн санкц нь бусад хуулийн хариуцлагын арга хэмжээнээс ялгагдах онцлог шинжтэй ба бие даасан хэлбэртэй байна. Эрдэмтдийн нэгдсэн дүгнэлтээр санкцийн онцлог нь үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага болон түүний субьектүүдээр, төрийн эрх мэдлээр тодорхойлогддог.
Хууль зүйн ном зохиолд үндсэн хуулийн эрх зүйн санкцийн онцлог олон янзаар тайлбарлагдсан байдаг. С.А.Авакьян уг санкцуудыг судлахдаа дараах дүгнэлтэд хүрэв. Нэгдүгээрт, санкцуудын гол үүрэг нь зохион байгуулах, сэргийлэх, хүмүүжүүлэх үүргүүд байна. Хоёрдугаарт, үндсэн хуулийн эрх зүйн хэм хэмжээг зохих ёсоор баримтлуулахын тулд хэрэглэгддэг. Гуравдугаарт, үндсэн хуулийн эрх зүйн санкцийн хэрэглээ зөвхөн үндсэн хуулийн эрх зүйгээр зогсохгүй. Ийм учир уг санкц нь хэм хэмжээний бүрэлдэхүүн бус харин бие даасан хэм хэмжээний диспозиц байдлаар тайлбарлагддаг байна. Дөрөвдүгээрт, эдгээр нь санкц бус болон санкцийн хувьд хэрэглэгддэг байна. Тавдугаарт, санкцийг зөвхөн буруутай этгээдэд бус үйл хөдлөл нь хуулийн зүгээс буруугүй байсан ч бас хэрэглэдэг байна.
Т.Д.Здражевская С.А.Авакьяны гаргасан шинжүүд дээр дараахыг нэмжээ. Нэгдүгээрт, санкцуудад юуны түрүүнд хэлмэгдүүлэх, нөхөн төлөх шинжүүд бус ёс суртахууны, улс төрийн, нийгмийн шинжүүд нь чухал байдаг байна. Хоёрдугаарт, эдгээр санкцуудад үүргийг албадан гүйцэтгүүлэх, гүйцэтгээгүй үүргийг шинээр солих зэрэг функцгүй байна. Гуравдугаарт, үндсэн хуулийн эрх зүйн санкцийн тайлбарууд нь хэт ерөнхий юм.
Н.М.Колосова хэлэхдээ, үндсэн хуулийн эрх зүйн санкц нь үндсэн хуулийн эсвэл харгзалзах хууль тогтоомжид хуульчлагдах ёстой юм. Түүнчлэн Үндсэн хуулийн агуулагдаж буй хариуцлагын арга хэмжээ бүр санкц биш болно.
Товч дүгнэж үзвэл үндсэн хуулийн эрх зүйн санкц нь дараах онцлогтой байдаг. Нэгдүгээрт, бүх үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага нь үндэслэлээрээ ч тэр, субьектийн хүрээгээрээ ч тэр тодорхой улс төрийн агуулгатай байдаг. Улс төрийн агуулга нь их байгаа тул эрх зүйн хэрэгслээс улс төрийн хэрэгсэл болох эрсдэл байдаг. Ийм учраас үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын арга хэмжээг үндсэн хуулийн эрх зүйн хүрээнд хэрэгжүүлэх нь зүйтэй байна.
Хоёрдугаарт, үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын арга хэмжээг өргөн хүрээний бүрэн эрхт субьектүүд хэрэгжүүлдэг байна (хууль тогтоох, гүйцэтгэх болон шүүх засаглалын байгууллагууд, орон нутгийн засаг захиргаа, албан тушаалтнууд, татан буулгахад эсвэл огцруулахад санал өгч буй иргэд). Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага нь сахилгын шийтгэлээс ялгаатай нь албат бус суьектүүдийн хувьд хэрэгжүүлэх боломжтой байдагт оршино.
Гуравдугаарт, Засгийн газрын дээд байгууллагууд болон албан тушаалтнууд өөрсдийнхөө хариуцлагуудаа өөрсдөө тодорхойлж байдаг. Эдгээр субьектүүдийн хувьд санкц тогтооход тэнцлийн журмын үүднээс тогтоох хэрэгтэй болно. Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын арга хэмжээ нь харилцан тэнцвэртэй, нэг байгууллага үүргээ биелүүлээгүй бол нь нөгөө байгууллагын (албан тушаалтан эсвэл холбогдох эрх бүхий байгууллага) бүрэн эрхээр зохицуулагдах хэрэгтэй. Жишээ нь Казахстан улсын Үндсэн хуулийн 46 зүйлд зааснаар хэрэв Ерөнхийлөгчид гаргасан гомдол буцаан татагдвал уг гомдлыг авч үзсэн Мажилисийн төлөөлөгч нар суудлаасаа хугацаанаасаа өмнө чөлөөлөгдөнө. Ийм болохоор эрх зүйн тэнцвэртэй байдал хэрэгтэй байгаа юм. Гэвч хэсэг Казахстаны хуульчидын таамаглаж байгаагаар уг арга хэмжээ нь төлөөлөгчидын үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагаар тоглохоос сэргийлэх ба тэдний үзэж байгаагаар Австри улсад үүнтэй адилхан тохилдолд илүү хатуу арга хэмжээ авч байна (Австри улсын Үндсэн хуулийн 60 зүйл). Хэдий Австри улсын арга хэмжээ нь илүү хатуу боловч Үндсэн хуулийн заалтууд нь Казахстан улсын харгалзах заалтуудыг бодвол харьцангуй ардчилсан ба эрх мэдлийн тэнцвэр нь тогтолцооныхоо хүрээнд харьцангуй үр дүнтэй ажиллаж байгаа юм. Нэгдүгээрт, Австри улсын Ерөнхийлөгчийг огцруулах шийдвэр Казахстаныг бодвол Парламентаас бус харин ард түмнээс гардаг байна. Хоёрдугаарт, Австри улсад иймэрхүү зөвхөн импичментийн процедурыг эхлүүлсэн төлөөлөгчид бус харин Парламент нийтээрээ бүрэн эрхээ хураалгадаг байна. Тийм учраас уг хоёр улсын Үндсэн хуулийн харгалзах заалтуудыг харьцуулах нь үр дүнтэй бус болов уу.
Дөрөвдүгээрт, үндсэн хуулийн эрх зүйн санкцийг хэрэглэх нь ихэвчлэн ямар нэг шийтгэл, зэмлэл араасаа дагуулдаггүй. Гэвч Коста-Рика улсын Улс төрийн хуулийн 102 зүйлд зааснаар төрийн албан хаагч үүргээ эсвэл улс төрийн үйл ажиллагаа хэт дур сонирхолтой гүйцэтгэсэн тохиолдолд Дээд шүүхийн шийвэрээр төрийн суудалд суух эрхээ хоёроос доошгүй жилийн хугацаатайгаар хасуулна. Мөн уг субьект эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлөгдөхгүй байх боломжтой. Иран улсын Үндсэн хуулийн 89 зүйлд зааснаар итгэл эвдсэний үндсэн дээр огцорсон сайд дараагийн Сайдуудын Зөвлөлд нэр дэвших эрхгүй болно. Бразилийн Холбооны Улсын Үндсэн хуулийн 52 зүйлд зааснаар Ерөнхийлөгч, дэд Ерөнхийлөгч, Холбооны шүүхийн дээд шүүгч, Ерөнхий прокурор, Өмгөөлөгчийн холбооны тэргүүн нар эрх мэдлээ хэтрүүлэн хэрэглэсний үндсэн дээр Холбооны Зөвлөлөөс зэмлэл хүртсэн бол суудлаасаа чөлөөлөгдөж, хуулийн дагуу хүлээх сөрөг үр дагавараасаа үл хамааран 8 жилийн турш олон нийтийн ажилд оролцох эрхгүй болно. ОХУ-ын хувьд гэвэл, Ерөнхийлөгчийн үүргийг, ОХУ-ын субьектийн гүйцэтгэх засаглалын байгууллагын тэргүүний үүргийг түр гүйцэтгэж байсан ба Ерөнхийлөгчийн зарлигаар чөлөөлөгдсөн эсвэл ОХУ-ын субьектийн хууль тогтоох байгууллагын итгэлийг эвдсэн чөлөөлөгдсөн тохиолдолд уг иргэн дараагийн сонгуульд нэр дэвших эрхгүй болно (ОХУ-ын “Иргэдийн санал асуулгад оролцох эрх, саналын баталгааны тухай” хуулийн 4, 5, 6, 32 зүйлүүд).
Тавдугаарт, үндсэн хуулийн эрх зүйн санкц нь төгс тодорхой шинжтэй байдаг буюу өөр төрлийн санкц тухайн тохиолдолд хэрэглэхгүй. Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын үндэслэл үүсэхэд буюу улс орны удирдагч улс орноосоо урвасан үйлдэл хийвэл албан тушаалаасаа чөлөөлөгдөх ганц л санкц хэрэглэнэ (ОХУ-ын Үндсэн хуулийн 93 зүйл).
Эрх зүйн санкцийн тухай ойлголт болон үндсэн хуулийн эрх зүйн нийгмийн харилцааг зохицуулах онцлогийг харгалзаж үзэн үндсэн хуулийн эрх зүйн санкцийг дараах байдлаар тайлбарлаж болно. Үндсэн хуулийн эрх зүйн санкц гэдэг нь үндсэн хуулийн эрх зүйн хэм хэмжээгээр тогтоосон диспозицтой нийцэшгүй үйлдэл гаргасан уг салбарын субьектийн хувьд хэрэглэдэг улс төрийн эсвэл түүнтэй дүйцэх нийгмийн үйлчлэл юм. Энэ нь үндсэн хуулийн деликт гаргасан субьектийн хувьд үндсэн хуулийн эрх зүйгээр тогтоосон улс төрийн (эсвэл холбогдох эрх бүхий байгууллагын) зүгээс хэрэглэх албадлагын шинжтэй арга хэмжээ юм.
В.О.Лучины бодлоор, Үндсэн хуулийр тогтоосон улс төрийн албадлага болох хуулийн сөрөг үйлчлэлийг санкцийн оронд хэрэглэж болох юм. Харин С.А.Авакьяны бодлоор, санкц нь үйл хөдлөлийг хэм хэмжээнд баримтлах тусгай арга хэмжээ юм. Эхний тохиолдолд санкцийн эрх зүйн нөхөн сэргээх үүргийг тусгаагүй ба нөгөө тохиолдолд зөвхөн нөхөн сэрэгэх функцийг авч үзсэн. Нэг талаас, үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын арга хэмжээш нь зөвхөн үндсэн хуулийн эрх зүйн хэм хэмжээг зөрчсөний шийтгэл гэж ойлгож болохгүй. Нөгөөтэйгүүр, үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын хамгийн гол үүрэг нь эрх зүйн нөхөн сэргээх үүрэг байдаг. Өөр нэг үүрэг нь шийтгэх буюу үндсэн хуулийн эрх зүйн хэм хэмжээний диспозицтой нийцэшгүй үйлдэл гаргасан этгээдийг шийтгэх үүрэг юм.
Хууль зүйн шинжлэх ухаанд санкцийн жагсаалт зохиож арга хэмжээнүдийг ангилдаг байна. Жишээ нь С.А.Авакьян дараах үндсэн хуулийн эрх зүйн санкцуудыг дараах байдлаар ангилдаг байна: 1) байгуулагыг хугацаанаас өмнө дахин зохион байгуулах, дахин сонгох; 2) байгууллагаас гаргасан хууль зүйн актыг дээд шатны байгууллагаар цуцлах; 3) төлөөлөгчийн огцруулах; 4) төлөөлөгчийн газрын шийдвэрээр төлөөлөгчийн бүрэн эрхийг хугацаанаас өмнө хураах; 5) иргэдийн улс төрийн болон бусад эрхүүдийг хураах, хязгаарлах; 6) аливаа үйл ажиллагааг үндсэн хуулийн бусд тооцох; 7) улс төрийн эрх зүйн үйл ажиллагааны хуулийн үр дүнд хүчингүй болгох.
Энэ жагсаалтад Т.Д.Здражевская дараах санкцуудыг нэмжээ: байнгын хороо эсвэл төлөөлөгчийн бүлгийг хугацаанаас өмнө зохион байгуулах; албан тушаалаас нь хугацаанаас өмнө огцруулах; сонгуулийн хороооос огцруулах; төлөөлөгчийн албан тушаалд нэр дэвшүүлэх шийдвэрийг цуцлах; одон, медаль, хүндэт цолыг хураах; иргэншил хураах; процессийн санкц.
Мөн Д.Т.Шон үүнд дээр дараах санкцуудыг нэмжээ: улс төрийн намын хориглох, Үндсэн хууль болон бусад хуулийг үе шаттайгаар зөрчсөний үндсэн дээр орон нутгийн засаг захиргааг тараах; олон улсын байгууллагад болон гадаад ажиллаж буй дипломат төлөөлөгчдийг статустай нь нийцэшгүй үйлдлийн үндсэн дээр огцруулах. Д.Т.Шон албан тушаалаас чөлөөлөхийн тухайд зөвхөн дээд албан тушаалтнуудын хувьд уг санкцийг хэрэглэнэ гэж илүү тайлбаргүйгээр тэмдэглэсэн. Энэ тайлбарт бусад албан тушаалтнуудад хэрэглэх арга хэмжээг дурдаагүй ба яагаад жагсаалтнаас хассан, бусдад нь ямар санкц хэрэглэх тухай тодорхойгүй нь хачирхалтай юм.
В.О.Лучины гаргасан үндсэн хуулийн эрх зүйн санкцууд нь ОХУ-ын хууль тогтоомжинд заасан жагсаалтай их төстэй байсан. Хэсэг санкцуудыг өмнө нь дурдсан ба үлдсэн санкцууд нь: хүчин төгөлдөр актыг түр зогсоох (85 зүйл 3 хэсэг), актуудыг тодорхой тохиолдолд хэрэглэхийг хориглох (15 зүйл 3 хэсэг), үндсэн хуульд харш актын эсвэл тодорхой заалтуудын хүчинтэй байдлыг цуцлах (125 зүйл 6 хэсэг), эрх мэдлийг хэтрүүлэн хэрэглэсэнээс эсвэл гэмт үйлээс болж учирсан хохирлыг төр засгаас барагдуулах (52 зүйл), төрийн засаглалын байгууллагын хууль бус үйлдлээс эсвэл эс үйлдэхүйгээр учруулсан хохирлыг төр засгаас барагдуулах (53 зүйл).
Н.М.Колосова үндсэн хуулийн эрх зүйн санкцийн жагсаалтад дараах арга хэмжээнүүдийг оруулсан:
1. Төрийн байгууллагын, албан тушаалтны, нийгмийн нэгдлийн үндсэн хуулийн статусыг хугацаанаас өмнө хураах, өөрчлөх. Жишээлбэл Засгийн газрын огцрол (ОХУ-ын Үндсэн хуулийн 117 зүйл), Ерөнхий прокурорын огцрол (ОХУ-ын Үндсэн хуулийн 129 зүйл). Үүнд Засгийн газрын эсвэл Ерөнхий прокурорын үндсэн хуулийн статусын өөрчлөлт эсвэл хураалт байхгүй тул эдгээр нь муу жишэн болно. Албан тушаалын хүмүүс нь солигдох, дахин зохион байгуулалт явагдах нь нь бие даасан үндсэн хуулийн эрх зүйн санкц байх боломжгүй юм.
2. Үндсэн хуулийн зөрчлийг арилгах. Ийм арга хэмжээ бидний бодлоор тодорхойгүй, хэт хийсвэр юм.
3. Хувь хүний тусгай эсвэл нийтлэг статусын хязгаарлах, хураах. Хуулийн жишгээр энэ тохиолдолд ОХУ-ын Үндсэн хуулийн 56 зүйлийн 1 заалтын дагуу онцгой тохиолдолд иргэдийн эрх, эрх чөлөөг хязгаарлах тохиолдлыг дурдаж байгаа ч энэ нь мөн адил муу жишээ болно. Холбооны зөвлөл, Төрийн Дума, Засгийн газар, Дээд шүүх, Дээд арбитрын шүүх, Үндсэн хуулийн Цэцэд хэрэглэх үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын арга хэмжээг хариуцлагын тусгай хуулинд авч үзэх хэрэгтэй. Н.М.Колосова эдгээр төрийн байгууллагуудыг үндсэн хуулийн бусаар тооцох санкцийг санал болгож байгаа юм. Нэгдүгээрт, дээр дурдсан байгууллагуудын үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг зохицуулахад тусгай хууль батлах нь зохимжгүй арга юм; ямар ч төрийн байгууллагын хувьд үндсэн хуулийн эрх зүйн санкц хэрэглэх тухай асуудлыг үндсэн хуулийн түвшинд шийдэх хэрэгтэй байдаг. Хоёрдугаарт, төрийн байгууллагуудын хувьд Колосовагийн санал болгосон санкцийг хэрэглэх нь тохиромжгүй ба ийм санкц хэрэглэвэл эдгээр нь үндсэн хуулийн тогтолцооноос бүрмөсөн ангид болох юм. Нэг төрийн байгуулагын эрх мэдлээр өөр төрийн байгууллагад хариуцлага тооцох нь тэнцвэрийн зарчмын үүднээс боловсруулагдсан ч эерэг бус харин сөрөг үр дүнд хүргэх болно. Нэг байгууллага нь нөгөөгөө (түүнчлэн шүүх засаглалын байгууллагыг) Үндсэн хуулийн бус гэж зарлах нь тогтолцооны тэнцвэрт байдлыг алдагдуулах ба давамгайлсан байдлыг бий болгох юм. Энэхүү арга хэмжээг дээд шүүх байгууллагууд буюу Үндсэн хуулийн Цэц, Дээд шүүх, Дээд арбитрын шүүхийн хувьд хэрэглэхийг санал болгож байгаа ба хэргийг авч үзэх шатлалгүй болох тохиолддол бий болох юм.
Т.Д.Здражевская ба Д.Т.Шон нарын “санкцийн жагсаалт нь үндсэн хууль эсвэл бусад хуулийн өөрчлөлттэй хамт өөрчлөгдөнө” гэх үзэл бодол нь харьцангуй үндэслэлтэй юм.
Дээрх санкцуудыг тусгай үндсэн хуулийн эрх зүйн институт болгох санкцуудын онцлог шинж чанаруудыг гаргаж, ангилах хэрэгтэй болно. Ангилал нь хамгийн гол шинжүүдийг нь ялгаж салгахад чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Улс төрийн болон эрх зүйн онол санкцуудыг эрх зүйн нөхөн сэргээх болон шийтгэх гэж хоёр ангилдаг. Уг ангилалын гол шалгуур нь нийгмийн харьцааг хамгаалж буй арга юм. Нийгмийн харилцаанд учирсан хохиролыг арилгах зорилготой санкц эрх зүйн нөхөн сэргээх төрөлд, урьдчилан сэргийлэх зорилготой санкцийг шийтгэх төрөлд оруулна. Үндсэн хуулийн эрх зүйд санкцийн гол шинжийг тодорхойлоход хүндрэлтэй байдаг учир шийтгэл болон эрх зүйн нөхөн сэргээх гэж хуваах нь тийм тохиромжтой бус юм. Нийгммийн нэгдийг тараах, үүргийг албадан гүйцэтгүүлэх зэрэг нь шийтгэх үндсэн хуулийн эрх зүйн арга хэмжээ болно. Түүнээс гадуур зарим үндсэн хуулийн эрх зүйн санкцууд огт шийтгэх шинжгүй байдаг. Тэдгээрийн хамгийн гол үүрэг нь эрх зүйн нөхөн сэргээх үүрэг байдаг ба зохисгүй үйл хөдлөлийг засаж зохих хэм хэмжээнд барихад оршдог байна. Хэрэв жишээ нь иргэний эрх зүйд нөхөн сэргээх нь гэдэг хохирол барагдуулах гэсэн утгатай бол үндсэн хуулийн эрх зүйд зохисгүй үйл хөдлөлийг цээрлэн зохистой болгох, үндсэн хуулийн үүргээ биелүүлэх арга хэмжээ авах, Засгийн газар болон засаглалын байгууллагууд, албан тушаалтнуудыг идэвхтэй ажиллуулахад хэрэгтэй байдаг байна.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн санкцуудыг үндсэн болон нэмэлт гэж ангилж болно. Чех улсын Үндсэн хуулийн 65 зүйлд бичсэнээр Ерөнхийлөгчийг албан тушаалаас нь чөлөөлөх нь үндсэн санкц болж, дахин уг албан тушаалд сонгогдох эрхээ хасуулах нь нэмэлт санкц болно.
Зарим санкцууд нь мөн чанарынхаа хувьд цогц байдаг (жишээ нь холбооны албадлага нь иж бүрдэл санкц ба бусад төрлийн санкцуудыг агуулдаг). Үндсэн хуулийн эрх зүйн санкцийн иж бүрдэл байдал нь хариуцлагын субьектүүдэд тусаж болдог. Жишээ нь улс төрийн намыг тараах нь намын гишүүн бүрт хамаатай юм.
Зарим үед нэг үндсэн хуулийн эрх зүйн санкц нь өөр нэг санкц хэрэглэсний шууд үр дагавар болдог буюу эхний санкц нь өөр нэг санкцийг хэрэглэх үндэслэл болдог байна. Слоавки улсын Үндсэн хуулийн 116 зүйлд зааснаар Үндэсний зөвлөл Парламентийн гишүүнд үл итгэл үзүүлж болно. Мөн уг зүйлд бичсэнээр итгэл эвдсэн сайдыг Ерөнхийлөгч суудлаас нь чөлөөлнө. Польш улсын Үндсэн хуулийн 122 зүйлийн 4 хэсэгт зааснаар хэрэв Үндсэн хуулийн Шүүхийн шийдвэрээр Үндсэн хуулинд харш хуулийг Ерөнхийлөгч батлахаас татгалзана. Бидний бодлоор, энэ тохиолдолд үндсэн болон нэмэлт хариуцлагын тухай ярих хэрэг байхгүй юм. Уг жишээнд 2 харьцангуй бие даасан санкцийг авч үзсэн ба нэг санкцийн хэрэглээ нь нөгөө санкцийн үр дагавар байна.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн санкцийн төрлүүд
Дэлхий дахины жишээг судалж үзсэний үндсэн дээр үндсэн хуулийн эрх зүйн санкцийн дараах төрлүүдийг нэрлэж болно. Шалгуурын хувьд олон төрлийн үндсэн хуулийн эрх зүйн санкцуудын нийтлэг шинжийг авсан болно. Ийм ангилал нь хэм хэмжээний болон үндсэн хуулийн эрх зүйн санкцийн хэрэглэх нийтлэг зүй тогтлыг гаргахад тустай юм. Санкцийг мөн хэрэглэж болох салбараар нь ангилж болно: сонгуулийн эрх зүй, холбооны харилцаа.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн нийтлэг эсвэл тусгай статусыг хураах, бүрэн эрхийг хугацаанаас өмнө хураах (зогсоох)
Татан буулгалт
Уг арга хэмжээг бүх түвшний байгууллагуудын хувьд хэрэглэх боломжтой. Австри улсын Холбооны хуулийн 100 зүйлд зааснаар Холбооны ерөнхийлөгч ямар ч аймгийн зөвлөлийг татан буулгаж болно. Итали улсын Үндсэн хуулийн 126 зүйлд зааснаар мужийн зөвлөл Үндсэн хуулийн харшилсан үйлдэл гаргавал эсвэл хуулийг бүдүүлгээр зөрчвөл Ерөнхийлөгчийн зарлигаар татан буулгагдана.
Уг арга хэмжээг зарим газар өөрөөр буюу “бүрэн эрхийн хугацааг хязгаарлах” гэж нэрлэдэг. Жишээлбэл Польш улсын Үндсэн хуулийн 155, 225 зүйлд зааснаар Ерөнхийлөгч Сеймийн бүрэн эрхийн хугацааг хязгаарлах зарлиг гаргаж болно.
Төлөөллийн байгууллагуудыг албан тушаалтны сонгуулиар гаргасан шийдвэрээр татан буулгаж болдог (Лихтенштейн Хаант улсын Үндсэн хуулийн 48 зүйл). ОХУ-ын “ОХУ-ын субьектүүдийн хууль тогтоох болон гүйцэтгэх засаглалын байгууллагуудын ерөнхий бүтцийн тухай” Холбооны хуулийн 9 зүйлд зааснаар ОХУ-ын субьектийн дээд албан тушаалтны эсвэл Ерөнхийлөгчийн шийдвэрээр ОХУ-ын субьектийн хууль тогтоох засаглалын байгууллагыг татан буулгана. Түүний зэрэгцээ ОХУ-ын “Иргэдийн санал асуулгад оролцох эрх, саналын баталгаа болон сонгогдогчидын эрхийн тухай” Холбооны хуулийн 12 зүйлийн 8 заалтад зааснаар орон нутгийн захиргааг, ОХУ-ын субьектийг (бүрэн эрхийг хугацанаас өмнө хураах тухай) санал асуулгаар оруулах боломжгүй.
Төрөл бүрийн нийгмийн нэгдлүүд буюу нийгмийн бүлэг, эвлэл, холбоо зэргийг татан буулгаж болдог. Данийн Хаант улсын Үндсэн хуулийн 78 зүйлд зааснаар нийгмийн нэгдлүүдийг шүүхийн шийдвэрээр татан буулгана. Түүнчлэн иргэдийн нэгдлэл болон холбоог Үндсэн хуулийн дагуу татан буулгаж ч болдог (Грек улсын Үндсэн хуулийн 12 зүйл). Өөр нэг орчин үеийн тод жишээ бол Испани улсад 2003 онд Батасун намын татан буулгалт юм. 2003 оны 3 сарын 27нд Испанийн Дээд шүүхийн тусгай танхим Батасун намыг хууль бусд тооцож татан буулгах шийдвэр гаргасан. Уг шийдвэрийн үндэслэл болох 23 гомдол, буруутгалын ихэнх нь ЭТА террорист байгууллагын үйл ажиллагааг дэмжсэн тухай байсан.
ЗСБН Холбоот Орос улсын Ерөнхийлөгч 1991 оны 11 сарын 6нд “Зөвлөлтийн холбооны коммунист намын болон ЗСБН Холбоот Орос улсын коммунист намын үйл ажиллагааны тухай” зарлигаар уг намын үйл ажиллагааг зогсоосон байна. Гэвч уг тохиолдолд үндсэн хуулийн эрх зүйн санкц хэрэглэсэн эсэх нь эргэлзээтэй буюу арга хэмжээ авах үндэслэл болон хэрэгжүүлэх журам нь үндсэн хуулийн эрх зүйд тогтоогдоогүй байсан юм.
Хууль тогтоох болон гүйцэтгэх засаглалын байгууллагад авах туйлын арга хэмжээ буюу бүрэн эрхийг нь зогсоох нь нийтлэг зарчмын дагуу явагдах ёстой: бүрэн эрхүүд нь харилцан тэнцвэртэй тохиолдолд л нэг байгууллагын бүрэн эрхээр нөгөө байгууллагын үйл ажиллагааг зогсоож болно.
Тараалт
Жишээ нь ОХУ-ын сонгуулийн хороо (түүнчлэн тойргийн, хорооны болон Ерөнхий сонгуулийн хороо зэрэг) иргэдийн сонгуулийн эрхийг зөрчсөн тохиолдолд (“ОХУ-ын Иргэдийн санал асуулгад оролцох эрх, саналын баталгааны тухай” Холбооны хуулийн 31 зүйл) шүүхийн шийдвэрээр тараагдана.
Үйл ажиллагааг хориглох
Ихэвчлэн улс төрийн намын (түүнчлэн нийгмийн нэгдэл болон шашны байгууллага) үйл ажиллагааг хориглох шийдвэрийг шүүх хурал гаргадаг (Итали улсын Үндсэн хуулийн 18 зүйл, Польш улсын Үндсэн хуулийн 58 зүйл). Германы Холбооны улсын Үндсэн хуулийн 21 зүйлд зааснаар намын үйл ажиллагааг Холбооны хуулийн Цэцийн шийдвэрээр зогсооно (“Холбооны хуулийн Цэцийн тухай” хуулийн 3, 46 зүйл). Холбооны хуулийн Цэц улс төрийн намын үйл ажиллагааг зогсоох процессийг дараах субьектүүдээс өргөдөл ирсэн тохиолдолд эхлүүлнэ: Бундестаг, Бундесрат, Холбооны засаглал, мужийн засаглал (хэрвээ намын үйл ажиллагааны цар хүрээ уг мужаар хязгаарлагддаг тохиолдолд). Холбооны хуулийн Цэц нийтдээ намын үйл ажиллагааг зогсоох 5 хэрэг авч үзсэн ба зөвхөн 2 тохиолдолд намыг хориглосон байна.
Албан тушаалаас чөлөөлөх, эрх мэдэл хураах
Зөвхөн улс орны удирдагч, төлөөлөгч нар албан тушаалаасаа чөлөөлөгддөг (түүнчлэн импичментийн журмаар) бус сайдууд, шүүгчид бас чөлөөлөгддөг байна. Грек улсын Үндсэн хуулийн 55, 57 зүйлүүдэд тусгай Дээд шүүхээр төлөөлөгчийн эрх мэдлийг хураах нөхцөл байдлыг тодорхой дурдсан байдаг. Мөн Литва улсын Үндсэн хуулийн 74 зүйлийн дагуу Сеймийн шийдвэрийг дагуу шүүгч албан тушаалаасаа чөлөөлөгдөнө.
Огцрол
Энэ нь эрх мэдлийг хүртээх хуулийн эрхтэй этгээдийн шийдвэрээр хэн нэгний бүрэн эрхийг хугацаанаас нь өмнө хураах явдал юм.
Иргэний харьялал хураах
Жишээлбэл Грек улсын Үндсэн хуулийн 4 зүйл бичсэнээр хэрэв иргэн нь өөр улсад алба хаах нь Үндсэн хуулинд нийцэшгүй бол иргэний харьялалаа хасуулах болно. Их Британи улсын болон Хойд Ирландын Иргэний харьялалын тухай актад зааснаар хэрэв этгээд нь Хатан хаанд үнэнч бус, тааламжгүй байдлаа үйлдлээр эсвэл үгээр илэрхийлвэл иргэний харьялалаа хасуулна. Мөн уг арга хэмжээг авах тухайд Таджикистан улсын “Иргэний харьялалын тухай” хуулийн 27, 29, 39 зүйлүүдэд заасан байдаг.
Энэтхэг улсад буюу энэтхэгийн иргэн Үндсэн хуульд үнэнч бус хандсан, муу санасанаа илэрхийлсэн эсхүл аливаа этгээд Энэтхэгийн иргэний харьялалыг хуурамчаар авсан тохиолдолд “Иргэний харьялалын тухай” хуулийн дагуу Засгийн газар иргэний харьялалыг нь хураах тухай шийдвэр гаргана.
Цол зэрэг, одон медал хураах ОХУ-ын “Төрийн шагналын тухай” хуулийн 17 заалтад зааснаар Ерөнхийлөгч шагналын тухай шийдвэрийг цуцлах эрхтэй.
Бүртгэл цуцлах
ОХУ-ын “Иргэдийн санал асуулгад оролцох эрх, саналын баталгааны тухай” Холбооны хуулийн 76 зүйлд зааснаар нэр дэвшигч нь албан тушаалтын статус, эрх мэдлээ сонгуульд буруугаар хэрэглэсэн тохиолдолд бүртгэлээ цуцлуулна. Бүртгэл цуцлах нь хариуцлагын арга хэмжээний хувьд тохиромжгүй буюу иргэний сонгуулийн эрхийг нөхөн сэргээх боломжгүй юм.
Энэхүү арга хэмжээг ОХУ-ын “Шашны нэгдлийн тухай” Холбооны хуулийн 14 зүйлд авч үздэг байна. Уг зүйлд зааснаар шашны нэгдэл нь Үндсэн хуулийг, холбооны хуулийг удаа дараалан бүдүүлгээр зөчсөн, байгуулсан зорилготойгоо нийцэшгүй үйл ажиллагаа явуулсан тохилдолд шүүхийн шийдвэрээр татан буулгагдана. Үндсэн хуулийн Цэцийн бодлоор, шүүх хурал шашны байгууллагыг татан буулгах тухай асуудлыг авч үзэхдээ хууль тогтоомжийг холбогдох заалтуудыг дурдан хязгаарлагдаж болохгүй.
Улсын бүртгэлээс хасах нь уг авч үзэж буй санкцийн нэг төрөл юм. Жишээ нь ОХУ-ын “Казак нийгмийн улсын бүргэлийн тухай” хуулийн 13 зүйлд зааснаар казак нийгэм нь Үндсэн хууль, ОХУ-ын субьектүүдийн дүрэм, хууль тогтоомж болон бусад эрх зүйн акт, орон нутгийн захиргааны тогтоомжийг зөрчсөн тохиолдолд улсын бүртгэлээс хасагдана.
Уг үндсэн хуулийн эрх зүйн санкцийн төрөлд хамрагдах өөр санкцууд байдаг. Жишээ нь төлөөлөгчийн албан тушаалд нэр дэвшигч нь яллагдаж байсан, өөр улсын иргэншилтэй гэдэг мэдээллүүдээ нуун дарагдуулсан тохиолдолд нэр дэвшигчдийн жагсаалтаас хасагдана (ОХУ-ын “Холбооны зөвлөлд нэр дэвшигч төлөөлөгчдийн тухай” хуулийн 95 зүйлийн 6 заалтын 9 дэд заалт). Мөн уг хуулийн 52 зүйлийн 7 заалтын дагуу Ерөнхий сонгуулийн хорооны бүртгэсэн зарим нэр дэвшигчдийн бүртгэлийн улс төрийн нам цуцалж болно. Мадагаскар улсын Үндсэн хуулийн 6 зүйлд зааснаар иргэн нь шүүхий шийдвэрээр сонгогдогч статусаа хураалгаж болно.
Уг төрлийн санкцид хамаарагдах хариуцлагын арга хэмжээ нь маргаантай ч ОХУ-ын Үндсэн хуулийн Цэцээр шийдвэрлэгдсэн. ОХУ-ын “Цагаачдын тухай’ хуулийн 9 зүйлийн 3 заалтын 1 дэд заалтад зааснаар хэрэв этгээд нь Үндсэн хуулийг зөрчин Үндсэн хуулийн Цэцээр гэм буруутайд тооцогдсон бол шилжих хөдөлгөөний байгууллага нь уг этгээдийн цагаач статусыг хураана. Ийм байдлаар иргэн нь цагаачийн хувьд эдлэх төрийн тусгай дэмжлэгэ, эрх, баталгаагаа алдаж байгаа юм. Иргэний цагаас статусыг хураах шийдвэрийг нь эрүүгийн хууль тогтоомжоор бус харин шилжих хөдөлгөөний байгууллагаар гаргана. Өөрөөр хэлбэл уг статусаа хураалгах нь нэг төрлийн нэмэлт санкц болно гэсэн үг. Түүнчлэн эрүүгийн хариуцлагын болон үндсэн хуулийн эрх зүйн зарчмын дагуу гэмт хэрэг үйлдсэн этгээд зөвхөн эрүүгийн хуулинд заасан заалтыг зөрчсөн тохиолдолд шүүхийн шийдвэрээр шийтгэгдэх ёстой. Эрүүгийн шийтгэл дээр Эрүүгийн хуулиас хэтэрсэн нэмэлт шийтгэл оноох нь тохиромжгүй юм. ОХУ-ын “Цагаачдын тухай” хуулинд зааснаар иргэн нь гэмт хэрэг үйлдсэн тохиолдолд цагаас статусаа алдана. Нөгөөтэйгүүр Ерөнхийлөгч нь улс орноосоо урвасан эсвэл өөр нэг хүнд гэмт хэрэг хийсэн тохиолдолд албан тушаалаасаа эрүүгийн хуулийн дагуу чөлөөлөгддөггүй ба огцрох нь Эрүүгийн хуулийн хүрээнээс хэтэрсэн нэмэлт шийтгэл болно.
Өөр нэг маргаантай арга хэмжээ бол ОХУ-ын субьектийн татан буулгалт буюу холбооны бүрэлдэхүүнээс хасах явдал юм. Энэхүү санкц хэт радикал шинжтэй тул маш болгоомжтой үндсэн хуулинд бэхлэж болон хэрэглэх нь зүйтэй юм. Холбооны субьектийн үндсэн хуулийн эрх зүйн статус нь бие даасан улс оронтой төстэй ба уг субьектийг татан буулгах нь тусгаар улс болгож байна гэсэн үг. Үүнийг холбооны субьектийн оршин суугчидын сайн дурын үндсэн дээр санкц бус харин зохион байгуулалтын арга хэмжээний хувьд ашиглах боломжтой.
Үндсэн хуулийн субьектив эрхийг хязгаарлах, хураах
Уг арга хэмжээний хамгийн нийтлэг жишээ бол сонгогдох, сонгох, тодорхой албан тушаал эзлэх эрхийг хязгаарлах явдал юм (Данийн хаантт улсын Үндсэн хуулийн 29 зүйл). Аргентины Сонгуулийн дүрмийн 12 зүйлд зааснаар сонгогч нь сонгуульд санал өгөөгүй бол төрийн албан тушаал эзлэх эрхээ 3 жилээр хасуулна. Өөр нэг жишээ бол АНУ-ын Массачусетс мужийн Үндсэн хуулийн 2 хэсгийн 4 бүлэгт зааснаар өмнө нь яллагдаж байсан, авилгал хахуулийн хэргээр шүүгдэж байсан этгээд нь мужийн албан тушаал, хууль тогтоох байгуулагад суудал эзлэх эрхгүй болно. Израиль улсын “Кнессетийн тухай” хуулийн дагуу хэрэв намын үйл ажиллагаа болон зорилго нь Израиль улсыг еврей ард түмний орон гэж үгүйсгэсэн, арьс өнгөөр ялгаварлах үзэл бодол сурталчилсан, ардчилалыг эсэргүүцсэн агуулгатай тохиолдолд уг нам Кнессетэд гишүүдээ нэр дэвшүүлэх эрхгүй болно.
Уг санкцийн төрөлд иргэний харьялалгүй этгээдүүдийн, гадаад улсын иргэдийн улс төрийн түр орогнол авах эрхийг хураах санкц багтана. Энэ арга хэмжээ нь Германы холбооны улсын Үндсэн хуулийн 18 зүйлд (хэрэв этгээд нь уг эрхийг ардчилалын эсрэг тэмцэхэд ашигласан тохиолдолд; Холбооны хуулийн Цэц эрх хураах баримт, хязгаарыг тогтооно) ба Молдави улсын Үндсэн хуулийн 19 зүйл заагдсан байдаг. ОХУ-д уг арга хэмжээ нь ОХУ-ын “Дүрвэгсдийн тухай” Холбооны хуулийн 12 зүйлд заагдсан байдаг ба уг хуулийн 7 заалтад зааснаар хэрэв улс төрийн орогнол хайж буй этгээд нь НҮБ-ийн зарчим, зорилготой нийцэшгүй үйл ажиллагаа явуулсан эсвэл гэмт хэрэг (ба уг хэргээр шүүхээс шийтгэх шийдвэр гарсан бол) үйлдсэн тохиолдолд улс төрийн орогнолын эрхээ хураалгана. ОХУ-ын Ерөнхийлөгч зарлигаар улс төрийн орогнолын эрхийг хураана.
Түүнчлэн бусад төрлийн эрхийг хурааж эсвэл хязгаарлаж болдог. Жишээ нь Австри улсын Үндсэн хуулийн 10 зүйлд хилээр орох эрхийг хасах тухай бичсэн байдаг. Германы холбооны улсын Үндсэн хуулийн 18 зүйлд аливаа этгээд ардчилалын эсрэг боссон тохилдолд Холбооны хуулийн цэцийн шийдвэрээр алдаж болох эрхүүдийг заасан байдаг. Бельги улсад 1989 оны Хуулийн дагуу намууд хяналтын газар тайлагнаагүй эсвэл тайланг нь хүлээж аваагүй тохиолдолд төрийн татаасын эрхээ хасуулдаг байна.
Эрхийг түр хугацаагаар ч хасаж болдог, бүрмөсөн хасаж ч болдог. Түр хугацаагаар хасах жишээ гэвэл Румын Улсын Үндсэн хуулийн 112 зүйл байна. Уг зүйлийн дагуу үл итгэлийн тогтоол нь буцаагдсан бол уг тогтоолд гарын үсэг зурсан төлөөлөгчид, сенаторууд дараагийн ээлж болтол үл итгэлийн тогтоол батлах эрхгүй болно. Насан туршийн эрх хасалтын жишээ нь гэвэл Чех улсын Үндсэн хуулийн 65 зүйлд бичсэн хариуцлагын арга хэмжээ нь дахин Ерөнхийлөгчийн албан тушаалд сонгогдох эрхгүй болох явдал юм.
Уг санкцийн төрлүүд болох эрх, эрх чөлөөний баталгааг хураах, хязгаарлахыг дурдая. Болив улсын Төрийн хуулийн 35 зүйлд зааснаар улс орны амгалан тайван байдлыг алдагдуулсан, улс орноосоо урвах хуйвалдаанд оролцсон этгээдүүд Үндсэн хуулиар тогтоосон эрх, эрх чөлөөгөө хураалгана. Мөн Энэтхэг улсын Үндсэн хуульд бичсэнээр дайны статустай улс орны иргэнийг үндэслэлгүйгээр баривчлах боломжтой.
Татгалзал
Хүлээн зөвшөөрөхөд татгалзах Молдави улсын Үндсэн хуулийн 62 зүйлд зааснаар Үндсэн хуулийн Цэц төлөөлөгчдийн сонгуулийн дүрэм зөрчсөн тухай хүлээлтийн асуудлыг авч үзнэ. Мөн уг хуулийн 69 зүйлд зааснаар төлөөлөгчид уг хүлээлтийг зөвшөөрсөн тохиолдолд нь бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэх эрхтэй болно.
Дэмжлэгт татгалзах ОХУ-ын Төсвийн хуулийн 273 зүйлд зааснаар төсвийн тайлан нь хуулиар заасан стандартаас зөрч байвал төлөөлөгчийн байгууллага уг тайланг буцаах эрхтэй. Мөн ОХУ-ын “Оцнгой байдлын тухай” Холбооны хуулийн 7 зүйлд зааснаар Ерөнхийлөгчийн зарлигийг гарснаас хойш 72 цагийн дотор Холбооны Зөвлөл уг зарлигийг авч үзэн, шийдвэр гаргах ёстой. Холбооны Зөвлөл Ерөнхийлөгчийн онцгой байдлын тухай зарлигийг батлаагүй тохиолдолд уг зарлиг 72 цагийн дотор хүчинтэй байдлаа алдана. Польш улсын Үндсэн хуулийн 226 зүйлд зааснаар Сейм төсвийн тайланг авч үзсэний дараагаар Сайдуудын зөвлөлөөр батлуулахад татгалзах эрхтэй.
Акт батлахад татгалзах Ирланд улсын Үндсэн хуулийн 26 зүйлд зааснаар хэрэв Дээд шүүх аливаа хуулийн төслийг Үндсэн хуулинд харш гэж үзсэн тохиолдолд Ерөнхийлөгч уг хуулийг батлах ёсгүй. Мөн адилаар, Польш улсын Үндсэн хуулийн 122 зүйлд зааснаар Ерөнхийлөгч Үндсэн хуулийн шүүхээр Үндсэн хуулинд харш хуулийг батлахаас татгалзана. Хэрэв хуулийн хэсэг заалтууд харшилж байвал Ерөнхийлөгч уг заалтуудыг алгасан батлах эсвэл Сеймд уг заалуудыг засварлах шийдвэр гарган буцааж өгнө.
Иргэншил олгоход татгалзах ОХУ-ын “Иргэний харьялалын тухай” Холбооны хуулийн 16 зүйлд зааснаар этгээд нь Үндсэн хуульт дэглэмд халдсан тохиолдолд иргэний харьялал олгоход (сэргээхэд) татгалзах үндэслэлүүдийн нэг нь болно.
Бүртгүүлэхэд татгалзах Жишээ нь ОХУ-ын “Шашны нэгдлүүдийн тухай” Холбооны хуулийн 12 зүйлд шашны нэгдлийг улсын бүртгэл бүртгэхэд татгалзах үндэслэлүүдийг заасан байдаг. ОХУ-ын “ОХУ-ын субьектүүдийн орон нутгийн засаг захиргааны байгууллагуудын ерөнхий бүтцийн тухай” Холбооны хуулийн 8 зүйлд зааснаар засаг захиргааны байгууллагуудын дүрэм нь Үндсэн хууль, бусад хууль тогтоомж, ОХУ-ын субьектүүдийн хуультай харшилж байвал энэ нь уг байгууллагыг улсын бүртгэлд оруулахад татгалзах үндэслэл болно. Үүнтэй адилаар зорилт, дүрэм нь Үндсэн хуультай харилж буйн үндсэн дээр бүртгэхэд татгалзах заалтыг Польш улсын Үндсэн хуулийн 58 зүйл агуулдаг. Санал асуулга, санал асуулга явуулах нэгдэл бүртгэхэд татгалзах тухай (ОХУ-ын “Иргэдийн санал асуулгад оролцох эрх, саналын баталгааны тухай” Холбооны хуулийн 13, 36 зүйлүүд)
Түр орогноход, гадаад улсын иргэнд оршин суух эрх олгоход татгалзах Гадаад улсын иргэн улс орны Үндсэн хуульт дэглэмд халдсан, аюулгүй байдлыг алдагдуулах үйл ажиллагаа явуулсан, экстремист эсвэл террорист байгууллагуудыг санхүүжүүлсэн ба үйл ажиллагаанд нь оролцсон (тусалсан) тохиолдолд энэ нь татгалзах үндэслэл болно - ОХУ-ын “Гадаад улсын иргэдий нэрх зүйн байдлын тухай” Холбооны хуулийн 7, 9 зүйлүүд.
Оросын хууль тогтоох засаглал (түүнчлэн Үндсэн хуулийн Цэц) хариуцлагын арга хэмжээ болох татгалзалыг дараах төрлүүдэд ангилдаг: * Улс төрийн намд нэр дэвшигчдийн жагсаалтыг олгоход татгалзах (ОХУ-ын “Холбооны зөвлөлийн гишүүн төлөөлөгчдийн тухай” Холбооны хуулийн 41 зүйлийн 8 заалт); * Нэр дэвшигчийг бүртгүүлэхэд шаардлагатай бичиг баримтыг хүлээн авахаас татгалзах (ОХУ-ын “Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай” Холбооны хуулийн 37 зүйлийн 4 заалт); * Нэр дэвшигч, нэр дэвшигчдийн нэгдэл, төлөөлөгчдийг бүртгэхэд татгалзах (ОХУ-ын “Иргэдийн санал асуулгад оролцох эрх, саналын баталгааны тухай” Холбооны хуулийн 38 зүйл, “Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай” Холбооны хуулийн 34, 35 зүйлүүд, “Холбооны зөвлөлийн гишүүн төлөөлөгчдийн тухай” Холбооны хуулийн 8, 47 зүйлүүд).
Үндсэн хуулийн нэмэлт үүрэг даалгах.
Зарим тохиолдолд үндсэн хуулийн хариуцлагын арга хэмжээний горимоор нэмэлт үүрэг тогтоодог. Украин улсын Үндсэн хуулийн 115 зүйлийн дагуу Ерөнхий сайд Дээд зөвлөлийн итгэлийн эвдсэн тохиолдолд Сайдуудын танхимд огцрох тухай өргөдөл өргөх ёстой. ОХУ-ын “Үндсэн хуулийн Цэцийн тухай” Холбооны хуулинд зааснаар хэрэв ОХУ-ын субьектийн хууль тогтоох засаглалын байгууллагын эрх зүйн акт нь Үндсэн хуулий Цэцийн шийдвэрээр Үндсэн хуулинд харш гэж тогтоогдсон бол уг байгууллага шүүхийн шийдвэр гарсанаас хойш 6 сарын дотор харш заалтуудыг засварлах, шинэ эрх зүйн акт гаргах, актад өөрчлөлт оруулах ёстой байдаг байна.
Үндсэн хуулийн бүрэн эрхээ шилжүүлэх
Үндсэн хуулийн эрх зүйн субьект өөрт ногдсон үүргээ гүйцэтгээгүй (зохистой гүйцэтгээгүй) тохиолдолд өөр субьектэд гүйцэтгэгдээгүй (зохистой гүйцэтгэгдээгүй) бүрэн эрх, үүргүүд шилжинэ гэж уг санкцийг ойлгож болно. Австри улсын Холбооны хуульд бичсэнээр зарим мужууд (16 зүйл) төрийн гэрээг биелүүлэх, Европын даяарчлалын хүрээнд (23 зүйл) хэрэгжүүлэх эрх зүйн актуудын арга хэмжээг хэрэгжүүлэгүй тохиолд уг үүрэг нь Холбоонд шилжинэ. Энэтхэг улсын Үндсэн хуулийн 356 зүйлд зааснаар хэрэв Ерөнхийлөгч аль нэг мужийг үндсэн хуулийн чадамжгүйд тунхагласан бол уг мужийн удирдлагыг гартаа авч болно.
Иймэрхүү арга хэмжээ нь зөвхөн холбооны харилцааны салбарт бус Засгийн газрыг байгуулах процесст бас хэрэглэгдэж болно. Эстони улсын Үндсэн хуулийн 89 зүйлд зааснаар хэрэв Төрийн зохион байгуулалт амжилтгүй болсон тохиолдолд улс орны тэргүүн 7 хоногийн дотор Ерөнхий сайдын албан тушаалд хүн томилоогүй тохиолдолд нэр дэвшигчийг Ерөнхий сайдад дэвшүүлэх эрх Ерөнхийлөгчөөс Төрийн зөвлөл рүү шилжинэ. Мөн Польш улсын Үндсэн хуулийн 154 зүйлд зааснаар хэрэв Ерөнхийлөгч Сайдуудын зөлвлөлийг томилоогүй тохиолдолд Сейм Сайдуудын зөвлөлийг олонхийн саналаар томилох эрхтэй болно.
Мөн уг төрлийн санкцийн хариуцлагын арга хэмжээнд дараах орно. Хэрэв улс орны удирдагч аливаа хуулийг Үндсэн хуулийн зөрчин батлахаас зайлсхийвэл хууль батлах эрх нь Парламентийн Тэргүүнд шилжинэ (үүнд Үндсэн хуулинд харш хуулийг батлах бус хуулиар тогтоосон журмыг зөрчин батлахгүй байх юм). Гүрж улсын Үндсэн хуулийн 68 зүйлд зааснаар хэрэв Ерөнхийлөгч тогтоосон хугацааны дотор хуулийг батлаагүй бол уг хуулийг Парламентийн Тэргүүн баталж гаргана. Мөн адилаар Литва улсын Үндсэн хуулийн 71 зүйлд зааснаар хэрэв Сеймын гаргасан хуулийг Ерөнхийлөгч 10 хоногийн дотор батлан, буцааж илгээгээгүй тохиолдолд Сеймийн дарга батлан дааж гаргана. Бразил улсын хувьд энэ арга хэмжээ нь 2 шаттайгаар шилждэг: хэрэв Ерөнхийлөгч тогтоосон хугацаанд хууль батлаагүй бол Сенатын тэргүүнд батлах эрх очих ба хэрэв Сенатын тэргүүн уг хуулийг заасан хугацаанд батлаагүй бол Сенатын Дэд тэргүүн батална (Үндсэн хуулийн 66 зүйл 7 бүлэг).
Үнэлэх санкц
Санкц бүр субьектийн үйл хөдлөлийг дүгнэсэн үнэлгээтэй байдаг. Санкцийн гол утга санаа болох субьектийн үйл хөдлөлийн үнэлгээ нь хуулийн ач холбогдолтой байна.
Үл итгэх байдал үзүүлэх, үйл ажиллагааг хангалттай сайн бусд тооцох
Үндсэн хуулийн эрх зүйн санкцуудыг хоёр хувааж болно. Санкцийн эхний төрөл болох дүгнэлт санкцид албан тушаалаас огцруулах, бүрэн эрх хураах зэрэг арга хэмжээ орно. Хоёр дахь төрлийн санкцийн үнэлгээний хэсэг нь давамгайлсан байдаг буюу төрийн байгууллагаар, албан тушаалтнаар үл итгэл үзүүлэх зэрэг нь албан тушаалаас шууд чөлөөлөхгүй. Үүнд шийдвэрийг өөр нэг холбогдох эрх бүхий байгууллага гаргах ёстой. ОХУ-ын Үндсэн хуулийн 117 зүйлд зааснаар Төрийн Дума Засгийн газарт үл итгэл үзүүлж болох ба үүний дараагаар Ерөнхийлөгч Засгийн газрыг татан буулгаж эсвэл Төрийн Думатай санал нийлэхгүй байж болно. Гэвч ОХУ-ын Үндсэн хуулинд ч, “Засгийн газрын тухай” Холбооны хууль ч Төрийн Думагаар Засгийн газарт үл итгэл үзүүлэх үндэслэл заагдаагүй байдаг байна. Түүнчлэн “1995 оны төсвийг батлах тухай” Холбооны хуулинд зааснаар хэрэв Засгийн газар Төрийн Думагийн хорооны дүгнэлтийг үл хайхарсан тохиолддолд Төрийн Дума хуулийг төслийг буцаан Засгийн газар үл итгэл үзүүлэх эрхтэй байж. Ийм байдлаар, нэг талаас үл итгэлийн тухай үндсэн хуулийн журам тодорхойлогдсон ч гэсэн нөгөөтэйгүүр Засгийн газар Төрийн Думагийн байр суурийг үл тоомсорлох нь Төсвийн хуулиар зохисгүй үйлдэл гэж тодорхойлогдсон байна.
Гадаад орнуудын жишээг харвал Туркменистан улсын Үндсэн хуулийн 60 зүйлд бичсэнээр Ардын зөвлөл Ерөнхийлөгчид үл итгэх байдал үзүүлж, огцруулах тухай асуудлыг нийтийн санал асуулгаар оруулах эрхтэй. Мөн Австрали улсын үндсэн хуулийн журмаар сайдад үзүүлсэн үл итгэх байдал нь шууд огцруулахгүй юм.
Итгэл алдах хэмээх санкц хүртэл байдаг. Румын улсын Үндсэн хуулийн 112 зүйлд заасаанаар Төлөөлөгчдийн танхим болон Сенат нар хамтын чуулган дээрээ Засгийн газарт итгэх үнэмшлээ буцаан татаж болно.
Мөн суудлаас чөлөөлөх асуудлыг холбогдох байгууллагын өмнө тавих нь үл итэгх байдалтай холбоотой (Франц улсын Үндсэн хуулийн 50 зүйл). Казахстан улсын Үндсэн хуулийн 87 зүйлд зааснаар маслихат (орон нутгийн төлөөлөгчийн газар) акимыг (орон нутгийн гүйцэтгэх засаглалын байгууллага) огцруулах тухай асуудлыг Ерөнхийлөгчийн өмнө эсвэл дээд шатны акимын өмнө тавих эрхтэй.
Үндсэн хуулийн бусд, хууль бусд тооцох
Энэ төрлийн санкц нь өмнөхийг бодвол үр дагаварынхаа хувьд нийтлэг эсвэл тусгай үндсэн хуулийн эрх зүйн статусыг хураах санкцтай төстэй ба үнэлгээний шинжтэй тул субьектийн эсхүл эрх зүйн актын үйл ажиллагааг, хүчинтэй хугацааг дуусгавар болгох тухай шийдвэр агуулсан байдаг.
Улс төрийн нам, бусад нийгмийн нэгдэл, шашны байгуулагуудын хувьд үйл ажиллагааг үндсэн хуулийн бусд тооцох арга хэмжээ авдаг. Румын улсын Үндсэн хуулийн 37 зүйл зааснаар өөрийн үйл ажиллагаараа улс төрийн плюралист үзлийн, эрх зүйт улс орны үндсийн, улс орны тусгаар тогтносон байдлын эсрэг үйл ажиллагаа явуулсан, зорилго нь уг утга санааг агуулсан улс төрийн намууд эсвэл байгуугууллагууд үндсэн хуулийн бусд тооцогдоно. Мөн адил Германы Холбооны улсын Үндсэн хуулийн 21 зүйлд бичсэнээр Холбооны хуулийн Цэц улс төрийн намыг дээрхтэй төстэй үндэслэлээр үндсэн хуулийн бусд тооцно.
Энэ төрлийн санкцийн өөр хэлбэр нь бол эрх зүйн актыг хууль бусд (үндсэн хуулийн бусд) тооцох явдал юм. Жишээ нь ОХУ-ын “Иргэдийн эрх, эрх чөлөөг зөрчсөн шийдвэр, үйл ажиллагааг шүүх хуралд дамжуулах тухай” Холбооны хуулийн 7 зүйлд зааснаар шүүх хурал төрийн байгууллагыг, орон нутгийн засаг захиргааг, нийгмийн нэгдлийг болон албан тушаалтнуудыг үндсэн хуулийн бусд (хууль бусд) тооцох эрхтэй. Словени улсын Үндсэн хуулийн 160 зүйлд ийнхүү бичжээ: Үндсэн хуулийн Цэц нь улс төрийн намуудын актын үндсэн хууль ёсны байдлын тухай шийдвэр гаргах эрхтэй.
Өөр нэг сонирхолтой жишээ гэвэл Португал улсын Үндсэн хуулийн 223 зүйлийн дагуу Үндсэн хуулийн Цэц улс төрийн намуудын нэршил, товчлол, тэмдгийг хууль ёсны бусаар тооцох боломжтой.
Эсэргүүцэл илэрхийлэх
Австри улсын Үндсэн хуулийн 98 зүйлд зааснаар хэрвээ мужийн засаг захиргааны шийдвэр Холбооны ашиг сонирхолыг зөрчсөн тохиолдолд Холбооны засгийн газар уг шийдвэрт эсэргүүцэл илэрхийлэх үндэслэлтэй болно. Мөн адил санкц Швейцарын Нэгдсэн Холбооны Үндсэн хуулийн 186 зүйлд агуулагдаж байдаг: Нэгдсэн Холбооны зөвлөл муж газруудын гэрээнд эсэргүүцэл илэрхийлэх боломжтой.
Анхааруулга
Анхааруулга нь холбогдох эрх бүхий байгууллагаас хуулийн зөрчил гаргасан хууль бус үйл хөдлөл гаргахыг эсэргүүцсэн агуулгатай сануулсан (анхаарулсан) албан ёсны бичиг баримт байдаг байна. Уг арга хэмжээ нь маш хөнгөн хэлбэрийн үндсэн хуулийн деликтийн үед хэрэглэгддэг ба өөр нэг үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын арга хэмжээний өмнөх үйлчлэл байж болдог. Ийнхүү ОХУ-ын “Холбооны зөвлөлийн гишүүн төлөөлөгчдийн тухай” Холбооны хуулийн 18 зүйлийн 8 заалтад зааснаар хэрэв улс төрийн нам, нэр дэвшигчдийн нэгдэл нь уг Холбооны хуулийг зөрчсөн тохиолдолд сонгуулийн хороо эдгээр субьектүүдэд олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслээр дамжуулан эсвэл өөр нэг аргаар анхааруулга илгээдэг байна.
Хууль тогтоох байгууллага уг арга хэмжээг улс төрийн нам, нийгмийн нэгдлэл, шашны байгууллагын хувьд авахыг хуулиар бэхлэсэн байдаг. ОХУ-ын “Экстремист үйл ажиллагааг эсэргүүцэх тухай” Холбооны хуулийн 6, 7 зүйлүүд зааснаар нийгмийн эсвэл шашны нэгдэлд экстремист үйл ажиллагаа явуулахыг хориглосон санамж эсвэл анхааруулга очдог байна.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хэм хэмжээ нь зарим тохиолдлуудад зохисгүй үйлдэл гаргасан субьектэд ёс суртаахууны төлөвшил бий болгох зорилгоор үнэлгэх санкц хэрэглэхийг заасан байдаг. Жишээлбэл Бельги улсын Сонгуулийн дүрмийн 209, 210 зүйлүүдэд зааснаар сонгуульд ороцлоогүй иргэн эхний удаад донгодуулан сануулж, хоёр дахь удаад харгалзах хорооны газрын самбарт овог нэрийг нь тавьдаг байна. Мөн адил арга хэмжээг Итали улсад хэрэглэдэг байна.
Хуулийн ач холбогдолтой үр дүнг хүчингүй тооцох, цуцлах
Энэ төрлийн санкцид санал асуулгын эсвэл сонгуулийн үр дүнд хүчингүй тооцох, цуцлах арга хэмжээ орно. ОХУ-ын “Иргэдийн сонгуульд оролцох эрх, саналын баталгааны тухай” Холбооны хуулийн 73, 75 зүйлүүдэд зааснаар ОХУ-ын субьектийн, орон нутгийн санал асуулгаар гарсан шийдвэрийг болон холбогдох сонгуулийн хорооны санал асуулгын, сонгуулийн үр дүнгээр гарсан шийдвэрийг шүүх хурал цуцлах эсвэл хүчингүйд тооцох эрхтэй. “Холбооны зөвлөлийн гишүүн төлөөлөгчдийн тухай” Холбооны хуулийн 83 зүйлийн 3 заалт болон 84 зүйлийн 12 заалтууд сонгуулийн хороо сонгуулийн тойргийн болон холбооны сонгуулийн тойргийн үр дүнг хүчингүйд тооцох ёстой үндэслэлүүдийг агуулсан байдаг. Словаки улсын Үндсэн хуулийн 129 зүйл зааснаар Үндсэн хуулийн Цэц нь Ардын зөвлөлийн сонгуулийн үр дүнг цуцлах эрхтэй. Сонгуулийн үр дүнг Парламент, түүний танхим эсвэл тусгай парламентийн хороо цуцлах шийдвэр гаргаж болдог (Швецийн Удирдлагын журмын 4 бүлгийн 7 хэсэг).
Уг санкцийн төрөлд нэр дэвшигчийг дэмжих, нэр дэвшигчдийн сонгуулийн үр дүнг цуцлах гарын үсгийн хураалт орно. Уг арга хэмжээг сонгуулийн үр дүнг найдвартай байдлыг шалгах, нотлох зарчмаар хэрэглэдэг (ОХУ-ын “Холбооны зөвлөлийн гишүүн төлөөлөгчдийн тухай” Холбооны хуулийн 46 зүйл, “Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай” Холбооны хуулийн 38 зүйл)
Уг арга хэмжээнүүдийн хэрэглээ нь зөвхөн сонгуулийн эрх зүйн салбараар хязгаарлагдахгүй. Жишээ нь Бельгийн Хаант улсын Үндсэн хуулийн 73 зүйлд зааснаар Төлөөлөгчдийн танхимийн чуулганы цагаас өөр цагт болсон Сенатын хурлын шийдвэр хуулийн хүчээ алдах юм.
Эрх зүйн актыг цуцлах, зогсоох
Хууль зүйн ном зохиолд уг арга хэмжээг үндсэн хуулийн эрх зүйн санкцийн төрөлд хараахан оруулаагүй байдаг. Зарим судлаачид уг арга хэмжээ нь акт гаргасан этгээдүүдэд давуу тал үүсгэх магадлалтай тул санкцийн төрөлд орохгүй гэж үздэг байна. Харин С.А.Авакьян, Н.А.Боброва, Т.Д.Здражевская, Н.М.Колосова, В.О.Лучина, И.С.Самощенко нар хууль бус эрх зүйн актыг зогсоохыг үндсэн хуулийн эрх зүйн санкц мөн гэж үздэг. Учир нь уг арга хэмжээ нь акт гаргасан этгээдүүдийн үйл ажиллагаанд сөрөг үнэлгээ өгч байгаа учир санкц мөн юм. Түүнчлэн энэ арга хэмжээ нь акт гаргасан субьектэд шууд нөлөөгүй ч гэсэн тодорхой хэмжээний холбоотой болно. Ийм байдлаар эрх зүйн актыг цуцлах нь субьектийн эрх зүйн акт батлах бүрэн эрхийн хязгаарлалт болох буюу уг субьектэд авч буй санкц гэж хэлж болно.
Актыг цуцлах нь эрт дээр үеээс гаралтай олон жилийн түүхтэй юм. Эртний Ром улсад шинэ акт батласан шүүгч одоо хүчин төгөлдөр байгаа актыг зогсоох шийдвэр гаргах эрхтэй байжээ. Жишээ нь түшмэд нар консулын шийдвэрийг цуцлах эрхтэй байж.
Эрх зүйн актыг холбогдох эрх бүхий байгууллагаар эсвэл шүүх байгууллагаар цуцлах боломжтой байдаг. Жишээ нь ОХУ-ын Үндсэн хуулийн 115 зүйлд зааснаар Засгийн газрын шийдвэр, тогтоол нь Үндсэн хуультай, Холбооны хуультай, Ерөнхийлөгчийн зарлигтай харшилж байвал улс орны тэргүүн уг шийдвэр, тогтоолыг цуцална. Мөн Венесуэл улсын Үндсэн хуулийн 133 зүйлд зааснаар Холбооны шүүх хурал Үндсэн хуулинд харшилж буй мужуудын хуулиудыг нийтэд нь эсвэл хэсэгчлэн зогсоох эрхтэй.
Эрх зүйн актыг мөн хориг тавих (вето) эсвэл санал асуулгаар оруулан цуцалж болдог. Жишээлбэл Итали улсын Үндсэн хуулийн 75 зүйлд зааснаар 500 мянган сонгогчдын эсвэл 5 мужийн зөвлөлийн шаардлагаар хүчин төгөлдөр хууль эсвэл эрх зүйн актыг нийтэд нь эсвэл хэсэгчлэн цуцлах санал асуулга явуулна.
Энэ санкц нь өөрөөр буюу эрх зүйн актыг буцаах, актыг дахин хэлэлцүүлэх зэргээр нэрлэгддэг. Акт нь хуулийн илүү хүчтэй эрх зүйн актын хэм хэмжээтэй харшилах нь уг арга хэмжээг авах нийтлэг үндэслэл болдог (Куб улсын Үндсэн хуулийн 96 зүйл, Иран улсын Үндсэн хуулийн 138 зүйл).
Үндсэн хуулийн үүргээ биелүүлэхийг албадах
Энэ төрлийн санкцид холбооны оролцоо, албадлага зэрэг орно. Зарим бүгд найрамдах улс орнуудын үндсэн хуулинд бие даасан байгуулалын хувьд холбооны оролцоотой төстэй арга хэмжээг хэрэглэх талаар заасан байсан. Жишээ нь Испанийн Хаант улсын Үндсэн хуулийн 155 зүйлд зааснаар хэрэв бие даасан нийгэмлэг Үндсэн хуулинд харш үйл ажиллагаа явуулан, Засгийн газрын анхааруулгыг үл тоомсорловол Засгийн газар Сенатын зөвшөөрлөөр уг нийгэмлэгийн Үндсэн хууль болон бусад хуулиар заасан үүргийг албадуулан биелүүлүүлнэ. Засгийн газар уг тохиолдолд ямар ч бие даасан нийгэмлэгт харгалзах зохицуулалтыг хийнэ. Португал улсын Үндсэн хуулийн 234 зүйлд зааснаар бие даасан мужууд Үндсэн хуулинд харш үйл ажиллагаа явуулсан тохиолдолд уг мужийн удирдлагыг тарааж, удирдлагын үүргийг харгалзах бүрэн эрхт сайдад шилжүүлнэ.
Үйл ажиллагааг зогсоох
Энэ арга хэмжээ мөн адил зарим тохиолдолд үндсэн хуулийн эрх зүйн санкцийн хувьд хэрэглэгдэж болдог. Жишээ нь ОХУ-д улс төрийн нам Үндсэн хууль, холбооны хуль болон бусад хуулийг зөрчсөн тохиолдолд анхааруулга очих ба хэрэв анхааруулгыг 2 удаа үл тоомсорлосон тохиолдолд Дээд шүүх уг намын үйл ажиллагааг зогсооно (ОХУ-ын “Улс төрийн намуудын тухай” Холбооны хуулийн 39 зүйл). Гэвч ОХУ-ын “Экстремист үйл ажиллагааг эсэргүүцэх тухай” Холбооны хуулинд заасан нийгмийн эсвэл шашны нэгдлийг зогсоох нь “Улс төрийн намуудын тухай” хуулинд заасан намын үйл ажиллагааг зогсоох арга хэмжээнээс огт өөр шинж чанартай юм. “Экстремист үйл ажиллагааг эсэргүүцэх тухай” хуулийн 10 зүйлийн үйл ажиллагаа зогсоох арга хэмжээ нь бие даасан үндсэн хуулийн эрх зүйн санкц биш ба туслах арга хэмжээний горимоор шүүхээр бус харин холбогдох эрх бүхий байгууллагаар эсхүл прокуроын газраар хэрэглэгдэх юм. Хэдий уг хуулийн 10 зүйлд зааснаар намын үйл ажиллагааг “Улс төрийн намуудын тухай” хуулийн дагуу зогсооно гэж тэмдэглэсэн байдаг ч мөн чанараараа өөр өөр арга хэмжээг хууль тогтоогч нар ерөнхий ганц томьёололоор нэрлэж байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл “Улс төрийн намуудын тухай” хуулийн дагуу үйл ажиллагааг шүүхийн шийдвэрээр зогсоох арга хэмжээ байдаг ч гэсэн “Экстремист үйл ажиллагааг эсэргүүцэх тухай” хуульд заасан туслах арга хэмжээний утгагүй байдаг. Үйл ажиллагааг зогсоох арга хэмжээний гурав дахь хэлбэр нь “Нийгмийн нэгдлүүдийн тухай” хуулинд заагдсан байдаг. Уг хуулийн 42 зүйлд зааснаар үйл ажиллагааг зогсоох нь туслах арга хэмжээ бус бие даасан санкц байх ба шүүхийн бус журмаар хэрэглэгдэнэ. Үүнд нийгмийн нэгдлэл уг хуулийг зөрчлөө эсвэл эрхэм зорилгодоо харшилах үйл хөдлөлөө заасан хугацааны дотор засварлаагүй тохиолдолд холбогдох эрх бүхий байгууллага эсвэл Ерөнхий прокурорын газар 6 сарын хугацаагаар үйл ажиллагаагааг нь зогсооно. Мөн уг зүйлд зааснаар нийгмийн нэгдлийн үйл ажиллагаа “Экстремист үйл ажиллагааг эсэргүүцэх тухай” хуулинд заасан үндэслэл, журмын дагуу зогсоогдож болно. Учир нь “Улс төрийн намуудын тухай” хуулийн 41 зүйлийн дагуу намын хүлээх экстремист үйл ажиллагааны хариуцлага нь “Экстремист үйл ажиллагааг эсэргүүцэх тухай” хуулиар тогтоогдоно. Эдгээр харилцан холбоотой хоёр холбооны хуулиас үүдэн ОХУ-д улс төрийн намын боломжит экстремист үйл ажиллагааг эсэргүүцэх тодорхой тогтолцоо байдаггүй нь харагдаж байна. Бусад нийгмийн нэгдлүүдээс ялгаатай нь намын үйл ажиллагааг шүүх хурлын намыг татан буулгах тухай шийдвэр гартал зогсоох боломжгүй тул уг хугацаанд нам хууль бус үйл ажиллагаагаа явуулсаар байх болно гэсэн үг.
Гадаад улсын жишээ гэвэл Исланд улсын Үндэн хуулийн 28 зүйлд зааснаар хэрэв сайд Ерөнхий сайдын тушаалыг биелүүлэхээс татгалзвал Ерөнхийлөгч уг сайдын бүрэн эрхийг зогсооно.
Цөллөгт явуулах, улс орноос албадан гаргах, хөөх
Энэ арга хэмжээг холбогдох бүрэн эрх бүхий байгууллага гадаад улсын иргэд, иргэний харьялалгүй этгээдүүдэд улс орноос гаргах шалтгаанаар хэрэглэнэ.
Уг үндсэн хуулийн эрх зүйн арга хэмжээг хэрэглэхийг бүрэн эрх бүхий байгууллага шийднэ (ОХУ-д шүүхийн шийдвэр, Бельгид хааны зарлигаар). Ихэвчлэн нийгмийн аюулгүй байдалд заналхийлсэн, хууль тогтоомжийн эрх зүйн байдлын хуулийг зөрчих уг арга хэмжээг хэрэглэх үндслэл болдог. Гадаад улсын иргэд, иргэний харьялалгүй этгээдэд уг арга хэмжээг хэрэглэхийг олон улсын эрх зүйгээр зөвшөөрсөн байдаг (Олон улсын иргэдийн болон улсын төрийн эрхийн тухай актын 13 зүйл, Хүний эрх, эрх чөлөөг хамгаалах тухай Европын конвенцийн 7 протоколын 1 зүйл).
ОХУ-ын хууль тогтомжид мөн адил улс орноос албадан гаргах тухай заалт байдаг. ОХУ-ын “Гадаад улсын иргэдийн эрх зүйн байдлын тухай” Холбооны хуулийн 31, 34 зүйлүүдэд зааснаар хэрэв гадаад улсын иргэн заасан хугацаанд ОХУ-с гарах журмыг биелүүлээгүй тохиолдолд улс орноос албадан гаргана.
Олон улсад энэ арга хэмжээг өөр өөрөөр нэрлэгддэг. Австри улсын Үндсэн хуулийн 10 зүйлд уг арга хэмжээг хөөн зайлуулах гэж тэмдэглэсэн байдаг.
Иймэрхүү арга хэмжээг Төр засаг өөрсдийнх иргэдийнхээ хувьд ч авч болдог: Боливи улсын Үндсэн хуулийн 35 зүйлд зааснаар нийгмийн дэглэмийг хамгаалахын тулд зарим этгээдүүдийг шилжүүлэх хэрэг гарвал тэдгээрийг орон нутаг руу эсвэл Засаг захиргааны байрлах хот руу шилжүүлнэ.
Төрийн байгууллагуудын, албан тушаалтнуудын хууль бус үйл ажиллагаа явуулбал иргэд үүнийг нь эрх мэдэлтнүүдийг эсэргүүцэх буюу үндсэн хуулийн үүргээ биелүүлүүлэх албадлага гэж ойлгож болно. Нийтлэг дүрмээр иргэн нь зөвхөн хуулийг биелүүлэхээс гадна төрийн байгууллагын, албан тушаалтнуудыг шаардлагыг бас биелүүлэх ёстой байна. Хэрэвзээ төрийн байгууллага эсвэл албан тушаалтан алба үүргээ гүйцэтгэх явцад хууль зөрчвөл өөрсдийнхөө зарчмын эсрэг үйл ажиллагаа явуулсан хэмээх асуудал гарч ирнэ. Эрх мэдлээ хэтрүүлэн хэрэглэсэн, шаардлагатай үед эс үйлдэл гаргасан эрх мэдэлтнүүдийг үүргээ биелүүлүүлэхийг шаардах, хуулийн хэм хэмжээнээс хэтрэлгүй албадахад уг асуудал оршино. Хууль зүйн ном зохиолд бичсэнээр, ийм тохиолдолд эрх, эрх чөлөөндөө халдуулсан иргэн өөрийгөө хамгаалах эрхтэй байдаг. В.Орландо ийнхүү уг дүгнэлтэд хүржээ: “иймэрхүү тохиолдолд иргэн эсэргүүцэх боломжгүй бол эрхгүйгээс өөрцгүй”. Зарим эрдэмтдийн үзэж байгаагаар хуулиар заасан аргуудаас (түүнчлэн бослого гаргах) өөр аргаар эсэргүүцэж болох буюу зөвхөн Төр засаг ард түмний эрхийг нийтэд нь зөрчсөн тохиолдолд боломжтой юм.
ОХУ-ын Үндсэн хууль эсэргүүцэх боломжийн тухай заалт агуулдаггүй. Гэвч зарим улс орнуудын үндсэн хуулинд эсэргүүцэх эрхийг зааж өгсөн байдаг. Жишээ нь Германы Холбооны улсын Үндсэнэ хуулийн 20 зүйлд зааснаар Үндсэн хуульт дэглэмийг өөрчлөх оролдлого хийж буй этгээдийн эсрэг хэрэглэх өөр арга хэрэгсэл байхгүй бол иргэд эсэргүүцэл илэрхийлэх эрхтэй. Мөн Франц улсын “Хүний болон иргэдийн эрхийн тухай” тунхаглалын 2 зүйлд зааснаар хүн шахалт болон дарамтын эсрэг эсэргүүцэх эрхтэй.
Процедур шинжтэй үндсэн хуулийн эрх зүйн санкц
Энэ нь парламентийн гишүүдэд хэрэглэгдэг санкц юм. Үүнд парламентийн үйл ажиллагаанаас түр холдуулах зэрэг арга хэмжээ орно. Их Британи болон Хойд Ирландын Нийтийн Танхимын дүрмийн 42 дугаарт зааснаар, хэрэв төлөөлөгч журам зөрчвөл Парламентийн дарга уг төлөөлөгчийг хурлаас бүтэн өдрийн турш чөлөөлнө. Хүнд зөрчил гаргасан тохиолдолд төлөөлөгч дараагийн чуулган хүртэл хуралд суух эрхээ хасуулна. Төлөөлөгчийн хувьд мөн үг хэлэх эрхийг тодорхой хугацаагаар хасах процедурын арга хэмжээ авч болдог байна (ОХУ-ын Төрийн Думагийн журмын 45 зүйл, Швецийн Хаант улсын Ригсдагийн тухай актын 2 бүлгийн 12 заалт).
Санхүүгийн (өмчийн) шинжтэй үндсэн хуулийн эрх зүйн санкцууд
Эдгээр санкцууд нь үндсэн хуулийн деликтийн субьектийн өмчийн (санхүүгийн) салбарт үйлчлэл үзүүлж буй нь иргэний эрх зүйгээс гаралтай гэсэн үг биш юм. Жишээ нь зөвхөн иргэний, захиргааны эрх зүйд бус эрүүгийн эрх зүйд бас торгуулийн санкцийн арга хэмжээ байдаг. Авах хариуцлагын арга хэжээний салбарыг тодорхойлохын тулд үйлчлэл үзүүлж буй хууль эрх зүйн харилцааг тодорхойлох хэрэгтэй болдог.
Үүнд Т.Д.Здражевскаягийн жишээг дурдаж болно: хэрэв иргэн гадаадад байнгын оршин суух горимоор улсаас гарах тохиолдолд их дээд сургуулийн зардлаа нөхөж олгоно. Орчин үеийн жишээнээс дурдвал: ОХУ-ын “ОХУ-ын субьектүүдийн хууль тогтоох болон гүйцэтгэх засаглалын байгууллагуудын ерөнхий бүтцийн тухай” Холбооны хуулийн 26.9 зүйлийн 4 заалтад төрийн санхүүгийн тэтгэлэгийг буцаах авах талаар бичсэн байдаг. Уг арга хэмжээг ОХУ-ын субьектийн гүйцэтгэх засаглалын байгууллага холбооны төсвөөс авах тэтгэлэгтэй холбоотой бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэхдээ Үндсэн хуулийг эсвэл холбооны хуулийг зөрчсөн тохиолдолд хэрэглэдэг. Энэ арга хэмжээг өмнө нь хэрэглэж байсан буюу “1998 оны холбооны төсвийн тухай” хуулийн 42 заалтад заасан байдаг. Уг зүйлийн дагуу, хэрэв ОХУ-ын субьект Холбооны гэрээнд гарын үсгээ зураагүй эсвэл тодорхой нөхцөлтэйгөөр гарын үсэг зураад гэрээгээ биелүүлээгүй тохиолдолд төсвөөс мөнгөн туслалцаа авах эрхгүй болно. Энэ журам нь 1997 онд мөн адил хэрэгжиж байсан ба тухайн үеийн улс төрийн байдал, асуудлуудаас улбаатай.
Германы Холбооны улсын Холбооны хуулийн Цэцийн тухай хуулийн 46 зүйлийн 3 заалтад зааснаар, Холбооны хуулийн Цэц улс төрийн намыг хориглох шийдвэр гаргахтай хамт намын өмчийг улсын орлогод хуваарилж, өмч газрыг нь нийтийн хэрэглээнд ашиглах тухай шийдвэр гаргана.
Энэхүү санкцийн төрөлд мөн улсын татаасны жагсаалтаас хасах арга хэмжээ орно. Болгар улсын “Улс төрийн намуудын тухай’ хуулийн 28 зүйлд зааснаар, хэрэв улс төрийн нам жилийн тайлангаа (түүнчлэн орлого зарлагын тухай мэдээллээ) танилцуулаагүй тохиолдолд дараа жилдээ татаасгүй үлдэнэ.
Болив улсын Үндсэн хуулийн дагуу нийгмийн эмх замбараагүй байдал нь онцгой байдлыг зарлах үндэслэл болдог (34 зүйл). Энэ тохиолдолд үндэсний татварыг хугацаанаас өмнө хураах ба гүйцэтгээх засаглал албадан зээл тавина (35 зүйл).
Үүнтэй төстэй арга хэмжээ Энэтхэг улсын Үндсэн хуулийн 360 зүйлд байдаг. Хэрэв аливаа мужид эмх замбараагүй байдал үүсэн, Энэтхэгийн эсвэл аливаа мужийн санхүүгийн тогтвортой байдалд аюул учруулж байвал Ерөнхийлөгч уг мэдээллийг тунхаглан, албан ёсоор зарлана. Онцгой байдлын тухай зарласны дараа авах арга хэмжээ нь иж бүрдэл шинжтэй байдаг: гүйцэтгэх засаглал уг мужийн санхүүгийн салбарыг зохицуулах эрхтэй болно (цалин хасаж бусад салбар луу тараан байршуулах зэрэг), Ерөнхийлөгч мужийн хуулиар баталсан бүх мөнгө, санхүүтэй холбоотой хуулийн төслийг нөөцлөх хуулийн эрхтэй болно.
Санхүүгийн шинжтэй санкцийн өөр нэг хэлбэр бол Парламентаар төлөөлөгчийн шагналыг хураах. Грек улсын Үндсэн хуулийн 63 зүйлийн 3 заалтад зааснаар, хэрэв төлөөлөгч бүтэн сарын турш таваас дээш хурал тасалсан тохиолдолд тасалсан хурал бүрийн тоогоор сар бүрийн шагналын 1/30 хасагдана.
Торгуулийн (мөнгөн) санкц нь нийтлэг хариуцлагын арга хэмжээ юм. Торгуулийг санкцийг иргэний, захиргааны, эрүүгийн болон олон улсын эрх зүйд хэрэглэдэг. Зарим судлаачын үзэж байгаагаар, үндсэн хуулийн торгуулийг үндсэн хуулийн эрх зүйн санкцийн төрөлд оруулах нь торгуулийг халдашгүй статустай субьектүүдэд хэрэглэж болох арга хэмжээ болох болно. ОХУ-д Үндсэн хуулийн Цэц, албан тушаалтнууд, төрийн байгууллагууд шийдвэрээ биелүүлээгүй тохиолдолд уг санкцийг хэрэглэх тухай авч үзэж байгаа. Мэдээж, торгууль нь үндсэн хуулийн деликт үйлдсэн этгээдэд сөрөг үр дагавартай ба санхүүгийн хүчин зүйлээс үүдэн зарим деликтүүдийн үйлдэгдэх хандлага багасах юм. Гэвч бүх төрлийн судалгаа шинжилгээгүйгээр үндсэн хуулийн торгуулийг нэвтрүүлэх нь үндсэн хуулийн эрх зүйн хэм хэмжээг сахиулах тийм ч үр дүнтэй хэрэгсэл болохгүй болов уу. Зарим улсууд аль хэдийн торгуулийн тогтолцоог нэвтрүүлсэн байдаг. Жишээ нь АНУ-ын Массачусетс мужийн Үндсэн хуулийн 2 хэсгийн 1 бүлгийн 3 дэд бүлгийн 2 заалтад зааснаар, Төлөөлөгчийн танхим нь Үндсэн хуулийн журмын дагуу гишүүдийн санал асуулга аваагүй эсвэл үр дүн нь гараагүй газруудад торгууль оноох эрхтэй. Өөр нэг жишээ гэвэл: Непал Хаант улсын Үндсэн хуулийн 61 зүйлд зааснаар, хэрэв этгээд нь парламентийн танхимын хуралд суун, санал өгч байгаа ч Үндсэн хуулинд зааснаар тангараг өгөөгүй эсхүл Парламентийн гишүүний шаардлагыг хангаахгүй байгаа тохиолдолд Парламентийн даргын шийдвэрээр уг үйлдлийг гаргах бүр мянган рупийн торгууль төлөх ёстой ба уг торгууль нь улсын татварын орлого болно.
Дээр дурдсан үндсэн хуулийн эрх зүйн санкцийн төрлүүдийн жагсаалт нь бүрэн бус ба үндсэн хуулийн хууль тогтоомж өөрчлөх тоолонд өөрчлөгдөж болно. Хууль тогтоогчийн өмнө дараах асуудал тулгарч байх болно – үндсэн хуулийн эрх зүйн хэм хэмжээг сахиулах арга аргачлалыг тогтмол боловруулах, шинэчлэх. Түүнчлэн уг шинэчлэлийн үр дүнд үндсэн хуулийн эрх зүйн санкцийн тогтолцоо ч хөгжин дэвших юм.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн санкц нь үндсэн хуулийн эрх зүйн чухал бүрэлдэхүүн хэсэг ч гэсэн нийгмийн харилцаанд үйлчлэл үзүүлэх өөр аргууд, хэрэгслүүд байдаг тул санкц уг тогтолцоонд гол үүргийг гүйцэтгэхгүй юм. Үндсэн хуулийн зохицуулалтын тогтолцоонд ноцтой саатал гарсан ба өөр нэг аргаар шийдэх боломжгүй тохиолдолд л санкцийг хэрэглэдэг. Ийм байдлаар үндсэн хуулийн эрх зүйн санкц нь үндсэн хуулийн эрх зүйн хэм хэмжээг сахиулах олон хэрэгслүүдийн туйлын арга болно. Гэсэн ч гэлээ үндсэн хуулийн эрх зүйн санкц нь ач холбогдолгүй гэсэн үг огт биш.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн санкцийн шинж чанар
Үндсэн хуулийн эрх зүйн санкцуудын дунд хамгийн их нийгмийн, практикийн, шинжлэх ухааны сонирхол татаж буй сэдвүүд бол импичмент (улс орны тэргүүний огцруулах), албан тушаалтныг огцруулах болон холбооны оролцоо юм. Үүнтэй холбоотойгоор санкцуудыг илүү тодорхой авч үзье.
Импичмент
Уг арга хэмжээ нь үндсэн хуулийн эрх зүйн шинжтэй ба үндсэн хуулийг хамгаалах зорилготой юм. Зарим судлаачдын үзэж байгаагаар импичмент нь ард түмний өөрийгөө хамгаалах хэрэгсэл юм. Учир нь төрийн байгууллагууд ард түмний төлөө ажилладаг ба иргэд өөрсдийнхөө төлөөлөгчөөрөө дамжуулан улс орныг удирдуулах эрхтэй байна. Импичмент нь бүгд найрамдах улсуудын улс орны тэргүүнд хэрэглэгдэг арга хэмжээ юм. (ОХУ-ын Үндсэн хуулийн 93 зүйл, Германы Холбооны улсын Үндсэн хуулийн 61 зүйл, Ирланд улсын Үндсэн хуулийн 12 зүйл г.м.). Импичментийн журмаар зөвхөн ерөнхийлөгч бус албан тушаалтнууд, ван нар бас суудлаасаа огцордог байна (ван, хаан нарын хариуцлагын үндэслэл нь ерөнхийлөгчийг бодвол огт өөр байдаг). Жишээ нь Швецийн Хаант улсын Удирдлагын дүрмийн 5 бүлгийн 5 хэсэгт зааснаар, хэрэв хаан 6 сарын турш бүрэн эрхээ хэрэгжүүлээгүй тохиолдолд Ригсдаг Засгийн газрын төлөөллөөр хааныг хаан ширээнээс нь буулгах шийдвэр гаргана.
Импичментийн процедур нь Их Британид 14-р зуунд үүссэн ба анх удаа улс орны тэргүүний хувьд 2004 онд Европт буюу Литва улсын тэргүүний хувьд хэрэглэсэн юм. Мөн АНУ-ын импичментийн процедур Дэлхий нийтэд хамгийн өргөн тархсан жишээ юм. Хойших жишээнүүдийн ихэнх нь уг импичменттэй холбоотой байх болно.
Хууль зүйн шийдэх ёстой гол асуудлуудын нэг бол импичментийн институтын юм. Тухайлбал “импичмент ямар төрлийн хариуцлагад ангилагдах вэ?” Эрдэмтдийн байр сууриуд уг асуудал дээр маргаантай байдаг. Зарим хуульчидын бодлоор, импичмент нь эрүүгийн хариуцлагад хамаарагдана гэж үзэж байгаа нөгөө хэсэг хуульчидын бодлоор эрүүгийн гэмт хэрэг бүр уг процедурын үндэслэл болохгүй юм.
Хууль зүйн ном зохиолд тайлбарлагдсан нэр томьёолуудыг авч үзэхгүйгээр хариуцлагын төрлийг тодорхойлох боломжгүй болно. Мөн хуульчидын мэргэжлийн хэллэгт одоог хүртэл импичментийн процедурын хувьд үндсэн хуулийн эрх зүйн, эрүүгийн болон улс төрийн хариуцлагуудыг хооронд нь зүйрлэдэг байна.
Өмнө нь дурдсанчлан үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага нь эрх зүй хэлбэртэй улс төрийн хариуцлага юм. Улс орны тэргүүнийг эх орноосоо урвасан хэргээр үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагад татах нь нөгөөтэйгүүр уг субьектийн статусыг харгалзаж үзвэл улс төрийн хариуцлага болох мэт санагдана. Учир нь уг тохиолдолд уг хэргийн улс төрийн шинж нь давамгайлсан буюу үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага нь бүхэлдээ улс төрийн шинжтэй болно. АНУ-ын Үндсэн хуулийг үндэслэгчид импичментийг улс төрийн тоглоом болгох эрсдэл байгааг мэдэж байсан нь үндэслэлтэй болох нь харагдаж байна. Гэвч энэ механизмыг ажиллуулах нь тийм ч амаргүйг санах хэрэгтэй. Учир нь АНУ-ын Ерөнхийлөгч нь өөрөө улс төрийн намын тэргүүн ба намын түүнд итгэх үнэмшил нь их юм. Зарим суудлачидын үзэж байгаагаар, импичмент бол эрх зүйн процесс гэхээс илүүтэйгээр улс төрийн процесс ба үндэслэл нь аливаа этгээдийн хүсэл зоригийг агуулсан байдаг. Түүнчлэн импичмент маш олон тодорхойлолттой тул тухай бүр “улс төрийн” шинжийг агуулсан гэж тайлбарлаж болохгүй юм.
Импичментийн журмын дагуу хүлээлгэх хариуцлагын үндсэн хуулийн эрх зүйн болон эрүүгийн шинжүүдийг ялгаж салгах хэрэгтэй. Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага нь парламентийн зэмлэл болон гэмт хэрэг үйлдсэн албан тушаалтны тусгай шүүх процесстэй холбоотой. Харин эрүүгийн хариуцлага нь нийтлэг хууль тогтоомжийг зөрчсөн гэмт хэргийн үндсэн дээр тогтоох шүүхийн зэмлэл юм. Сонирхолтой нь АНУ-ын Иллинойс мужийн Үндсэн хуулийн 4 зүйлийн 14 хэсэг зааснаар, албан тушаалтны импичментийн процедураар Сенат нь огцруулах эсвэл мужийн өөр албан тушаал хаахыг хориглох шийдвэрээс өөр шийдвэр гаргахгүй. Харин Германы Холбооны улсын Үндсэн хуулийн 61 зүйлийг харвал, Ерөнхийлөгчийг зөвхөн санаатайгаар Үндсэн хуулийг эсвэл холбооны хуулийг зөрчсөн үндэслэлээр үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагад татаж болдог байна. Эдгээр хуулиудын зөрчил бүр эрүүгийн гэмт хэрэг болохгүй нь харагдаж байна. Жишээ нь Германы Ерөнхийлөгч Бундестагийг Үндсэн хуулийн 63, 68 зүйлүүдэд заасан үндэслэлээр татан буулгах. Ийм учраас импичментийн процедурыг үндсэн хуулийн эрх зүйн болон эрүүгийн хариуцлагуудын энгийн нийлбэр гэж үзэж болохгүй юм.
АНУ-ын импичментийн институтын хамгийн гол асуудлуудыг нэг нь: “Албан тушаалтныг эрүүгийн хариуцлагад импичментээс гадуур татаж болох уу эсвэл зөвхөн уг процедурын үр дүнд татаж болох уу?” АНУ-ын Үндсэн хуулийн 1 зүйлийн 3 хэсэгт зааснаар, хэргийн этгээдэд импичментийн журмаар зэмлэл ногдуулах ч гэсэн түүнээс гадуур хариуцлагад татагдах ба шүүх процессийг хууль ёстой нийцүүлэн явуулна. Р.Бергерийн тайлбарласнаар, албан тушаалтныг импичментийн процессоос чөлөөлөгдсөн ч гэсэн эрүүгийн хариуцлагад татах боломжтой юм. Өөрөөр хэлбэл албан тушаалтан үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагад татагдсанаар суудлаасаа чөлөөлөгдөх ба дахин хариуцлагад татагдах болно. Албан тушаалтнууд энгийн иргэдтэй адил хариуцлага хүлээх ёстой юм.
АНУ-ын уг хуульд үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын талаар түрүүнд яригдаж буй учир импичментийн процедурыг эхэнд хэрэглэн, дууссаны дараа эрүүгийн хариуцлагад татна. Юуны түрүүнд албан тушаалтныг огцруулж дараа нь эрүүгийн хариуцлагад татах нь логик уялдаатай байх юм. Гэвч Үндсэн хуулийн хэм хэмжээ нь аль хариуцлагыг эхэнд нь тавихыг тодорхой тайлбарлаагүй учир үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын араас эрүүгийн хариуцлагад татах боломжтой боловч албагүй юм. АНУ-ийн үндсэн хуулинд этгээд нь “яллагдагдана” эсвэл “зэмлэгдэнэ” гэж тэмдэглэсэн бус харин “хариуцлагдах татагдана” гэж бичсэн байдаг. Тийм болохоор импичментийн журмаар хариуцлагад татах үндэслэл болох үйлдэл бүхэн гэмт хэрэг биш юм.
Албан тушаалтан халдашгүй байдалтай эсэхээс хамааран эрүүгийн хариуцлагад үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагаас өмнө татаж болох эсэх хамаардаг. Импичментийн журмаар огцсорсон албан тушаалтан халдашгүй байдлаа (хэрвээ байсан бол) алдах ба хэрэв өөр нэг хариуцлагад татагдах гэмт хэрэг үйлдсэн бол шүүх процесс явуулах боломжтой болно. АНУ-ын Үндсэн хуулийн дагуу зөвхөн Конгрессийн гишүүд, дээр нь хязгаарлагдмал халдашгүй эрхтэй байдаг байна. АНУ-ын Үндсэн хуулийн 1 зүйлийн 6 хэсэгт зааснаар, Танхимын гишүүд нийгмийн дэглэмийг хөндөөгүй, хүнд гэмт хэрэг хийгээгүй л бол бусад тохиолдолд буюу хурлын үеэр, хуралд явахдаа, хурлаас явахдаа баривлагчлагдах боломжгүй ба ямар ч ярилцлаганд орсны төлөө байцаагдах ёсгүй байдаг. Гэвч практик дээр урвалт, хүнд гэмт хэрэг болон нийгмийн дэглэмийг хөндөх зэрэг ойлголтууд нь илүү дэлгэрэнгүй болсон буюу: танхмийн гишүүдэд эрүүгийн болон иргэний хэргийн шүүхийн зарлан явуулахаас гадна хэзээ ч эрүүгийн хариуцлагад татах боломжтой.
Импичментийн процедурын хувьд Конгрессийн гишүүдийг иргэний төлөөлөгч нартай зүйрлэдэгээс үл хамааран Ерөнхийлөгчийн, Дэд ерөнхийлөгчийн болон бусад холбооны албан тушаалтнуудын эрүүгийн хариуцлага нь үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагаас хамаарахгүй юм. Ийм байдлаар эрүүгийн хариуцлага нь үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын дараа үүсэж эсвэл зэрэгцэн үүсэж, зарим тохиолдолд бие даасан байдалтай байж болох юм. Энэ дүгнэлтийг АНУ-ын Үндсэн хуулийн практик хэрэглээ баталж байгаа юм. Түүнчлэн дараах тохиолдол үүсэж болох юм: АНУ-ын Ерөнхийлөгчид эсвэл албан тушаалтанд гэмт хэргийн үндсэн дээр импичментийн журмаар гомдол гаргасан ч Сенатын намын байр сууриас нь улбаалан хэрэг нь шүүх рүү очихгүй. Хэрэв эрүүгийн хариуцлага нь үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагаас уламжлагдаж үүсдэг байсан бол буруутан уг тохиолдолд шийтгэлгүй үлдэх болно. Түүхээ санавал, импичмент нь Их Британид үүссэн ба тухайн үед төрийн албан тушаалтнуудыг эрүүгийн хариуцлагад татах бараг боломжгүй байсан байна.
Импичментийн журмаар хариуцлагад татах боломжтой субьектүүдийн жагсаалт Үндсэн хуулиар бэхлэгдсэн байдаг. Хамгийн урт уг жагсаалт нь АНУ-ын Үндсэн хуулинд заагдсан байдаг: Ерөнхийлөгч, Дэд ерөнхийлөгч, АНУ-ын бүх иргэний албан тушаалтнууд (Үндсэн хуулийн 2 зүйлийн 4 хэсэг). Гэвч АНУ-д “иргэний албан тушаалтан” хэмээх ойлголтын тодорхой тайлбар байдаггүй учир уг жагсаалт нь тодорхой биш ба цэргийн албан тушаалтнуудыг хамарч авдаггүй. Мөн түүнчлэн бүх иргэний албан тушаалтнууд импичментийн журмаар хариуцлага хүлээхгүй юм. АНУ-ын Үндсэн хуулийн 1 зүйлийн 5 хэсгийн дагуу Конгрессийн гишүүдийн хариуцлагын асууудлыг шийдэх тул уг жагсаалтаас хасагдаж байгаа юм. 20-р зуунд АНУ-ын Дээд шүүх импичментийн журмаар хариуцлага хүлээлгэх субьектүдийн жагсаалтыг хязгаарлаж эхэлсэн. Шүүх 1903 онд Шуртлеффийн хэргээр “импичмент бол субьектүүдийг албан тушаалаас чөлөөлөх цорын ганц хэрэгсэл биш” гэж хэлжээ. Албан тушаалтнууд зөвхөн импичментийн журмаар бус өөр процедураар бас огцорч болдог. Их Британид импичментийн журмаар хариуцлага хүлээх субьектүүд тодорхойгүй байдаг. Онолын хувьд, Нийтийн танхим нь хэнбугайд гомдол гаргах эрхтэй ч практикт импичментийг сайдуудын хувьд л хэрэглэж байжээ. Европын олон орнуудад импичментийг улс орны тэргүүний хувьд л хэрэглэж болдог (ОХУ-ын Үндсэн хуулийн 93 зүйл, Франц улсын Үндсэн хуулийн 68 зүйл).
Импичментийн журмаар хүлээлгэх хариуцлагын үндэслэлийг авч үзэх хэрэгтэй. Жишээ нь Их Британид импичментийн үндэслэл нь хэзээ ч тодорхой тайлбарлагдаагүй байсан ба зөвхөн улс орноос урвасан тохиолдолд хэрэглэдэг байжээ. АНУ-ын Үндсэн хуулинд импичментийн үндэслэлийг тодорхой заасан байдаг (2 зүйл, 4 хэсэг): улс төрийн урвалт, авилгал болон бусад хүнд гэмт хэрэг. Хууль зүйн ном зохиолд АНУ-д гэмт хэрэг эсвэл бусад зөрчлүүд импичментийн үндэслэл болох тухай их маргаан өрнөдөг. Зарим судлаачидын үзэж байгаагаар, хуулийн зөрчил нь хөнгөн гэмт хэрэг юм: Үндсэн хуулинд импичментийн үндэслэлүүд логик дарааллаар жагсаагдсан байдаг – хамгийн хүндээс хамгийн хөнгөн рүү. АНУ-ын Ерөнхийлөгч зөвхөн гэмт хэргийн үндсэн дээр албан тушаалаасаа чөлөөлөгддөггүй. Д.Брингемийн үзэж байгаагаар, сөрөг үр дагавараараа төрийн үйл ажиллагааны зорилгод харшилсан, нийгмийн ашиг сонирхлыг зөрчсөн үйлдлүүд нь импичментийн үндэслэл болно. Эдгээр үйлдлүүд нь Үндсэн хууль, бусад хууль болон тангарийг зөрчиж байдаг. Гэвч Ерөнхийлөгч эсвэл өөр этгээд позитив эрх зүйг зөрчөөгүй ч гэсэн зорилго болон үйл ажиллагаа нь эрх зүйд харшилж байвал импичментийн хангаллтай үндэслэлд тооцогдох юм. АНУ-д импичментийн үндэслэлийг тодорхойлоход улс төрийн байдал, намын ашиг сонирхлууд зэрэг олон хүчин зүйлсүүд нөлөөлдөг. Энэ нь зөвхөн АНУ-д гэлтгүй бусад улсуудад хамааралтай болно.
Импичментийн үндэслэлийн тухай өөр нэг асуудал бол: “Зөвхөн албан туушаалтай нягт холбоотой үйл ажиллагаа импичментийн үндэслэл болох уу?” В.Рэйвл 1825 онд бичиж байснаар: төрийн албан тушаалтнууд урвалт эсвэл авилгалаас бусад буюу албан тушаалтайгаа холбоогүй үйлдлийн (хулгай хийх, амь насанд халдах, эвдэн сүйтгэх зэрэг) төлөө жирийн шүүхийн өмнө хариуцлага хүлээнэ. 1787 оныг хүртэл зарим мужийн үндсэн хуулиуд зохисгүй үйлдлийн төлөөх албан тушаалтнуудын импичментийн хариуцлагыг сулруулж байсан бол зарим нь эсрэгээр буюу муу удирдлагын төлөө ч хариуцлага тооцож байжээ. Филадельфи мужийн Конвентийн оролцогчид үндсэн хуулийн агуулгаа мэддэггүй байсан нь итгэхэд хэцүү юм. Ийм учраас Конвентэд уг асуудлаас үндсэн хуулиндаа засвар оруулах талаар санал тавигдаж байсан (Пикни, Моррис, Мэйсон). Гэвч уг үндэслэл хэт субьектив буюу тодорхойлох бараг боломжгүй учир авч үзээгүй юм. Д.Мэдисоны үзэж байгаагаар, импичментийн иймэрхүү тодорхойгүй үндэслэл нь Ерөнхийлөгчийг эсвэл өөр этгээдийг Сенатаас хараат бус болгох байсан. Иймэрхүү байдлаар Үндсэн хуулинд “хүнд гэмт хэрэг болон зөрчил” хэмээх үндэслэлийг заасан байдаг. Р.Бергерийн бодлоор, албан тушаалтанд жирийн иргэний хувиар хийсэн хүнд зөрчлийн үндсэн дээр импичментийн журмаар хариуцлага тооцож байна. Уг процедурын хандлагыг харвал Блаунт сенаторын эсрэг процессын үеэс хэрэгжиж эхэлсэн байна. Блаунт сенатор өөрийгөө хамгаалахдаа “хааж буй албан тушаал дээрх зохисгүй үйлдлийн” төлөө өөрийг нь буруутгаагүй хэмээн хэлжээ. Түүнлчэн Арчибальд ба Риттер шүүгч нар шүүгчийн албан тушаалтай нийцэшгүй үйлдлийн төлөө огцорсон байна. Арчибальд – хэргийг нь авч үзэж буй этгээдүүдтэй гэрээ хийсэн, Риттер – өөрийн тойрог дээр үйл ажиллагаа явуулсан компаниас том хэмжээний мөнгөн туслалцаа авсан. Дээд шүүхийн Ерөнхий шүүгч У.Тафтын хэлж байснаар: “шүүгчид шүүхээс гадуур ч бай, шүүх танхим д ч бай, үйлдэлдээ болон үйл ажиллагаандаа сонор сэрэмжтэй байх хэрэгтэй ба өөрийн статусаа ашиг хонжоо олох зорилгоор ашиглаж болохгүй”.
Импичментийн үндэслэлийг өргөтгөх практик шаардлага байсан. АНУ-ын хууль тогтоомжийн дагуу шүүгч Зөвлөлийн гишүүнийг (шоронгийн ял хүртсэн ч байсан) албан тушаалаас нь огцруулах эрхгүй. Ийм тохиолдолд албан тушаалтан огцроогүй ч гэсэн хорих ялаа эдэлсэн хэвээр байх юм. Иймэрхүү арга хэмжээ нь төрийн механизмын үр ашигтай бус харагдуулах болно. Үүнтэй холбоотой дараах асуудал гарч ирнэ: “Холбооны албан тушаалтны хувь хүний хувьд гаргасан ямар үйлдлийг зохисгүй үйлдэл тооцон, импичментийн журмаар хариуцлагад татах үндэслэл болох вэ?”. “Хүнд гэмт хэрэг болон зарчил” хэмээх ойлголт нь Конгресст импичментийн журмаар хяриуцлагад татах хязгааргүй бүрэн эрхийг олгох тул уг асуудлыг шийдэхэд гарах хамгийн эхний хүндрэл болно. Дараагийн хүндрэл бол – албан тушаалтан гэмт хэргийг хувь хүний хувиар үйлдсэн ч гэсэн үйлдлээ албан дээр зохисгүй үйлдлийн хүрээнээс гаргаж чадахгүй юм. Ямар ч тохиолдолд байсан бүх зүйл нөхцөл байдлаас ба хааж буй албан тушаалаас хамаарах болно.
Уг асуудалтай холбогдон өөр нэг асуулт гарч ирнэ: “Бүрэн эрхээ хэрэгжүүлээгүй байгаа албан тушаалтныг импичментийн журмаар хариуцлагад татаж болох уу?”. Уг асуулт АНУ-д 1876 онд болсон үйл явдлаас үүдэлтэй юм. Төлөөлөгчийн танхим Белхнапын эсрэг импичментийн процедур хэрэгжүүлэхэд тэрээр албан тушаалаасаа огцрох өргөдөл өгсөн байна. Ерөнхийлөгч У.Грант цэргийн сайдын өргөдлийг хүлээн авсан ба Сенат Белхнапын эсрэг процессоо үргэлжлүүлсэн байна. Сенатын санал асуулгаар саналын тоо хүрээгүй тул Белхнап шийтгэлгүй үлдсэний хажуугар бас онолын асуудал үлджээ.
Түүнлчэн Дээд танхимын үйл ажиллагаа дэс дараагүй байсан ба Блаунт бүрэн эрхээ өөрөө хүлээлгэж өгсөн тул албан тушаалаас огцруулах үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын арга хэмжээ авах боломжгүй болсон тул хэргийг нь 1797 онд хаасан юм. АНУ-ын хууль зүйн ном зохиолд уг асуудлаар эрдэмтдийн санал бодол зөрсөн. В.Равль ба Б.Шварц нар “буруутгагдаж буй албан тушаалтан өөрөө огцорсон ч гэсэн процессийг үргэлжлүүлэх хэрэгтэй” гэж үзсэн. Учир нь албан тушаалтан өөрийн дураар огцорсноор гэмт хэргийн хариуцлагаас мултрах юм. Дж.Стори ба П.Курлянд нарын бодлоор, уг процессийг үргэлжлүүлэх нь утгагүй. Учир нь импичментийн гол зорилго нь албан туушаалтныг суудлаас нь огцруулахад орших ба эрүүгийн хариуцлагад татахад саад болохгүй.
АНУ-ын Үндсэн хуулинд засвар оруулж эхэлсэнээс хойш бие болсон үзэл бодлыг Дж.Стори баримталдаг ба импичментийн процедурын эцсийн шийдвэрийг Сенат гаргах ёстой юм. Өөрөөр хэлбэр шүүх (Түүнчлэн Дээд шүүх) уг процедурт оролцох бүрэн эрхгүй.
Онолын хувьд буруутан өөрийгөө Конгрессийг бүрэн эрхээ хэтрүүлэн хэрэглэж байна гэж хамгаалж болох байсан. Гэвч АНУ-ын Үндсэн хуулиар импичментийн асуудлуудыг шийдвэрлэх эрх доод болон дээд танхимуудад л байдаг. Хэрэв хууль тогтоох засаглал харгалзах хуулийг баталсан ч байсан, шүүх хурал уг процедурт оролцвол Үндсэн хуулийг зөрчсөн болно.
Дээд шүүх Сенатын харгалзах шийдвэрийг давж заалдах журмаар авч үзэх бүрэн эрхтэй юу? Үндсэн хуулийн 3 зүйлийн 2 хэсгийн агуулга “болно” хэмээх хариулт өгдөг. Уг заалтын дагуу АНУ-ын Үндсэн хууль болон бусад хуулиар заасан хэрэг бүрйг шүүх хурал авч үзэх эрхтэй. Түүнчлэн АНУ-ын Үндсэн хуулийн 5 дахь засварт бичсэнээр, харгалзах шүүхийн оролцоогүйгээр хэн ч хэн нэгний эрх чөлөөг, амийг, өмчийг хураах эрхгүй байдаг. Сенатын импичментийн процедураар гаргасан шийдвэр нь шүүхийн оролцоогүй үйлдсэн үйлдэл болно гэсэн үг. Хэрэв иргэнд 20 долларын торгууль ногдвол (Үндсэн хуулийн 7 дахь засвар) шүүхэд уг торгуулийн хэргээр гомдол гаргаж болох боловч Сенатын шийдвэрээр албан тушаалаасаа огцорвол шүүхэд хандах боломжгүй нь сонирхолтой юм.
Пауэллийн МакКормакийн эсрэг хэргийг авч үзэхдээ Дээд шүүх 1881 оны Кильбоурны Томпсоны эсрэг хэргийн дүгнэлтийг давтсан байна: шүүхийн гол зорилго нь парламентийн үндсэн хууль болон бусад хуулийн дагуу үйл ажиллагаа явуулж байгаа эсэхийг хянан шалгахад орших ба бүгд Үндсэн хуулинд захирагдах учир ямар ч төрийн байгуллага дээд эрх мэдэлтэй бус юм“.
Ийм байдлаар АНУ-ын Дээд шүүх анхан шатны шүүхэд оролцох боломжгүй ч уг процедурын бусад хэсгүүдэд гүйцэтгэх үүрэг нь тодорхойгүй байдаг. Бүх маргаантай асуудлуудыг (түүнчлэн үндсэн хуулийн заалтуудын шүүхийн тайлбар) ирээдүйн практик шийдвэрлэх болно.
Импичментийн процедурын улс төрийн эрх мэдлийн тогтолцоон дахь байр суурийг тодорхойлох хэрэг гардаг. Үүнийг ихэвчлэн тэнцвэрийн системийн бүрэлдэхүүн гэж авч үздэг. Гэвч импичментийн процедурын уг системийн бусад бүрэлдэхүүнээс ялгагдах онцлогууд байдаг. Нэгдүгээрт, тэнцвэрийн системийн элементүүд байнгынн идэвхит байдал байдал бол импичмент нь аливаа гэмт хэрэг, зөрчлийн хариу үйлдэл байдаг. Бусад процедуруудыг бодвол импичментийг онцгой тохиолдолд л хэрэглэгдэг. Хоёр дугаарт, тэнцвэрийн зарчмаар эрх мэдлийн зохицуулалт нь харицлан үйлчлэл хэлбэрээр явагддаг ба импичментийн процедурыг улс орны тэргүүн, парламентийн хооронд харицлан үйлчлэлийн хувьд авч үзэх боломжгүй юм.
Импичментийн хэрэглээний зорилго нь уг системийн бусад бүрэлдэхүүний зорилготой төстэй байдаг. Тэдгээрийн зарим нь анхааруулах агуулгатай байдаг ба нийтдээ эрх мэдлийг хуультай нийцүүлэн хэрэгжүүлэх баталгаа болдог. Импичментийн журмын хариуцлага нь тэнцвэрийн системийн бүрэлдэхүүний хувьд төрийн байгууллагуудын тэнцвэртэй байдлыг хангах нөхцөл болж байдаг.
Ийм байдлаар импичментийн процедур (албан туушаалаасаа огцрох) гэдэг нь “nomina sunt consequentia rerum” үг тайлбарласнаар үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын арга хэмжээ юм.
Импичментийн өөр нэг үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын арга хэмжээ болох үл итгэх байдал үзүүлэхтэй андуурах боломжтой. Эдгээр хоёр инститүтүүдийн хооронд дор хаяж 4 ялгаа байдаг. Нэгдүгээрт, хуулийн үндэслэл. Үл итгэлийн санал асуулга явуулахад үндэслэл хэрэггүй байдаг. Харин импичментийн хэрэглэх санал нь шалтгаан шаарддаг ба Үндсэн хуулинд үндэслэлүүдийг нь заасан байдаг. Хоёрдугаарт, шийдвэр гаргахад шаардлагатай санал. Үл итгэлийн санал асуулгын хувьд олонхийн санал шаардлагатай бол импичментийн процедурыг авсан саналын чанарын үзүүлэлтээс шалтгаалан хэрэгжүүлнэ. Гуравдугаарт, үр дагавар. Үл итгэлийн санал асуулга нь одоогийн засгийн газрыг шинэ засгийн газраар солих үр дүнд хүргэж болно. Харин импичментийн журмаар ногдох зэмлэл нь улс орны тэргүүнийг дэд ерөнхийлөгчөөр, засгийн газрын тэргүүнээр эсвэл ерөнхийлөгчийн орлохоор солигдоход хүргэдэг байна. Үл итгэлийн санал асуулгыг зөвхөн парламент засаглалтай бүгд найрамдах орнуудад хэрэглэдэг байна. Харин ерөнхийлөгч засаглалтай бүгд найрамдах орнуудад парламентийн олонхийн санал эцсийн дүнд нөлөөгүй учир уг институтыг хэрэглэдэггүй байна. Ийм байдлаар импичментийн процедур нь үл итгэлийн санал асуулгатай зөвхөн хэрэгжүүлэлтийн тодорхой шатандаа төстэй байдан байна. Дөрөвдүгээрт, үл итгэлийн санал асуулга нь засгийн газар болон түүний гишүүдэд хамааралтай ба зарим орнуудад импичментийн журмаар зөвхөн гүйцэтгэх засаглалын төлөөлөгчдийг татдаггүй юм.
Огцролт
Огцролт нь бүрэн эрхээ хураалгахаас (бүрэн эрх олгодог этгээдээр бус харин гишүүн байгууллагаар) мөн чанарын хувьд ялгаатай байдаг. Ийм учраас албан тушаалтныг томилсон этгээд нь огцруулах эрхтэй байдаг байна (сонгогчид, төлөөлөгчийн газар, улс орны тэргүүн). АНУ-ын Аризона мужийн Хууль тогтоомжийн 19.201 19 заалтад зааснаар сонгогчид албан тушаалтныг огцруулах эрхтэй. Уг татан буулгах процедурын гол үе шатуудыг дурдвал: огцруулах санал, санал асуулга, агитаци, сонгогчдын хүсэл.
Юуны түрүүнд сонгогчид төлөөлөгчийг огцруулах тухай дурдвал зүйтэй байх. Огцруулах институт нь захирангуй бүрэн эрхийн бүрэлдэхүүн гэж явдаг ба европын орнуудад улс орны түвшинд хэрэглэгддэггүй байна. Харин БНХАУ-д Бүх Хятадын Ардын төлөөлөгчдийн их хурлын төлөөлөгч нар огцорч болдог байна (Үндсэн хуулийн 77, 102 зүйл). Бүх Оросын Ерөнхий Гүйцэтгэх Хорооны 1927 оны 11 сарын 21-ны “Төлөөлөгчийг огцруулах эрхийн тухай” тушал нь ОХУ-ын анхны огцруулах тухай эрх зүйн акт байсан. Гэвч ОХУ-д огцруулах тухай хууль 1959 он хүртэл байгаагүй ч гэлээ 1936 оны Үндсэн хуулийн 142 зүйлд огцруулах тухай заасан байдаг. ЗХУ-ын төлөөлөгчдийг огцруулах тухай журмыг батласны дараа уг процедурыг олон удаа хэрэгжүүлж байсан: жил бүр төрөл бүрийн шатны зөвлөлтийн төлөөлөгчдийг огцруулж байсан. 1993 оны Үндсэн хуулийг батлахаас өмнө ЗСБН Холбооны Орон Улсын 1991 оны 5 сарын 15-ны “Ардын төлөөлөгчийг огцруулах журмын тухай” хууль үйлчилж байсан. Гэвч ярвигтай процедурын улмаас уг хуулийн дагуу нэг ч албан тушаалтныг огцруулаагүй юм. АНУ-д анх 1903 онд Лос-Анжелес хотод төлөөлөгчийг огцруулсан ба одоогийн байлаар 15 мужийн хууль тогтоомжинд бэхлэгдсэн байдаг. Мөн түүнлчэн Колумби улсад огцруулах институт хуулиар бэхлэгдсэн байдаг.
ОХУ-д холбооны түвшинд огцруулах процедур байдаггүй ч Үндсэн хуулийн Цэцийн бодлоор ОХУ-ын субьектүүдийн хууль дүрмэнд уг институтыг бэхлэх нь Үндсэн хуулинд харшилахгүй. Түүнлчэн Үндсэн хуулийн Цэцийн зарим шүүгчид тэмдэглэхдээ, төлөөлөгчийг огцруулах нь ардчилалын бус институт ба ОХУ-ын ардчилалын үндэст харшилна. Түүнчлэн арчидсан улс орнуудад улс төрийн цөөнхийн эсрэг хэрэгсэл болох боломжтой байдаг. Өнөө цагт, ОХУ-ын субьектүүдийн хууль дүрмэнд төлөөлөгчийн газрын, орон нутгийн засаг захиргааны сонгуулийн албан тушаалтныг огцруулах тухай бичсэн байдаг. Жишээ нь Москва мужий, Сахалин мужийн, Тверь мужийн, Тюмень мужийн хуулиуд, Алтайн бүс нутгийн Сонгуулийн, санал асуулгын, сонгуулийн албан тушаалтнуудыг ба төлөөлөгчдийг огцруулах журам болон Самаа хотын думийн төлөлөгчийг, засаг захиргааны сонгуулийн албан тушаалтнуудыг огцруулах тухай хууль зэрэг. Сонгуулийн албан тушаалтныг зөвхөн алба хаших хугацаандаа гаргасан хуулийн зөрчлийн үндсэн дээр огцруулах боломжтой байдаг (Алтайн бүс нутгийн сонгуулийн, санал асуулгын, сонгуулийн албан тушаалтнуудыг ба төлөөлөгчдийг огцруулах журам 222 зүйл).
Словаки улсын Үндсэн хуулийн 106 зүйл зааснаар Ардын зөвлөл (86 зүйлд зааснаар Ардын зөвлөл нь Ерөнхийлөгчийг томилох үүрэгтэй) Ерөнхийлөгчийг суудлаас нь огцруулах эрхтэй. Польш улсын Үндсэн хуулийн 159 зүйлд зааснаар Сеймын үл итгэлийн санал асуулгаар гаргасан сайдыг Ерөнхийлөгч (154 зүйлийн дагуу Ерөнхийлөгч сайдуудыг томилно) огцруулна. Асвтри улсын Үндсэн хуулийн 60 зүйлийн 6 хэсэгт зааснаар, иргэдийн санал асуулгын үр дүнгийн үндсэн дээр Ерөнхийлөгчийг суудлаас нь чөлөөлж болно. Зарим актууд уг процедурыг чөлөөлөх гэж тэмдэглэсэн байдаг ч мөн чанартаа бол огцролт юм.
ОХУ-ын “Холбооны зөвлөлийн гишүүн төлөөлөгчдийн тухай” Холбооны хуулийн 54 зүйлд бичсэнээр, буцаан татах арга санкцийг нэр дэвшигчдийн хувьд ч хэрэглэх боломжтой юм. Уг зүйлд зааснаар, улс төрийн нам дүрмийнхээ дагуу, нэр дэвшигчдийн нэгдэл төлөөлөгчдийн шийдвэрээр бичгэн хэлбэрээ сонгуулийн хороо руу өргөдөл гарган нэр дэвшигчээ буцаан татаж болно.
ОХУ-ын Үндсэн хуулийн 32 зүйлд зөвхөн сонгуулийн процесс, үйл явц тайлбарлагдсан байдаг ба сонгогчид болон сонгогдогчидын цаашдын харилцааг тайлбарлаагүй байдаг. Огруулах институт нь сонгуулийн институтэд хамаарахгүй ба албан тушаалтны түүнийг сонгосон ард түмний өмнө хүлээх үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын тусгал болж байдаг. ОХУ-ын Үндсэн хуулийн Цэцийн бодлоор, хууль тогтоогч нь Үндсэн хуулийн 3 зүйлээс (2 ба 3 заалтууд) урган гарч ирэх ардчилсан орны инститүтүүдиийн хамаарлыг авч үзэх ёстой. Учир нь огцрол нь сонгуулийн эрх мэдлийн инститүтүүдийг, цаашлаад ардчилалын үндсийг тогтворгүй болгоход хэрэглэгдэх ёсгүй. Тийм учраас хууль тогтоогч огцролын инститүтийг хуулиар бэхлэхдээ огцролтын ерөнхий зарчмыг авч үзэх шаардлагатай болох ба огцролын процессийг хялбаршуулах боломжгүй байна. Чөлөөт сонгуулийн нөхцөлд албан тушаалтныг нийт бүртгэгдсэн сонгогчдын цөөнх саналаар ч сонгох боломжтой байдаг. Мөн огцруулах санал асуулгаар албан тушаалтныг мөн адил цөөнх саналаар л байсан огцруулах боломжтой. Ийм нөхцөл байдлыг үүсгэхгүйн тулд хууль тогтоогч нь санал асуулгыг явуулах журмыг тогтоохдоо шийдвэрийг нийт санал асуулгад оролцсон сонгогчдын ихэнх саналаар бус нийт бүртгэгдсэн сонгогчидидын дунд эзлэх саналын хувийн жингээр гаргах ёстой юм.
Хэрэв албан тушаалтан хуулиар тогтоосон заалтыг зөрчвөл эсвэл зөрчил гаргавал энэ нь огцруулах үндэслэл болно. ОХУ-ын үндсэн хуулинд бичсэнээр, албан тушаалтныг огцруулахад түүний улс төрийн үйл ажиллагаа, саналын байр суурь зэрэг нь үндэслэл болдоггүй байна. Огцруулах нь процесс нь этгээдэд сонгогчдынхоо өмнө үндэслэлболж буй нөхцөл байдлын тухай тайлбар өгөх боломжийг олгож харин сонгогчидод баталгаатай санал асуулгын боломж олгож байх ёстой. Огцорч буй этгээдийн нэр хүнд, нэр төрийг шүүхийн журмаар хамгаалах нь ёс зүйтэй хэрэг болно. Дээд албан тушаалтныг огцруулах үндэслэлийн тодорхой тайлбаргүйгээр уг процессийн үндсэн хуулийн эрх зүйн үүрэг хэрэгжихгүй. Өөрөөр хэлбэл огцруулах процесс нь ардчилсан шинжээ алдаж, буруу зүйлд хэрэгдэх боломжтой болох буюу Үндсэн хуулинд харшилж эхэлнэ.
ОХУ-ын Үндсэн хуулийн цэц иймэрхүү байр суурьтай байдаг. ОХУ-ын орон нутгийн засгийн газрын албан тушаалтнуудад уг огцруулах институтыг хуулиар бэхлэсэн байдаг. Хэрэв албан тушаалтны үйлдэл эсвэл эс үйлдэхүй нь оршин суугчидын итгэх итгэлийг эвдэж эхлэх нь огцрох үндэслэл болно. Шүүхийн хамгаалалт газар авах тусам буюу албан тушаалтан нь өөрийнхөө үйлдлээ үр дагавартай холбоогүй гэж батлах боломж нь олгох нь огцруулах процессийг цааш нь үргэлжлүүлэх боломжгүй болгодог.
ОХУ-ын Дээд шүүх огцруулахтай холбоотой зарим асуудлуудад мөн үзэл бодлоо илэрхийсэн байдаг. Тухайлбал, төлөөлөгчийг огцруулахад гарын үсэг цуглуулахад тараах цаасан дээр огцруулах үндэслэл, шалтгааныг бичиж болохгүй. Учир нь үндэслэлгүй, батлагдаагүй шалтгаанаар уг төлөөлөгчийн эсрэг нийтлэл, олон нийтийн гомдол гаргахад хүргэх юм. ОХУ-ын Үндсэн хуулинд хүний нэр төрийг хамгаалах тухай заасан байдаг (21 зүйл). Мөн төлөөлөгч гарын үсгийн жагсаалтыг хороот дамжуулан, шүүхээр өөрийгөө өмгөөлөх эрхтэй болох үед эдгээр үндэслэлүүдийг шалгах боломжтой болдог. Тийм учраас процессийн үед ч үндсэн хуулийн зарчмууд зөрчигдөх боломжтой болно.
ОХУ-ын субьект албан тушаалтныг огцруулах хуульгүй байсан ч ОХУ-ын Үндсэн хууль (12, 130, 131 зүйлүүд) болон “ОХУ-ын субъектүүдийн хууль тогтоох болон гүйцэтгэх засаглалын байгууллагуудын ерөнхий бүтцийн тухай” Холбооны хуультай (8 зүйлийн 1 заалт 9 дэд заалт, 18 зүйлийн 5 заалт, 48 зүйл) нийцүүлэх огцруулах институтыг уг орон нутгийн засаг захиргааны дүрмэнд бэхлэж болдог.
Шүүхийн хамгаалалтан дор зөвхөн огцорч буй сонгуулийн албан тушаалтан, засаг захиргааны байгууллага бус сонгогчид (байр сууриасаа үл хамааран) бас орж болох юм. Энэ нь үндэслэлгүйгээр огцруулах явдлыг зогсоох үүрэгтэй байдаг.
ОХУ-ын Үндсэн хуулийн 46 зүйлд үндэслэн огцруулах процесстэй холбоотой бүх төрлийн хуулийн ач холбогдолтой үйлдэл үйлдсэн, эс үйлдэхүй гаргасан албан тушаалтнууд болон засаг захиргаанууд шүүхэд дуудагдах боломжтой байдаг.
Холбооны оролцоо
Сүүлийн үед уг сэдвээр С.А.Авакьян, И.Н.Барцина, А.Н.Домрина, А.А.Кондрашева, И.А.Умновой зэрэг судлаачид судалгааны ажлууд хийсэн.
Холбооны оролцоог өргөн утгаар ойлговол – улс орны нэгдмэл байдлыг, аюулгүй байдлыг хангах, хууль зүйн эрх зүйн орчинг хамгаалах зорилгоор холбооноос холбооны субьектүүдэд авч буй төрөл бүрийн арга хэмжээг хэлнэ. Иймэрхүү хандлагаар холбооны оролцоонд эрх зүйн актыг цуцлах, холбооны субьектүүдийн албан тушаалтан болон байгууллагын бүрэн эрхийг хураах зэрэг нэг удаагийн болон иж бүрдэл арга хэмжээг оруулж болдог. Ийм тохиолдолд холбооны оролцооны тусгай институт хэрэггүй болох буюу үндсэн хуулинд бэхлэх хэрэггүй болно.
Холбооны оролцоо гэдэг нь нарийн утгаараа – үндсэн хуулиар тогтоосон, тусгай үүрэг зорилготой, хэрэглэх үндэслэлтэй холбооны тогтолцооны тусгай институт. Хууль зүйн ном зохиолд бичсэнээр, холбооны оролцооны институт нь холбооны харилцааны гол шалгуур үзүүлэлт байдаг. Уг институтыг ихэвчлэн холбооны субьектийн үндсэн хуулийн тогтоцод саатал гарах эсвэл холбооны субьект үндсэн хуулийн үүргээ биелүүлэхгүй байхад хэрэглэдэг. Холбооны оролцооны институтыг үндсэн хуулиар бэхлэх нь зорилгуудад дараах орно: Үндсэн хуульт дэглэмийг сахиулах, иргэдийг эрх ба эрх чөлөөг хамгаалах, холбооны засаглалын байр суурийг хамгаалах, төрийн засаглалын байгууллагуудын үйл ажиллагааг тогтвортой явуулах, холбооны субьектүүд бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэхдээ ажил үүрэгтээ хариуцлагатай хандуулах зэрэг. Холбооны оролцооны мөн чанар нь холбооны субьектүүдэд ногдсон үүргийг нь гүйцэтгүүлэхэд, холбооны субьектүүдийн албан тушаалтан болон байгууллагад шийтгэл онооход оршино. Холбооны субьектийг онцгой байдалд оруулан удирдлагыг гартаа авах, харилцааг тусгай горимоор зохицуулах, иргэдэд нэмэлт үүрэг үүрүүлэх зэрэг нь холбооны оролцооны арга хэмжээнүүдэд орно. Зарим тохиолдолд холбооны оролцоог улс орны аюулгүй байдал, тусгаар тогтносон байдалд халдаж буй холбооны субьектэд үүссэн нөхцөлд байдлыг арилгах зорилгоор холбооны байгууллагуудын хэрэгжүүлдэг улс төрийн, эдийн засгийн, зохион байгуулалтын болон эрх зүйн арга хэмжээнүүдийн цогц гэж тодорхойлдог. Холбооны оролцоо нь зөвхөн хууль зүйн арга хэмжээ байх ёстой мэт санагдана. Уг цогц арга хэмжээнд холбооны субьектийн дээд албан тушаалтныг огцруулах, хууль тогтоох засаглалын байгууллагыг татан буулгах зэрэг бие даасан санкци ордог. Холбооны оролцооны арга хэмжээг 3 хуваадаг: 1) сэрэмжлүүлэг (анхааруулга, акт зогсоох); 2) албадлага (актуудыг хууль бусд тооцох, холбооны субьектийн төрийн засаглалын байгууллагуудын бүрэн эрхийг хугацаанаас өмнө хураах); 3) эрх хязгаарлахтай холбоотой (дайны эсвэл онцгой горимд шилжих).
Холбооны оролцоог хуулиар бэхлэсэн холбооны улсууд уг институтыг идэвхтэй хэрэгжүүлдэг. Жишээ нь Аргентинд 1853 оноос хойш 220 удаа хэрэглэгдсэн байна, Энэтхэгт 1950 оноос хойш 100 удаа, Швейцарт 10 гаруй удаа. Гэвч Германы Холбооны Улсад уг институтыг хэрэглэдэггүй байна. Мөн хэдий хэрэглэхгүй ч гэсэн Үндсэн хуулинд бэхлэх нь холбоо болон түүний субьектүүд хоорондын харилцаанг эерэгээр нөлөөлөх юм. Олон улсын эрх зүйгээр хүртэл холбооны оролцоог хүлээн зөвшөөрдөг.
Холбооны улсын тухай ярихад холбооны субьектүүдийн бие даасан байдал, үйл ажиллагааны цар хүрээний тухай асуудал хөндөгддөг. Н.Н.Палинеко ийнхүү хэлж байсан: “Холбоо нь гишүүдийнхээ үйл ажиллагааны хүрээ хүртэл хянан шалгах эрхтэй ба заагдсан хязгаараасаа хэтэрч холбооны засаглалын үйл ажиллагаа руу оруулахгүй байхыг хянах үүрэгтэй”. Орчин үеийн холбооны засаглал өөрийнхөө хуулийн эрх зүйн хүрээндээ хянаж, хэрэгтэй бол улс орын аюулгүй байдлыг хангах, үндсэн хуулийн болон нийгмийн дэглэмийг хамгаалах зорилгоор холбооны субьектүүдийн үйл ажиллагаанд оролцох эрхтэй.
Хууль зүйн ном зохиолуудад холбооны оролцооны үндэслэлийн талаар нэгдсэн үзэл бодол байдаггүй. И.Н.Барбиц таамаглахдаа, холбооны үндсэн хуулийн үүргээ биелүүлэхгүй байх, холбооны улсын нэгдмэл байдлын зарчмыг зөрчих, үндсэн хуулийн эрх зүйн тогтолцоонд халдах зэрэг холбооны оролцооны үндэслэл болдог. Хамгийн нийтлэг үндэслэл нь хүний, иргэний эрх болон эрх чөлөөнд халдах юм. Жишээ нь Бразилийн Холбооны Улсын Үндсэн хуулийн 34 зүйлд зааснаар, үндсэн хуулийн гол зарчмуудыг хамгаалах болон олон нийтэд заналхийлэх нь холбооны оролцооны үндэслэл болно. Үндэслэлийг үндсэн хуулинд бэхлэх нь маш чухал. Хариуцлагын бүх үндэслэлүүд ямар нэгэн байдлаар үндсэн хуулийн зөрчилтэй холбоотой байдаг. Холбооны субьектүүдийн үндсэн хуулийн деликтэд үндсэн хуулийн эрх зүйн хэм хэмжээтэй нийцэшгүй эрх зүйн акт батлах орно. Латин америкийн орнуудад холбооны оролцоог холбооны интервенц гэж нэрлэдэг. Мөн уг үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын арга хэмжээнд мужийн удирдлагыг зогсоож ерөнхийлөгчийн удирлагыг холбооны субьектэд оруулах орно. Папуа Шинэ Гвинейн 1975 оны Үндсэн хуулинд зааснаар, үндсэн хуулийг сахиагүй, удирдлага бутарсан тохиолдолд, төрийн байгууллагууд авилгалд өртсөн тохиолдолд мужийн удирдлагыг зогсооно. Мөн тус бүр өөрийн гэсэн үндсэн хуультай муж нь холбооны засаглалын шууд удирдлага дор орох ба орон нутгийн хууль тогтоох зөвлөлийг тарааж, гүйцэтгэх засаглалын байгууллагыг ажлаас нь чөлөөлнө. Энэ арга хэмжээ нь дээд тал нь 9 сар хэрэгжих ба энэ хугацаанд мужийг холбооны сайд удирдана. Парламент уг хугацааг 6 сараар сунгах эрхтэй байна. Энэтхэг (Үндсэн хуулийн 356, 357 зүйлүүд) болон Пакистан (Үндсэн хуулийн 232-234 зүйлүүд) улсуудад мужид ерөнхийлөгчийн удирдлагыг оруулдаг. Хэрэв ерөнхийлөгч холбооны субьект үндсэн хуультай нийцүүлэн үйл ажиллагаа явуулж чадахаа больсон гэж үзвэл мужийн засаг даргын эсвэл засгийн газрын бүрэн эрхийг өөртөө авч, хууль тогтоох зөвлөлийн үүргийг холбооны парламентад шилжүүлнэ.
Холбооны оролцоог (интервенцийг) хэрэгжүүлэх хугацаа нь хязгааргүй байдаг. Хэрэглэх үндэслэл нь арилах хүртэл хэрэгжүүлж ч болдог. Бразилийн Холбоот улсын Үндсэн хуулийн 36 зүйлд зааснаар Ерөнхийлөгчийн холбооны интервенцийн тухай зарлиг нь дэг журам нөхөн сэргэтэл хүчин төгөлдөр байдаг.
Холбогдох эрх бүхий байгууллагууд өөрөө тодорхойлогддог. Бразилд – Ерөнхийлөгч, Аргетинд – Холбооны засаглал, Швейцарт – Парламент. Энэтхэгт ба Пакистанд ерөнхийлөгч нар засаг даргын тайлангийн үндсэн дээр эсвэл өөрийн санаачлагаар үйл ажиллагаа явуулдаг. Үүнд ерөнхийлөгчийн шийдвэрийг парламентийн хоёр танхим хоёулаа батлах ёстой (Энэтхэгийн холбооны Үндсэн хуулийн 356 зүйл, Пакистаны Үндсэн хуулийн 234 зүйл). Энэтхэгт Ерөнхийлөгчийн мужийг үйл ажиллагаа явуулах чадваргүйн тухай тунхагийг шүүх байгууллагууд авч үзэх эрхгүй байдаг байна. Энэтхэгийн Дээд шүүхийн хэлснээр, Ерөнхийлөгч санаатайгаар эсвэл өөрийн үзэл бодолтой харшилсан тунхаг гаргасан ч шүүх байгууллагууд уг тунхагийг зүгээр өнгөрөөдөг. Ерөнхийлөгч тунхагийг гаргах болсон шалтгаанаа тайлбарладаггүй учир шүүх байгууллагуудын иймэрхүү үйлдэл нь анхаарал татажж байгаа юм. АНУ-ын Үндсэн хууль холбогдох эрх бүхий байгууллагыг тодорхойлоогүй ч гэсэн АНУ-ын Дээд шүүхийн шийдвэрээр зөвхөн Конгресс мужийн удирдлагыг гартаа авах эрхтэй байдаг. Түүнчлэн Конгресс Ерөнхийлөгчид холбооны оролцооны удирдлагыг төлөөлөн шилжүүлэх тухай хуулийг баталсан юм. Харин Ерөнхийлөгч мужийн хүсэлт эсвэл зөвшөөрлийг үл харгалзан үндэсний цэргийн хүчийг хэрэгтэй хэмжээгээр ашиглах бүрэн эрхтэй байдаг. АНУ-ын хууль тогтоомжийн дагуу мужид өрнөж буй холбооны хуулийн эсвэл шударга ёсны эсрэг самуун, хууль бус нэгдэл, дотоод хүчирхийлэл болон хуйвалдааныг таслан зогсооход Ерөнхийлөгч ямар ч арга хэрэглэх боломжтой байдаг.
Зарим холбооны байгууллагууд холбогдох эрх бүхий байгууллага байж болдог. Ихэнх холбооны улсуудад холбооны гүйцэтгэх засаглалын байгууллагууд холбооны оролцооны бүрэн эрхтэй байдаг ч гэсэн гүйцэтгэх засаглалын байгууллагын зөвшөөрөл хэрэгтэй байдаг (Жишээ нь Германы Холбооны улсын Бундесратын зөвшөөрөл).
Холбооны оролцооны (интервенций, албадлагын) хүрээнд холбооны байгууллагуудад өргөн хүрээний бүрэн эрх олгодог. Нэгдүгээрт, холбооны засаглал холбооны субьектүүдэд болон түүний байгууллагуудад гүйцэтгэх эрх мэдлийг хэрэгжүүлэх тухай зөвлөгөө өгч бодно (Германы Холбооны улсын Үндсэн хуулийн 37 зүйл, Энэтхэгийн нэгдлийн Үндсэн хуулийн 353 зүйл). Хоёрдугаарт, холбооны субьектийн эрх мэдлийг төлөөлөн олгосон тусгай эсвэл нийтлэг бүрэн эрхт эрх мэдэлтнийг томилж болдог. Холбооны байгууллагууд холбооны субьектийн удирдлагыг түр хугацаагаар авдаг ч гэсэн шүүх байгуулагуудад энэ нь хамааралгүй юм. Пакистанд Парламент мужийн үйл ажиллагаанд оролцохдоо мужийн хуулийг батлах эрхтэй ба Холбоны засаглал мужийн засаг даргын бүрэн эрхийг авна эсвэл засаг даргыг Холбооны засаглалын нэрийн өмнөөс мужийн удирдлагыг авах үүрэг хүлээлгэнэ (Үндсэн хуулийн 232). Гуравдугаарт, холбооны засаглал онцгой нөхцөлд цэргийн хүчийг ашиглах эрхтэй (Швейцарын Нэгдсэн Холбооны Үндсэн хуулийн 185 зүйл). Дөрөвдүгээрт, зөвхөн албан тушаалтнуудтай (эсвэл захиргааны байгууллагуудтай) холбоотой үндсэн хуулийн заалтуудыг бус иргэдийн эрх, эрх чөлөөтэй холбоотой заалтуудыг бас зогсоож (бүхлээр нь эсвэл хэсэгчлэн) болдог (Энэтхэгийн холбооны 358, 359 зүйлүүд, Пакистаны Үндсэн хуулийн 232 зүйл). Тавдугаарт, холбооны байгууллагуудад өөрийн санаачлагаар дотоод болон гадаад аюулгүй байдлыг хангах, нийгмийн дэглэмийг хамгаалах бүрэн эрх олгож болно (Швейцарын Нэгдсэн Холбооны Үндсэн хуулийн 185 зүйл). Мөн Пакистаны Үндсэн хуулийн 232 зүйлд зааснаар, холбооны оролцооны үеэр Холбооны засаглал зорилгодоо хүрэхийн тулд хэрэгтэй гэсэн бүх арга хэмжээг авч болно.
ОХУ-д холбооны албадлагын институтыг авч үзсэн хэм хэмжээ байдаггүй. Харин ерөнхий байдлууд буюу Үндсэн хуулийн 78 зүйлийн 4 хэсэгт, 80 зүйлийн 2 хэсэгт уг албадлагыг тодорхой нөхцөлтэйгөөр хэрэглэх боломжийн тухай дурдсан байдаг. Гэвч эдгээр зүйлүүд нь үндсэн хуулийн зохицуулалт хийхэд хангалтгүй. Эдгээр зүйлүүд нь холбооны субьектийн газар нутаг дээр Үндсэн хуульт дэглэм зөрчигдсөн тохиолдолд хэрэглэх албадлагын арга хэмжээ, цэргийн эсвэл тусгай хүчин дурдаагүй. Зарим судлаачид холбооны байгууллагуудын Чечня мужид гаргасан үйлдлийг холбооны оролцоо мэт үздэг. Ерөнхийлөгчийн болон Парламентийн Чечня мужийн үндсэн хуульт байдал болон хууль ёсны байдлыг сэргээх тухай актуудыг харвал уг холбооны субьект нь 1994 онд онцгой байдалд байгаагүй. Мөн Ерөнхийлөгч ОХУ-ын тусгаар тогтносон байдлыг хамгаалах, улс орны нэгдмэл байдлыг хангах үүрэг уг актад тусгагдсан байдаг.
ОХУ-ын хууль тогтоомжид хүртэл “холбооны оролцоо” хэмээх ойлголт байдаггүй. Түүнчлэн ОХУ-ын субьектийн албан тушаалтнууд болон төрийн засаглалын байгууллагуудын хариуцлагыг хуулиар бэхэлсэн байдаг. Гэвч хуулинд тусгасан уг хариуцлагууд (ОХУ-ын “ОХУ-ын субъектүүдийн хууль тогтоох болон гүйцэтгэх засаглалын байгууллагуудын ерөнхий бүтцийн тухай” Холбооны хуулийн 3.1, 9, 19, 29, 29.1) үндсэн хуулийн механизмыг сэргээх чадваргүй байдаг. Татан буулгалтаар эсвэл акт цуцлан холбооны оролцооны шалтгааныг төдийлөн арилгах боломжгүй юм.
Дараах тохиолдлыг авч үзье. Холбооны хуулийн үндсэн дээр ОХУ-ын субьектийн хууль тогтоох засаглалын байгууллагын бүрэн эрхийг хураан болон Ерөнхийлөгчийн тушаалаар дээд албан тушаалтныг нь чөлөөлсөн байг. Хэрэв нийгэм, улс төр, эдийн засгийн болон эрх зүйн хүчин зүйлүүдээс болон шинээр сонгууль явуулах боломжгүй, шинээр томилогдсон хүмүүс мөн адил байр суурьтай бол Холбооны өмнө тулгарч буй асуудлыг холбооны хуультай нийцүүлэн шийдэх тухай асуудал гарч ирнэ. Энэ тохиолдолд Үндсэн хуультай харш эрх зүйн актууд цуцлагдахгүй ба холбооны оролцоо оруулах шалтгаан буюу үндсэн хуулийн үнэт зүйлст халдаж буй аюул үлдэх болно. Мөн холбооны оролцоо оруулах шийдвэрийг зөвхөн ОХУ-ын Үндсэн хуулийн Цэц гаргах тул уг механизм хүнд сурталтай болж таарч байна. Бусад шүүхүүд холбооны субьектүүдэд үйлчлэл үзүүлэх шийдвэрийг гаргах эрхгүй. Учир нь эдгээр шүүхүүд хууль тогтоомжид зааснаар зөвхөн завсрын холбоос бөгөөд холбогдох санкц хэрэглэх үндэслэлийг тодорхойлох л үүрэгтэй.
ОХУ-д холбооны оролцоог хуулийн ямар түвшинд бэхлэх тухай асуудал их маргаан дэгдээж буй. Хэсэг судлаачид үзэхдээ, зөвхөн холбооны хуулийн хариуцлагад бус үндсэн хуулийн үндэс, үнэт зүйлсэд халдсаны хариуцлагад татах хэрэгтэй учир үүнийг Үндсэн хуулийн хэм хэмжээгээр зохицуулагдах ёстой. Гэвч Үндсэн хуульт дэглэмд халдах нь холбооны оролцооны хувьд хэт өргөн хүрээний үндэслэл болно. Яагаад гэвэл уг үндэслэлд иргэдийн сонгуулийн эрх, орон нутгийн засаг захиргааны сонгуулийн тухай хуулиуд зэрэг ордог. Зарим эрдэмтэд холбооны оролцоог хууль тогтоомжоор зохицуулахыг санал болгодог. Тухайлбал “Холбооны оролцооны тухай” хуулийн төслийг авч үзэж байсан. Холбооны оролцоо нь Үндсэн хуулинд тусгагдах бус харин үндсэн хуулийн хэм хэмжээгээр тодорхойлогдон, цаашид өргөжин хөгжих боломжтой байх нь илүү тааламжтай юм. Уг санал болгож буй хуулийн төсөл нь ОХУ-д уг институтыг хөгжүүлэх боломжийг олгох ба зохицуулах гэсэн анх удаагийн оролдлого болно. Ямарваа нэг эрх зүйн зохицуулалтгүй байх байж болохгүй ч гэсэн нөгөөтэйгүүр Үндсэн хуулийн засваргүйгээр уг хуулийг батлах нь Үндсэн хуулийн Цэцийн сөрөг үнэлгээг авах нь гарцаагүй. Ямартай ч холбооны оролцооны тухай хуулийн зарим заалтууд Үндсэн хуулийн засварын хувьд ашиглагдаж болно.
ОХУ-д холбооны оролцооны эрх зүйн зохицуулалт нь дараах зүйлсүүдийг заавалчгүй авч үзэх ёстой: 1) хөндлөнгөөс оролцох үндэслэл, шалтгаан; 2) шийдвэр гаргах төрийн байгууллага; 3) оролцоо оруулах журам; 4) хэрэгжүүлэх төрийн байгууллага; 5) хэрэгжүүлэх болон цуцлах журам; 6) холбооны оролцооны журмын дагуу авах арга хэмжээ; 7) оролцооны институтыг хууль бусаар хэрэглэх холбооны субьектүүдийн баталгаа (юуны түрүүнд шүүхийн); 8) хууль бус холбооны оролцоог буцаан татах, эрх зүйн үр дагавар.

Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг хэрэгжүүлэх, үр ашгийг нэмэгдүүлэх
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг хэрэгжүүлэх журам
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын хамгийн гол асуудал нь хэрэгжүүлэлт байдаг: эсвэл арга хэмжээг нь хэрэгжүүлэх журам нь тодорхойгүй, эсвэл хэрэглэгдэх боломжгүй, эсвэл хэрэглэгддэггүй. Ийм тохиолдолд үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг хуулиар бэхлэх нь эерэг үр дүн гэхээсээ илүү сөрөг үр дагаварыг авчирдаг. Ийм учраас үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг хэрэглэх журмыг тогтоож, мөрдөх нь маш чухал болно. Учир нь үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага нь материал болон процессийн хэм хэмжээний харилцан үйлчлэлийн үр дүнд бий болж байдаг.
Норматив эрх зүйн актуудыг судлаж үзсэний үндсэн дээр үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг хэрэглэх нэгдсэн журам байдаггүй нь тогтоогдсон ба хариуцлагын төрөл бүрийн субьект, үндэслэл, арга хэмжээний үүдэн ийм нэгдсэн журмыг гаргах боломжгүй юм. Хариуцлагын журмын нийтлэг шинж чанаруудыг гаргаж болно.
Нэгдүгээрт, бүлэг тохиолдлуудад үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагад татагдаж буй субьектэд өөрийгөө өмгөөлөх эрхийг олгодог. Жишээ нь Алтайн мужийн “Сонгуулийн, санал асуулгын болон төлөөлөгч болон сонгуулийн албан тушаалтныг огцруулах тухай” хуулийн 223 зүйлд зааснаар үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагад татагдаж буй субьект бичгэн хэлбэрээр эсвэл амаар татагдаж буй асуудлынхаа тухайд тайлбар өгч болно. Мексикийн Нэгдсэн Улсын Үндсэн хуулийн 89, 111 зүйлүүдийг харгалзан Ерөнхийлөгч төлөөлөгчийн танхимаас албан тушаалын байр сууриа зохисгүй байдлаар ашигласан үндсэн дээр Дээд шүүхийн гишүүнийг огцруулах санал гаргаж болно. Гэвч иймэрхүү санал гаргахаас өмнө Ерөнхийлөгч гомдол гаргаж буй шүүгчтэй нууцлалыг хадгалан ярилцаж, Үндсэн хуулийн “шударга ёсны” дагуу шийдвэр гаргана.
Зарим тохиолдлуудад субьектэд өөрийнхөө харицлагын хэргийг авч үзэхэд оролцож, эрхээ хамгаалах боломжийг олгодог. Жишээ нь Непалын Хаант улсын Үндсэн хуулийн 87 зүйлд зааснаар зохисгүй үйлдэл гарган, албан үүргээ хангалттай сайн биелүүлээгүй шүүгч хамгаалалт хүсэх эрхтэй. Төлөөлөгчийн танхим парламентийн гишүүдээс болон шүүгчийн өргөдлийг шалгах, нотолгоо цуглуулах, шинжилгээ хийх эрх зүйн мэргэжилтнүүдээс бүрдсэн мөрдөн шалгах хороо байгуулна. Хороо үйл ажиллагаагаа хуультай нийцүүлэн хийнэ. Зарим актуудад хариуцлагад татагдаж буй субьектийн төлөөлөгчийг уг авч үзэж буй хэрэгт оролцуулж болдог. Жишээлбэл, Израиль улсын “Ерөнхийлөгчийн тухай” хуулийн 20 зүйлд зааснаар Ерөнхийлөгч огцрох асуудалтай холбогдон Парламентийн асуудлын хорооны өмнө болон төлөөлөгчөөрөө дамжуулан Кнессетийн өмнө зогсоно. Кнессетийн гишүүн Ерөнхийлөгчийн төлөөлөгч байж болохгүй.
Хоёрдугаарт, хариуцлагын субьектэд үндсэн хуулийн эрх зүйн санкци хэрэглэж болох хугацааг тодорхой заадаггүй. Учир нь үндсэн хуулийн деликт нь удаан хугацаагаар үргэлжлэх хандлагатай байдаг.
Гуравдугаарт, үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагад татах процедурыг дуустал субьект үүргээ биелүүлэх нь хориотой байж болно (Непалын Хаант улсын Үндсэн хуулийн 87 зүйл, Германы Холбооны улсын Үндсэн хуулийн 61 зүйл).
Дөрөвдүгээрт, зарим тохиолдолд субьект шүүхээр ба шүүхийн бус аргаар үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагад татагдаж болдог. Өөрөөр хэлбэл асуудлыг шүүхээр бус дээр зогсож буй байгууллагаар шийдэж болдог. Жишээ нь Гүрж улсын Үндсэн хуулийн 54 зүйлд зааснаар, хэрэв төлөөлөгч ээлжит хурлыг 4 сарын хугацаагаар шалтгаангүй тасалсан бол Парламент уг гишүүний бүрэн эрхийг хураана. Энэ тохиолдолд уг шийдвэрийг шүүхэд өгч, шүүхээр шийдвэрлүүлж болно. Мөн Иран улсын Үндсэн хуулийн 106 зүйлд зааснаар, орон нутгийн зөвлөл ажил үүргээ гүйцэтгэхгүй байвал татан буулгагдана. Хэрэв уг зөвлөл татан буулгах шийдвэртэй санал нийлэхгүй байвал шүүхэд хандана.
Тавдугаарт, субьектийн үндсэн хуулийн эрх зүйн статус нь үндсэн хуулийн деликтийн бүрэлдэхүүн болдог ба субьект бүрэн эрхээ сайн дураар хүлээлгэн өгсөн бол хариуцлагын арга хэмжээг авах боломжгүй болдог. Гэвч дүрмээс гадуур тохиолдлууд байна. Мексикийн нэгдсэн улсын Үндсэн хуулийн 113 зүйлд зааснаар, албан тушаалтныг суудалдаа байхад нь болон огцорсоноос хойш 1 жилийн дотор хариуцлагын арга хэмжээг авч болно.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын хэрэглэх журмыг зөрчих мөн үндсэн хуулийн деликт болох боломжтой. Москвагийн мужийн “Мужийн Думагийн төлөөлөгчийг огцруулах тухай” хуульд тусгаснаар, хэрэв тойргийн сонгуулийн хороо төлөөлөгчийг буцаан татах санал асуулгын үеэр хууль зөрчигдсөн байвал үр дүнг хүчингүйд тооцно.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага үр дүнтэй ба бодит хэрэгсэл байх нь их чухал. Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын бодитоор хэрэгжиж буй механизм байхгүй бол үндсэн хуулийн эрх зүйн хэм хэмжээний ашиг тус багасна. ОХУ-д уг хариуцлагын арга хэмжээг харьцангуй дэлгэрэнгүй тусгасан актууд гэвэл: “Үндсэн хуулийн Цэцийн тухай” хууль болон ОХУ-ын субьектүүдийн төлөөлөгч, сонгуулийн албан тушаалтан болон орон нутгийн засаг захиргааг огцруулах эсвэл тараах тухай хуулиуд.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын арга хэмжээг хэрэгжүүлэх дэлгэрэнгүй эрх зүйн зохицуулалтаас Дэлхий дахины жишээ гэвэл Польшийн улс байна. Уг акт нь 1982 оноос хойш үйлчилж байгаа ба Төрийн индэр нь уг хариуцлагад татах эрхтэй байдаг. Польш улсын Үндсэн хуулийн 158, 198-201 зүйлүүд болон хууль тогтоомж үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагад татах дараах процедурыг тогтоодог. Зөвхөн Ардын зөвлөл Ерөнхийлөгчийн хэргээр Төрийн индэрт гомдол гаргах эрхтэй байдаг ба Сейм бусад албан тушаалтнуудад гомдол гаргана. Сеймийн тэргүүнд Ерөнхийлөгчийг буруутгах санал очих ба хоёр танхимийн нийт гишүүдийн ¼-аас доошгүй саналаар шийдвэр гаргана. Бусад албан тушаалтнуудын хувьд Ерөнхийлөгч, Сеймийн мөрдөн шалгах хороо эсвэл дор хаяж 115 төлөөлөгч гомдол гаргах эрхтэй. Уг саналд албан тушаалтны ерөнхий мэдээл, Үндсэн хуулийн зөрчигдсөн заалт болон санал гаргасан үндэслэлээ бичих хэрэгтэй. Уг санал нь Сеймийн үндсэн хуулийн хариуцлагын асуудлыг шийдвэрлэх хороот очно. Асуудлыг авч үзээд хороо Ардын зөвлөлд эсвэл Сеймд үргэлжлүүлэх эсвэл цуцлах тухай тайлагнана. Ардын зөвлөлийн Ерөнхийлөгчийн эсрэг хэрэг үүсгэх шийдвэрийг нийт танхимийн нийт гишүүдийн 2/3-аас доошгүй саналаар гаргах ба Сеймийн албан тушаалтныг хариуцлагад татах шийдвэрийг нийт төлөөлөгчдийн 50 хувийн ирцээс доошгүй, олонх саналаар шийднэ. Хэрэв ирц хангалтгүй байвал Ардын зөвлөлийн тэргүүн эсвэл Сеймийн тэргүүн уг хэргийг хаах шийдвэр гаргана. Төрийн индэр одоог хүртэл ганц ч хэрэг авч үзээгүй банйа. 1984 онд Сайдуудын зөвлөлийн Тэргүүн асангийн эсрэг процедур эхлүүлсэн ч гэсэн өршөөлийн хуулиар зогсоосон байна. Онцгой нөхцлүүдэд Төрийн индэр хариуцлагын арга хэмжээ авахгүйгээр гэм буруутайд тооцно.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг хэрэгжүүлэх тухай асуудлыг шийдэх төдийлөн амаргүй байдаг. Уг салбарын хамгийн гол асуудлуудын нэг бол холбогдох эрх бүхий байгууллага. Гэвч хууль зүйн ном зохиолд үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын эрх бүхий байгууллагуудын (эрх мэдлийн байгууллага) асуудлаар тусгай судалгаа хийгдэж байгаагүй. 18 зуунд хамба лам Э.Ж.Сийес үндсэн хуулийн эрх зүйн салбарт эрх мэдлийн байгууллагуудыг хэрэгтэй хэмээн дурдсан. Тэрээр бичихдээ: “Үндсэн хууль гэдэг бол нийтлэг хууль тогтоомжийн дүрэм юм. Хэрвээ тийм биш бол ийм үндсэн хууль байх ёсгүй. Хэрэв үндсэн хууль нь нийтлэг дүрмүүдийн нийлбэр бол хаана энэ дэглэмийг хамгаалах шүүх байгууллага, эрх мэдлийн байгууллага хаана байна? Ард түмний амьдралд иймэрхүү зүйл байж болохгүй. Хууль тогтоомж нь биелүүлэхгүй байх нөхцлийг агуулдаг учир биелүүлэхэд албадах хэрэгтэй байдаг.” Үүнтэй санал нийлэхгүй байх аргагүй юм.
Хуулийн зөрчил, деликт бүр хууль захирамжид харшилсан хэрэг болохгүй. Хэн нэгэн уг хэргийг хуулийн ач холбогдолтой гэдгийг тогтоох хэрэгтэй ба энэ нь цаашид хариуцлагад татах үндэслэл болдог. Уг хэргийг тодорхойлох, хариуцлагад татах холбогдох эрх бүхий байгууллага байхгүй бол хариуцлагын тухай ойлголт үгүй болно. Хууль эрх зүйн ном зохиолд иймэрхүү үзэгдэл гардаг: хууль эрх зүйн зөрчлийн (деликтийн) хэргээр шийдвэр гаргах хүртэл хариуцлага нэгэн зэрэг оршиж ба эс оршиж байдаг. Эрх зүйн хэрэг үйлдэгдсэн учир хариуцлага оршино, хууль тогтомжийн дагуу авч үзэж амжаагүй байгаа учир эс оршино. Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага зөвхөн холбогдох эрх бүхий байгууллагаас субьектийн гэм буруутай тухай, үндсэн хуулийн эрх зүйн санкц хэрэглэх шийдвэр гарсаны дараа л үүсдэг. Тийм болохоор үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг хуулиар бэхлэхийн тулд юуны түрүүнд хариуцлагын субьект, үндэслэл, арга хэмжээнээс гадна холбогдох эрх бүхий байгууллагыг тодорхойлох хэрэгтэй. А.М.Красновын бодлоор, холбогдох эрх бүхий байгууллага нь зөвхөн субьектийн үйл хөдлөл, түүний үр дагаварыг судлах бус үр дагавар сөрөг үнэлэмжтэй тохиолдолд зохих ёсоор арга хэмжээ бас авдаг.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын холбогдох эрх бүхий байгууллага нь үндсэн хуулийн эрх зүйн харилцааны субьект байж болох ба энэ харилцааны субьект нь үндсэн хуулийн деликт гаргасан субьектүүдэд санкц хэрэглэх шийвэр гаргалтанд оролцох эрхтэй байх юм. Өргөн утгаар хариуцлагын холбогдох эрх бүхий байгууллагад зөвхөн үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын асуудлыг шийддэг байгууллагууд бус уг хариуцлагад татах процедурт оролцдог, авч үздэг байгууллагууд бас орно. Венгри улсын Үндсэн хуулийн 31 зүйлд тусгаснаар, хэрэв Ерөнхийлөгч ажил үүргээ гүйцэтгэх боломжгүй болсон тохиолдолд Улсын хурлын гишүүний санаачлаагаар, нууц санал асуулгаар нийт гишүүдийн 2/3-аас доошгүй саналаар бүрэн эрхийг нь хураана. Уг тохиолдолд хурлын гишүүн нь нэг төрлийн эрх бүхий этгээд болж байгаа юм. Гэвч угтаа бол холбогдох эрх бүхий байгууллага нь арай нарийн ойлголт – үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагад татах процедурын тодорхой шатанд шийдвэр гаргадаг субьект юм. Мөн уг субьект нь заасан шатанд шийдвэр гаргах цорын ганц субьект болно.
Дэлхий дахины үндсэн хуулийн салбарын хөгжлийг, хууль тогтоомжийг харвал ихэнх үндсэн хуулийн харилцааны субьектүүд үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын арга хэмжээ хэрэглэх эрхтэй (бүрэн эрхтэй) байдаг. Зарим тохиолдолд эрх ч бус харин үүрэг болдог.
Ихэвчлэн үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагад татах үүрэг нь субьектийн гол үүрэг биш байдаг (Польш улсын Төрийн индэрийг эс тооцвол). Эрх зүйн актуудыг судалж үзсэний үндсэнд дээр холбогдох эрх бүхий байгууллагууд хос мөн чанартай байдаг нь батлагдсан: нэг талаасаа тэд нар эрх мэдлийн субьект ба нөгөө талаас үндсэн хуулийн деликтийн субьект юм.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг улс орны ганц байгууллагаар бус харин бүхэл бүтэн цогц байгууллагуудаар хэрэгжүүлдэг ба тус үр нь өөрийнхөө салбартаа тодорхой хэмжээний бүрэн эрхтэй байна. Бүх эрх мэдлийн субьектүүд ямарваа нэг байдлаар холбоотой байдаг. Энэ холбоо нь ардчилсан улс орны гол шалгуур болдог ба Үндсэн хуульт дэглэмийг найдвартай хадгалахад оршдог. Улс орон болгонд эрх мэдлийн субьектүүдийн тогтолцоо байдаг ба тус бүрийнх нь функц ба харилцан үйлчлэл нь хуулиар тогтоогддог. Ийм байдлаар үндсэн хуулийн эрх зүйн эрх мэдлийн субьектүүдийн тогтолцоо нь үндсэн хуулийн эрх зүйн харилцааны субьектүүдийн бүрэлдэхүүн ба тус нь бүр эсвэл хамтаараа үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагад татах үүрэгтэй эсвэл эрхтэй байдаг. Үндсэн хуулийн эрх зүйн эрх мэдлийн байгууллагуудын тогтолцоо нь үндсэн хуулийн эрх зүйн тогтолцооноос ойголтын хувьд ялгаатай. Эхнийх нь харьцангуй нарийн ойлголт ба үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын тогтолцооны дэд институт буюу бүрэлдэхүүн хэсэг нь болдог.
Өөр нэг асуудал бол төрийн засаглалын дээд байгууллагуудыг зохицуулах асуудал. Хэдий “par in parem non habet iurisdictionem” гэж ярьдаг ч гэсэн төрийн дээд эрх мэдэлтэй байгууллага нөгөө дээд байгууллагад арга хэмжээ авах эрхтэй байдаг. Ийм тохиолдолд тэнцвэрийн зарчмыг баримтлах хэрэгтэй болох ба төрийн байгууллагуудын салбаруудын үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг тэнцүүлэх хэрэгтэй болно. Монстескье үнэн ярьж байсан: “Өмнөх туршлагаа сэргээвэл эрх мэдэлтэй хэн болгон түүнийгээ буруугаар ашиглах хандлагатай байдаг. Өмнө нь хаалт тавихаас нааш тэр буруугаар ашигласаар л байх болно. Ийм бусармаг үйлдэл гаргуулахгуйн тулд төрийн нэг байгууллага нөгөөгөө дарж байхаар улсыг зохион байгуулах хэрэгтэй.” Нэг талаас ОХУ-ын Ерөнхийлөгч Төрийн Думагийн гаргасан гомдлын үндсэн дээр Холбооны зөвлөлийн шийдвэрээр огцрох ба шийдвэрүүдийг нь Үндсэн хуулийн Цэц үндсэн хуулийн бусд тооцох боломжтой. Нөгөө талаас Ерөнхийлөгч Төрийн Думаг татан буулгах эрхтэй байна.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн эрх мэдлийн субьект хариуцлагын үндэслэлтэй харгалзаж байх ёстой. Уг зарчмыг практикт өргөн хэрэглэдэг: үндсэн хуулийн деликтийн шинж чанараас хамааран өөр өөр процедур хэрэглэж, өөр өөр холбогдох эрх бүхий байгууллага хэрэгжүүлдэг. Жишээ нь ерөнхийлөгч үндсэн хуулинд халдвал парламентаар, үндсэн хуулийн хяналтын байгууллагаар эсвэл иргэдийн санал асуулгаар шийдэн огцруулдаг. Харин бусад гэмт хэргээр шүүх байгууллага шийдвэрийг гаргадаг. Румын улсын Үндсэн хуулинд тусгаснаар, Ерөнхийлөгчийг дараах этгээдүүд дараах үндэслэлээр огцруулж болно: 1) Төлөөлөгчдийн танхим ба Сенатын хамтын хурлаар, Үндсэн хуулийн заалтыг зөрчсөн ноцтой гэмт хэргийн үндсэн дээр; хэрэв танхимууд уг саналыг дэмжвэл Ерөнхийлөгчийг огцруулах санал асуулга явуулна (95 зүйл); 2) Улс орноосоо урвасан хэргээр Дээд шүүхээр (84 зүйл). Литва улсын жишээ их сонирхолтой. Литва улсын Үндсэн хуулийн 105 зүйлд тусгаснаар, Үндсэн хуулийн бүдүүлэг зөрчлийн үндсэн дээр импичментийн процессоор орж буй Сеймийн гишүүд болон бусад албан тушаалтнуудын хувьд Үндсэн хуулийн Цэц эцсийн шийдвэрийг гаргана. Үүнээс харвал, импичментийн процесст хууль ёсыг билэгдсэн шүүх байгууллага оролцож байна. Үндсэн хуулийн цэцсийн бодлоор, Сейм шүүхийн шийдвэрийг дахин авч үзэх эрхгүй байдаг. Өөрөөр хэлбэл албан тушаалтны үндсэн хуулийн зөрчлийн хэргийг шүүх дахиж авч үзэхгүй. Сейм нь энэ тохиолдолд шүүхийн шийдвэрийг харгалзан зөвхөн Ерөнхийлөгчийг (эсвэл өөр нэг албан тушаалтныг) огцруулах тухай санал асуулга явуулах эрхтэй. Харин өөр үндэслэлээр импичментийн процедур явуулахад (Үндсэн хуулийн 86 зүйл) буюу тангарагаас буцах үед шүүх байгууллага оролцохгүй. Үндсэн хуулийн цэц энэ тохиолдолд ямар ч дүгнэлт, шийдвэр гаргахгүй. Ерөнхийлөгчийн буруутай эсэхийг Сеймийн нийт гишүдийн 3/5-аар шийднэ. Эрх мэдлийн субьект, үндэслэлийн харгалзах зарчим зөвхөн улс орны тэргүүний хариуцлагын хувьд үйлчилдэггүй. Болгар улсын Үндсэн хуулийн 72 зүйлд тусгаснаар, Үндсэн хуулийн цэц эсвэл Парламент хариуцлагын үндэслэлээс нь хамаараад төлөөлөгчийн бүрэн эрхийг хураана.
Гэвч уг зарчимтай холбогдуулан, иргэд эрх мэдлийн субьект байх боломжгүй юм. Учир нь иргэд үндсэн хуулийн зөрчил зэрэг хариуцлагын үндэслэлтэй харгалзах боломжгүй юм. Ийм байдлаар, иргэдийн санал асуулгаар албан тушаалтныг огцруулах нь оновчтой шийдэл биш юм. Үндсэн хууль, хууль тогтоомжийн зөрчлийн үндсэн дээр хариуцлагад татах эрх мэдлийн субьектүүд юуны түрүүнд үйлдэгдсэн үйлдлүүдэд зохих хуулийн үнэлгээг өгөх чадвартай байх ёстой. Уг эрх мэдлийн субьектэдийн дүрд шүүх хамгийн сайн нийцэж буй.
Дэлхий дахины үндсн хуулийн эрх зүйн актуудыг судлан үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын дараах төрлийн эрх мэдлийн субьектүүдийг гаргаж ирсэн:
Тусгай байгууллага
Эдгээр эрх мэдлийн субьектүүд нь бусдаасаа ялгаатай нь үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын арга хэмжээ авах үүрэг нь тэдний хувьд хамгийн гол үүрэг юм. Жишээ нь Польш улсын Төрийн Индэр. Польш улсын Үндсэн хуулинд тусгаснаар, Төрийн Индэрийн гол үүрэг нь дээд албан тушаалтнуудын Үндсэн хуулийн зөрчлийн хариуцлагыг хүлээлгэх юм (198 зүйл). Уг индэр нь тэргүүн, 2 орлогч, 16 гишүүдээс бүрдэх ба тэдгээрийг Сейм одоогийн байдлаар өөрийнхөө бүрэлдэхүүнээсээ гадуур хүмүүсээс томилно. Индэрийн тэргүүн нь Дээд шүүхийн тэргүүн байх ба орлогч болон гишүүдийн дор хаяж хагас нь шүүгчийн албан тушаалын шаардлагад нийцэх хэмжээний мэдлэг чадвартай байх ёстой. Төрийн индэрийн шүүгчид хараат бус, халдашгүй статустай ба зөвхөн Үндсэн хууль болон хууль тогтоомжид захирагдана (199 зүйл).
Польшийн Төрийн индэрээс уг төрөлд хамруулж болох байгууллагууд байна. Жишээ нь Непал Хаант улсын эрхээ хэтрүүлэн хэрэглэх асуудлыг мөрдөн шалгах хороо нь Үндсэн хуулийн 98 зүйлийн дагуу хуультай нийцүүлэн ба ямар ч албан тушаалтныг мөрдөн шалгах эрхтэй эсвэл мөрдөлтөнд туслах эрхтэй байдаг. Хэрэв мөрдөн шалгалтын үр дүнд уг албан тушаалтанд бүрэн эрхээ хэтрүүлэн хэрэглэсэн эсвэл авилгалд өртсөн бол хороо уг этгээдийг анхааруулах эсвэл холбогдох байгууллагад бичгэн хэлбэрээр тайлангийн үр дүнгээ, харгалзах арга хэмжээ авах хүсэлт илгээх эрхтэй. Хороо нь жил бүр хийсэн ажлаа Парламентийн ба хааны өмнө тайлагнана. Харин АНУ-ын Иллинойс мужийн Үндсэн хуулийн 4 зүйлийн 15 хэсэгт зааснаар, хууль ёсны байдлыг зөрсөн эсвэл шүүхийг доромжилсон үйл хөдлөл гаргасан шүүгчдийг огцруулах тусгай шүүх хороо байгуулна.
Уг төрөлд шүүхийн төрлийн байгууллагууд ч ордог. Дэлхий нийтийн туршлагыг харвал, тэдгээрийг үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын салбарт оролцуулж, эрх мэдлийн субьектийн хувьд ашигладаг байна. Франц улсын Үндсэн хуулийн 68 зүйлд зааснаар Парламентийн 2 танхим гишүүдийнхээ олонхийн нээлттэй саналаар гаргасан Ерөнхийлөгчийн буруушаах тухай асуудлыг Шударга ёсны дээд танхим авч үзнэ. Энэ нь 12 төлөөлөгч, 12 сенаторуудаас бүрдэнэ. Уг танхимаас гаргасан шийвэр нь буцалтгүй болно. Уг танхим нь Ерөнхийлөгчийг хүртэл суудлаас нь чөлөөлөх эрхтэй байдаг. Шүүхийн төрлийн байгууллагууд бусад дээд албан тушаалтнуудыг огцруулах эрхтэй байдаг. Япон улсын Шүүгчдийг импичментийн тухай актад зааснаар Парламент үүргээ бүдүүлгээр зөрчсөн шүүгчдийг албан тушаалаас нь чөлөөлөх асуудлаас 2 танхимын гишүүдээс шүүх бүрдүүлнэ.
Уг төрлийн эрх мэдлийн субьектүүд нь дараах шинж чанартай байдаг: 1) төрийн бие даасан, тусдаа байгууллага; 2) тусгай байгууллага шиг байгууллагдаж, үйл ажиллагаа явуулдаг,үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг хэрэгжүүлэлт нь үндсэн эсвэл гол үүрэг байдаг; 3) үндсэн хуулийн эрх зүйн статус нь хуулиар бэхлэгдсэн; 4) бүтэц болон үйл ажиллагааг нь тусгай эрх зүйн актаар, хуулиар зохицуулагддаг; 5)өөрийн эрх мэдлийн хүрээнд үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг хэрэгжүүлнэ. Уг байгууллагууд нь үндсэн хуулийн түвшинд бэхлэгдсэн байдаг нь үйл ажиллагаагаа үр дүнтэй явуулах суурь болдог. Тусгай зохион байгуулалттай байдаг учир бие даасан, тусдаа байдаг. Мөн гаргах шийдвэр нь эцсийн буюу буцалтгүй шийдвэр байна.
Үндсэн хуулийн шүүх, үндсэн хуулийн хянан шалгалтын тусгай байгууллагууд
Уг эрх мэдлийн байгууллагууд төрөл бүрийн үндсэн хуулийн эрх зүйн санкцуудыг төрөл бүрийн субьектүүдэд хэрэглэх эрхтэй байдаг. Нэгдүгээрт, үндсэн үүргүүдэд нь улс орны тэргүүний үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг хэрэгжүүлэх орно. Зарим тохиолдлуудад зөвхөн эцсийн шийдвэр гаргах (ОХУ-ын Үндсэн хуулийн 93 зүйл) бус ерөнхийлөгчийг огцруулах (Германы холбооны улсын Үндсэн хуулийн 61 зүйл, Мадагаскар улсын Үндсэн хуулийн 50 зүйл) бас эрхтэй байдаг. Хоёрдугаарт, эдгээр байгууллагууд өөрсдийнхөө гишүүдийнхээ хувьд эрх мэдлийн субьект байх боломжтой (ОХУ-ын “Үндсэн хуулийн цэцийн тухай” холбооны хуулийн 18 зүйлийн 3 хэсэг, Словаки улсын Үндсэн хуулийн 138 зүйл). ОХУ-ын “Курган мужийн ерөнхий хуулийн шүүхийн тухай” хуулийн 16.2-т зааснаар Ерөнхий хуулийн шүүх гишүүн шүүгчийн бүрэн эрхийг зогсоох эрхтэй байна. Гуравдугаарт, уг эрх мэдлийн субьектүүд төрөл бүрийн шүүхүүдийн шүүгчдэд хариуцлагын арга хэмжээ авах эрхтэй байдаг. Жишээ нь Германы холбооны улсын Үндсэн хуулийн 98 зүйлд зааснаар хэрэв аль нэг мужийн холбооны шүүгч ажил үүргээ гүйцэтгэж байх үедээ эсвэл ажлаас гадуур үндсэн хуулинд халдсан эсвэл үндсэн хуулийн зарчмуудыг зөрчсөн тохиолдолд Үндсэн хуулийн Цэц Бундестагийн зөвшөөрлөөр уг шүүгчийг судлаас нь чөлөөлнө. Дөрөвдүгээрт, уг байгууллагууд нь парламентийн гишүүдийг хариуцлагад татах, хууль эрх зүйн актуудыг үндсэн хуулийн бусд тооцох, сонгуулийн үр дүнг хүчингүй болгох эрхтэй байдаг. Жишээ нь эдгээр дурдсан эрхүүдийг Лихтенштейн Вант улсын Улсын дээд индэр эдэлдэг байна (Үндсэн хуулийн 104 зүйл).
Эдгээр байгууллагууд төрийн тогтолцоонд байр сууриа олоогүй хэвээр. Зарим хуульчидын үзэж байгаагаар, эдгээр нь шүүх засаглалд орно, нөгөө хэсгийн үзэж байгаагаар хянан шалгах байгууллага гэж үзэн, бусад хуульчид хууль сахиула байгууллага гэж үздэг. Эдгээр байгууллагууд нь ерөнхийдөө хянан шалгах болон шүүх эрхтэй байдаг.
Ерөнхий шүүхүүд
Эдгээр нь ихэнх улс орнуудад эрх мэдлийн субьектүүд маш чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Шүүхийн бүрэн эрхийн хэмжээ нь ихэвчлэн шат, түвшингээсээ хамаардаг. Жишээ нь шүүх нь үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын арга болох санкцийг хэрэглэх үед эрх мэдлийн субьект байж болдог. Жишээ нь Алтайн бүс нутгийн Дүрмийн 222 зүйлд зааснаар огцруулах үндэслэлийг шүүх тогтоох ёстой.
Шүүх нь үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг өргөн хүрээний субьектүүдэд хэрэглэх эрхтэй байдаг. Тэр дунд нийгмийн нэгдлүүд (Данийн хаант улсын Үндсэн хуулийн 78 зүйл), сонгуулийн хороо (ОХУ-ын “Иргэдийн сонгуульд оролцох эрх, саналын баталгааны тухай” Холбооны хуулийн 31 зүйл), орон нутгийн засаг захиргаа (ОХУ-ын “ОХУ-ын субъектүүдийн хууль тогтоох болон гүйцэтгэх засаглалын байгууллагуудын ерөнхий бүтцийн тухай” 1995 оны 8 сарын 28-ны Холбооны хуулийн 154 зүйл), иргэд (Польш улсын Үндсэн хуулийн 62 зүйл), парламентийн гишүүд мөн ордог (Португал улсын Үндсэн хуулийн 160 зүйл).
Шүүхийн тэргүүн зарим тохиолдолд эрх мэдлийн субьект луугаа бие даасан бүрэн эрхийг эдэлдэг. Жишээ нь Израиль улсын Үндсэн хуулийн 14 зүйлд зааснаар Дээд шүүхийн тэргүүн харгалзах үндэслэлээр шүүгчийг албан тушаалаас нь чөлөөлнө.
Парламент
Үндсэн хуулийн эрх зүйг судалж үзсэний үндсэн дээр парламент нь ихэнх улсуудад үндсэн хуулийн эрх зүйн эрх мэдлийн субьектийн үүргийг гүйцэтгэдэг нь тодорхойлогдсон. Энэ байгууллага нь үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын арга хэмжээг шууд хэрэгжүүлж, аливаа субьектийг хариуцлагад татахад туслах эрхтэй байдаг. ОХУ-ын Сахалин мужийн “Мужийн Думийн төлөөлөгчийг огцруулах тухай” Дүрмийн 10 зүйлд зааснаар төлөөлөгч нь удаа дараалан, хүндэтгэх шалтгаангүйгээр үүргээ, ажлаа гүйцэтгэхээс зайлсхийвэл мужийн Дума уг төлөөлөгчийг огцруулах тухай саналын бичгийг холбогдох эрх бүхий байгууллагад илгээнэ.
Парламент нь эрх мэдлийн байгууллагын хувьд онцгой бүтэцтэй. Парламент нэг танхимтай тохиолдолд асуудал харьцангуй амар байна. Хоёр танхимтай парламентэд үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг хэрэгжүүлэх тухай асуудлыг шийдвэрлэхэд юуны түрүүнд бүтцийг авч үзэх шаардлагатай. Өөрөө хэлбэл хамгийн эхэнд танхим бүрийн үүргийг тодорхойлох хэрэгтэй болно. Нэгдүгээрт, танхимууд үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагад татах процедурт тэгш эрхтэйгээр оролцож болно. Ирланд улсын Үндсэн хуулийн 12 зүйлд зааснаар, хэрэв Парламенийн 2 танхим тогтоолдоо Ерөнхийлөгчийн үйлдлийг “албан тушаалдаа цаашид залрах боломжгүй болсон” гэж бичсэн байвал Ерөнхийлөгч огцорно. Хоёрдугаарт, 2 танхимуудын процедурт оролцох эрх нь тэгш биш байж болно. Жишээлбэл, нэг танхим нь импичментийн журмаар буруушаахад нөгөө танхим нь шүүхийн дүрд орно (Мексикийн Нэгдсэн улсын Үндсэн хуулийн 111 зүйл, Бразилийн Холбоот улсын Үндсэн хуулийн 51, 52 зүйлүүд). Хэрэв ганцхан танхим буруутгах эрхтэй бол өөр байгууллага (ихэвчлэн шүүх байгууллага) уг хэргийг авч үзнэ. Жишээлбэл Австри улсын Үндсэн хуулийн 76, 142 зүйлүүдэд тусгаснаар, Үндсэн хуулийн цэцийн авч үзэж буй хуулийн заалтыг зөрчсөний үндсэн дээр Ардын зөвлөл нь Засгийн газрын гишүүнийг буруутгах эрхтэй.
Парламент үндсэн хуулийн эрх зүйн төрөл бүрийн субьектүүдийн хувьд холбогдох эрх бүхий байгууллага болж байдаг:
Улс орны тэргүүн (АНУ-ын үндсэн хуулийн 2 зүйлийн 4 хэсэг)
Засгийн газар, түүний гишүүд.
Парламент засгийн газар, тэргүүнд нь болон сайдуудад үл итгэх байдал үзүүлэх эрхтэй байдаг (Эстон улсын Үндсэн хуулийн 97 зүйл). Мадагаскар улсын Үндсэн хуулийн 94 зүйлд зааснаар Ардын Ассемблей үл итгэлийн санал асуулгаар Засгийн газрын хариуцлагад татах саналыг гаргана.
Өөрийн гишүүд (Польш улсын Үндсэн хуулийн 107 зүйл)
Жишээ нь Япон улсын хоёр танхим хуралд оролцож буй гишүүдийн 2/3 саналаар бүрэлдэхүүнээсээ гишүүнийг хасах эрхтэй (Үндсэн хуулийн 58 зүйл). ОХУ-д уг боломжийг “Холбооны зөвлөлийн гишүүн төлөөлөгчдийн статусын тухай” Холбооны хуулийн 4 зүйлд тусгасан байдаг ч бараг ашиглагддаггүй. 1995 оны 10 сарын 6-нд Төрийн Думагийн тогтоолоор гишүүн С.П.Мавродийг” төлөөлөгчийн үйл ажиллагаа явуулах нөхцлийг зөрчсөний үндсэн дээр” хугацаанаас өмнө бүрэн эрхийг зогсоосон.
Шүүгчид
Шүүгчдийг зохисгүй үйлдэл гаргасан, албан үүргээ хангалтгүй гүйцэтгэсний үндсэн дээр парламент албан тушаалаас нь чөлөөлнө (Непал улсын Үндсэн хуулийн 87 зүйл). Харин ОХУ-ын Иркутск мужийн Дүрмийн 22 зүйлд зааснаар, Ерөнхий хуулийн шүүхийн шүүгч ОХУ-ын иргэний харьялалаасаа татгалзвал бүрэн эрхийг нь мужийн хурлын шийдвэрээр зогсооно.
Бусад субьектүүд
Парламент томилсон этгээдүүдийг огцруулах эрхтэй байна. ОХУ-ын “Төсвийн танхимийн тухай” холбооны хуулийн 29 зүйлд зааснаар, Төсвийн танхимийн тэргүүн, түүний орлогч ба аудитор нар “албан тушаалаасаа урвуулан ашигласан” үндэслэлээр Холбооны зөвлөлийн шийдвэрээр хугацаанаас өмнө огцорно. Түүнчлэн парламент нь өргөн хүрээний субьектийн хувьд (томилдоггүй ч бай) холбогдох эрх бүхий байгууллага болдог (АНУ-ын Үндсэн хуулийн 2 зүйлийн 4 хэсэг).
Парламентийн тэргүүн болон танхимууд бие даасан холбогдох эрх бүхий байгууллага (эрх мэдлийн субьект) байж болдог (Непал хаант улсын үндсэн хуулийн 68 зүйл). Жишээ нь Иран улсын Үндсэн хуулийн 138 зүйлд тусгаснаар парламентийн тэргүүн эрх мэдлийн субьектийн хувьд эрх зүйн актуудыг хууль бусд тооцож буцаах эрхтэй. Өөр нэг жишээ бол Швецийн Хаант улсын Удирдлагын журмын 6 бүлгийн 5 зүйлд зааснаар, хэрэв Риксдаг сайдыг итгэл эвдсэн гэж үзвэл парламентийн тэргүүн суудлаас нь чөлөөлнө. Парламентийн танхимуудын хувьд гэвэл зарим үндсэн хуулиуд тэдгээрт эрх мэдлийн бие даасан бүрэн эрхийг олгодог. Жишээлбэл Бразилийн Холбоот улсын Үндсэн хуулийн 55 зүйлд зааснаар, хэрэв төлөөлөгч хуулийн төслийн цугларааны ээлжит хурлын гурав дахь шатанд суугаагүй бол харгалзах танхимийн тэргүүн уг төлөөлөгчийг огцруулах шийдвэрийг гаргана.
Парламентийн хороо
Парламентийн хорооны хамгийн жишээ бол Польш улсын Сеймийн хороо байна. Сеймийн журмын “Үндсэн хуулийн хариуцлагын хэргийг боловсруулах тухай” бүлэгт тусгаснаар, уг хороо нь Эрүүгийн процессийн заалтуудын үндсэн дээр үйл ажиллагаа явуулна. Уг хороо гэрчүүдийг байцаах, төрийн болон нийгмийн байгууллагуудаас төрөл бүрийн акт болон бичиг баримт шаардах, Ерөнхий прокурорт эсвэл Дээд танхимд шаардлагатай мөрдөн байцаалт хийх даалгавар өгөх эрхтэй байдаг байна. Зөвхөн уг хороо Ардын зөвлөлд Ерөнхийлөгчийг хариуцлагад татах санал гаргах эсвэл хариуцлагад татах үндэслэл байхгүйг нотлох эрхтэй болно.
Израиль улсын Үндсэн хуулийн 17 зүйлд болон Ерөнхийлөгчийн тухай хуулийн 20 зүйлд үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагад татах үүрэг бүхий парламентийн тусгай хороог байгуулах тухай тусгасан байдаг.
Ихэвчлэн эдгээр хороод үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагад татах туслах үүргийг гүйцэтгэдэг. Финлянд улсын Үндсэн хуулийн 28 зүйлд тусгаснаар сонгуулийн журмыг зөрчсөн төлөөлөгчийг парламент үндсэн хуулийн эрх зүйн хорооны шийдвэрээр суудлаас нь огцруулна.
Улс орны тэргүүн
Улс орны тэргүүн нь хянах, шалгах үүрэг гүйцэтгэдэг учир үндсэн хуулийн эрх зүйн санкци хэрэглэх эрхтэй болно. Түүнлчэн зөвхөн Ерөнхийлөгч (Украин улсын Үндсэн хуулийн 126 зүйл) бус хаан бас эрх мэдлийн субьект байж болдог. Жишээ нь Нидерландын хаант улсын Үндсэн хуулийн 132 зүйлд тусгаснаар, хэрэв мужийн засаг захиргааны шийдвэр нь хууль бус эсвэл нийгмийн эрх ашгийг хохироож байвал хааны зарлигаар уг шийдвэр хүчингүй болно. Харин Данийн Хаант улсын 16 зүйлд зааснаар, сайдууд үүргээ хангалтгүй биелүүлвэл хааны зарлигаар импичмент хэрэгт татагдана. Харин Хаант улсын Дээд шүүх уг импичментийн хэргээр шийдвэр гаргана.
Улс орны тэргүүний үндсэн хуулийн эрх зүйн халдашгүй эрхийн салбарт хийдэг хамгийн түгээмэл хариуцлагын арга хэмжээ бол засгийн газрын болон бусад гүйцэтгэх байгууллагуудын, албан тушаалтнуудын гаргасан актыг цуцлах арга хэмжээ байдаг (ОХУ-ын Үндсэн хуулийн 115 зүйлийн 3 хэсэг). Жишээблэл Украин улсын Үндсэн хуулийн 118 зүйлд тусгаснаар, Ерөнхийлөгч орон нутгийн засаг захиргааны Үндсэн хуулинд болон бусад хуулиудад харш шийдвэрийг цуцлах эрхтэй. Зарим судлаачид Ерөнхийлөгчийн уг эрхийг буюу жишээ нь гүйцэтгэх байгууллагуудын актыг цуцлах эрхийг шүүмжилдэг. Учир нь нөхцөл байдал нь Ерөнхийлөгчийг арбитр байхыг шаардаж байгаа юм.
Хэд хэдэн улс орнуудад улс орны тэргүүн иргэдийн хувьд (ОХУ-ын “Иргэний харьялалын тухай” Холбооны хуулийн 23 зүйл), сайдуудын хувьд (Гүрж улсын Үндсэн хуулийн 79 зүйл), парламентийн хувьд (Туркменистан улсын Үндсэн хуулийн 64 зүйл) болон шүүгчдийн (тухайлбал ажлаас нь чөлөөлөх) хувьд (Энэтхэг улсын Үндсэн хуулийн 124 зүйл) эрх мэдлийн субьектийн үүргийг гүйцэтгэдэг. Жишээ нь Ирланд улсын Үндсэн хуулийн 35 зүйлд зааснаар Дээд шүүхийн шүүгч ёс зүйгүй үйлдлийнхээ төлөө Сенат болон Төлөөлөгчийн танхимийн баталсан журмын дагуу Ерөнхийлөгчийн шийдвэрээр албан тушаалаасаа чөлөөлөгдөнө. Улс орны тэргүүний үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагад татах субьектийн хүрээ үүгээр дуусдаггүй. Жишээлбэл Кени улсын Үндсэн хуулийн 110 зүйлд зааснаар, Ерөнхий аудитор болон Хянагч үүргээ гүйцэтгэх хариуцлагын үндсэн дээр Ерөнхийлөгчөөр огцруулна.
Эдгээр арга хэмжээнүүд нь улс орны тэргүүнд үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын тогтолцоонд идэвхтэй оролцох боломжийг олгодог.
Засгийн газар, яам болон бусад гүйцэтгэх засаглалын байгууллагууд
Юуны түрүүнд уг байгууллагууд нь өөрсдийнхөө гишүүдийнхээ хувьд болон бусад гүйцэтгэх засаглалын байгууллагуудын хувьд холбогдох эрх бүхий байгууллага болдгоороо онцлогтой. Жишээ нь Польш улсын Үндсэн хуулийн 149 зүйлд зааснаар, Сайдуудыг зөвлөл сайдын тушаал эсвэл тогтоолыг цуцлах эрхтэй байна. Мөн Австри улсын Үндсэн хуулийн 119-а зүйлд тусгаснаар, мужийн засгийн газар хариуцлагын арга хэмжээний хувьд нийтийн зөвлөлийн татан буулгах боломжтой байдаг.
Зарим яамнууд үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын арга хэмжээ хэрэглэх эрх мэдлийн субьект байж болдог. Жишээ нь ОХУ-ын “Нийгмийн нэгдлүүдийн тухай” Холбооны хуулийн 42 зүйлд зааснаар, гүйцэтгэх засаглалын холбооны байгууллага өөрийн эрх мэдлийнхээ хүрээнд нийгмийн нэгдлийн үйл ажиллагааг зогсоох эрхтэй байдаг. Мөн “Гадаад иргэдийн эрх зүйн байдлын тухай” Холбооны хуулийн 31 зүйлд зааснаар, дотоод ажлыг хариуцсан гүйцэтгэх засаглалын холбооны байгууллага гадаад иргэдийг улс орноос гаргах асуудлыг шийдвэрлэнэ.
Засгийн газрын гишүүд
Улс орны тэргүүн засгийн газрын гишүүд (Непал хаант улсын Үндсэн хуулийн 36 зүйлийн 4 заалт) болон парламентийн гишүүдийн хувьд хариуцлагын арга хэмжээ хэрэглэж болдог. Мөн Израиль улсын Засгийн газрын тухай журмын 29 зүйлд зааснаар, хэрэв Кнессетийн шийдвэрээс болоод Засгийн газрын үйл ажиллагаа доголдож саатвал Ерөнхий Сайд Ерөнхийлөгчийн зөвшөөрлөөр Кнессетийг татан буулгах тогтоол гаргана. Уг тогтоол нь 21 хоногийн дараа хүчинтэй болдог.
Төрийн байгууллагууд болон прокурорын газрын албан тушаалтнууд
Эдгээр нь хяналтын үүрэг гүйцэтгэдэг хэдий ч үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг тооцох холбогдох эрхий бүхий субьектийн үүргийг мөн гүйцэтгэдэг байна. ОХУ-ын “Нийгмийн нэгдлүүдийн тухай” Холбооны хуулийн 42 зүйлд зааснаар хэрэв ОХУ-ын субьектийн дүрмийг болон Үндсэн хуулийг зөрчиж буй нийгмийн нэгдлийн зөрчлийн хэрэг шийдэгдээгүй бол Ерөнхий прокурор эсвэл түүний туслах нь нийгмийн нэгдлийн үйл ажиллагааг 6 сар хүртэлх хугацаагаар зогсоох шийдвэр гаргах эрхтэй болно. Харин Венгр улсын хууль тогтоомжийн дагуу улс төрийн намын хуулийн зөрчлийн хэргийг прокуратур авч үздэг (хэдий уг хэргийг шүүх авч үзэх ёстой ч гэсэн).
Холбооны субьектийн тэргүүн
Эдгээр субьектүүд томилсон этгээдүүдийг огцруулах эрхтэй байдаг. АНУ-ын Иллинойс мужийн Үндсэн хуулийн 5 зүйлийн 10 хэсэгт зааснаар, алба үүрэг гүйцэтгэж байхдаа эрхээ хэтрүүлэн хэрэглэсэн албан тушаалтныг засаг дарга суудлаас нь чөлөөлнө. Зарим тохиолдолд холбооны субьектүүд томилдоггүй ба албат бус этгээдүүдэд үндсэн хуулийн эрх зүйн санкц хэрэглэх нь бий. ОХУ-ын 1995 оны 8 сарын 28-ны ОХУ-ын “ОХУ-ын субъектүүдийн хууль тогтоох болон гүйцэтгэх засаглалын байгууллагуудын ерөнхий бүтцийн тухай” Холбооны хуулийн 49 зүйлд зааснаар, холбооны субьектийн тэргүүний (ОХУ-ын субьектийн гүйцэтгэх засаглалын дээд байгууллагын тэргүүн) шийдвэр тогтоолоор захиргааны удирдагчийг огцруулна.
Орон нутгийн засаг захиргаа
Австри улсын Үндсэн хуулийн 118 зүйлд зааснаар, бургомистр, ардмын засгийн газрын гишүүд томилуулсан (117 зүйл) олон нийтийн зөвлөлийн өмнө хариуцлага үүрнэ.
Сонгуулийн хороо
Эдгээр байгууллагууд ихэвчлэн нэр дэвшигчид, улс төрийн намуудыг хувьд холбогдох эрх бүхий байгууллага болдог. Непал хаант улсын Үндсэн хуулийн 104 зүйлд зааснаар, парламентийн гишүүнд нэр дэвшигчийн сонгогдох эрхийг хасах сүүлийн шийдвэрийг Сонгуулийн хороо гаргана. Мөн Израил улсын хэрэв нэр дэвшигчдийн үйл хөдлөл ардчилалыг эсэргүүцсэн шинжтэй байвал Сонгуулийн ерөнхий хороо Кнессетийн журмын 7 зүйлийн дагуу сонгогдох эрхийг нь хураана.
Нийгмийн нэгдлүүд
ОХУ-ын “Холбооны зөвлөлийн гишүүнд нэр дэвшигч төлөөлөгчдийн тухай” Холбооны хуулийн 52 зүйлийн 7 заалтад зааснаар, улс төрийн нам өөрийнхөө дүрмийн дагуу зарим нэр дэвшигчдийг буцаан татах эрхтэй байна.
Иргэд
Зөвхөн сонгуулийн идэвхтэй эрхтэй иргэд үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын арга хэмжээг хэрэгжүүлэх эрхтэй байна. Иргэд шийдвэрийг бие дааж бус харин хамтын саналаар гаргадаг. Жишээ нь сонгуулийн албан тушаалтныг санал асуулгаар оруулах г.м. Ерөнхийлөгчийг огцруулах асуудлаар санал асуулгыг явуулдаг (Исланд улсын Үндсэн хуулийн 11 зүйл, Румын улсын Үндсэн хуулийн 95 зүйл).
Иргэд зөвхөн эрх мэдлийн субьектийг үүргийг гүйцэтгэхээс гадна өөр өөр үүрэгтэй байдаг. Жишээ нь Алтайн бүс нутгийн “Сонгууль, төлөөлөгчид, албан тушаалтнуудын тухай” хуулийн 223 зүйлд зааснаар хэсэг сонгогчид төлөөлөгчид огцруулах үндэслэл болох зөрчлийг дахиж гаргахгуй байх тухай анхааруулсан албан бичиг илгээж болно. Уг анхааруулгын хувилбар нь Төлөөлөгчийн ардын зөвлөлд очно. Уг анхааруулга нь уг журмын 221 зүйлд заасан огцруулах санал дэвшүүлэлгүйгээр илгээгдэнэ. Хуулийг бүрэн эсвэл хэсэгчлэн зогсоох тухай сонгууль нь иргэдийн эрх мэддлийн субьектийн хувьд гүйцэтгэж буй бас нэгэн төрлийн эрх болно (Итали улсын Үндсэн хуулийн 75 зүйл). Мөн Япон улсын Үндсэн хуулийн 79 зүйлд иргэд нь эрх мэдлийн субьектийн хувьд Дээд шүүхийн ямар ч шүүгчид үл итгэл үзүүлэх эрхтэй ба уг шүүгчийг албан тушаалаа огцроход хүргэх юм.
Иргэдийн үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын арга хэмжээ авах процедур нь хамгийн ардчилсан хэлбэртэй ч гэсэн тухай бүрт зохистой бус юм. Жишээ нь мэргэжлийн ур чадвар, мэдлэгтэй хүн шаардагдаж байвал хариуцлагад татахад иргэд оролцохгүй юм.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн эрх мэдлийн субьектүүдийг ангилан судалж байх явцад зөвхөн үндсэн субьектүүдийг авч үзсэн ч өөр төрлийн субьектүүд мөн адил байна Жишээ нь Литва улсын Үндсэн хуулийн 73 зүйлд зааснаар, дээд албан тушаалтнуудын, орон нутгийн засаг захиргааны албан тушаалтнуудадын тухайд иргэдээс ирсэн хүнд суртлын, бүрэн эрхээ хэтрүүлэн хэрэглэсэн тухай санал гомдлыг Сеймийн хянан шалгагч авч үзэх ба зохисгүй үйл хөдлөл батлагдсан тохиолдолд шүүхэд уг албан тушаалтнуудыг албан тушаалаас нь чөлөөлөх тухай мэдэгдэл өгнө.
Дэлхий дахины үндсэн хуулийн хууль тогтоомжийг судалж үзсэний үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын арга хэмжээг хэрэгжүүлэхэд хэсэг эрх мэдлийн субьектүүд зэрэг оролцож болдогийг илрүүлсэн. Нэгдүгээрт, субьект нь 2 холбогдох эрх бүхий байгууллагын өмнө нэг үндэслэлээр хариуцлага хүлээх тохиолдолд байж болно. Уг 2 байгууллага нь тус тусдаа хариуцлагад татах боломжтой байна. Жишээ нь Иран улсын Үндсэн хуулийн 137 зүйлд зааснаар, сайд бүр өөрийн үйл ажиллагааны өмнө Ерөнхийлөгч болон Меджлисийн өмнө хариуцлага үүрнэ. Хоёрдугаарт, эрх мэдлийн субьектүүд бие биентэйгээ харилцан үйлчлэлцэх боломжтой ба нэгнийх нь үйл ажиллагаа хариуцлагын процедурын чухал үе шат болох буюу аль нэгний шийдвэрээс хамаараад процесс үргэлжлэх эсэх нь хамаарна. Ирланд улсын Үндсэн хуулийн 33 зүйлд Хянан шалгагчийг болон Ерөнхий аудиторыг огцруулах процесс дэлгэрэнгүй тайлбарлагдсан байдаг. Эдгээр субьектүүд нь зохисгүй үйл хөдлөлийн шалтгаанаар Сенат болон Танхимуудын тогтоолын Ерөнхий сайдын төлөөллөөр Ерөнхийлөгчөөр албан тушаалаасаа чөлөөлөгдөнө. Өөр нэг жишээ бол Германы холбооны Улсын Үндсэн хуулийн 105 зүйл юм. Уг хуулийн зүйлд зааснаар, хэрэв шүүгч нь мэргэжлийн ёс зүйгээ зөрчсөн, шүүгчийн нэр хүндийг унагаасан үйлдэл гаргасан тохиолдолд Үндсэн хуулийн цэцийн 2/3 саналаар Ерөнхийлөгч уг шүүчгийг огцруулна.
Холбогдох эрх бүхий байгууллагаас хамаараад хариуцлагад татах журмыг ангилж болдог. Нэгдүгээрт, парламентийн ба парламентийн бус. Хоёрдугаарт, шүүхийн болон шүүхийн бус. Хэдий эрх мэдлийн тогтолцооны бүх байгууллагууд үндсэн хуулийн эрх зүйн эрх мэдлийн субьект байж болох ч гэсэн шүүхийн мөн чанар, байр суурь хараат бус байдал нь үндсэн хуулийн шударга ёсны баталгаа болдлог тул шүүхээр асуудлуудыг шийдэх нь зохимжтой байдаг. Түүнчлэн үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын арга хэмжээг шүүхийн бус аргаар хэрэгжүүлэх тухай журмыг бэхлэсэн Үндсэн хуулийн заалтуудыг Үндсэн хуулийн цэц хууль бусд тооцсон байдаг. Жишээ нь ОХУ-ын 1999 оны “Иргэдийн сонгуульд оролцох эрх, саналын баталгааны тухай” Холбооны хуулийн 64 зүйлийн 1 заалтыг үндсэн хуулинд харш хэмээн цуцалсан. Үндсэн хуулийн Цэцийн үзэж байснаар, нэр дэвшигчийн бүртгэлийг цуцлах нь холбооны хуулиар бэхлэсэн заалтыг зөрчсөний улмаас хүлээх хариуцлагын арга хэмжээ юм. Уг байр суурь нь дараад раагийн сонгуулийн хууль тогтоомжид тусгалаа олсон юм.
ОХУ-д тусгай эрх мэдлийн субьект нь Үндсэн хуулийн цэц байдаг. Гэвч үндсэн хуулийн хамгийн найдвартай хэмээх процедурт зарим нэг асуудлууд бий болсон. Тухайлбал дараах асуулт гарч ирсэн: “хэрэв норматив эрх зүйн атын дагууу халдлага үүссэн ба уг акт нь засварлагдсан ба засварын өмнөх үйлдэл үндсэн хуулийн бус байсан бол боломжит эрх зүйн харилцааны үндэслэл үгүй болсон тохиолдолд уг механизм нь үндсэн хуулийн үнэт зүйлсүүдийг хамгаалах найдвартай хэрэгсэл байж чадах уу?”. ОХУ-ын “Үндсэн хуулийн цэцийн тухай” Холбооны хуулийн 43 зүйл уг асуудлыг хэсэгчлэн шийдсэн. Хуучин актыг шинэ актаар солиход үндсэн хуулийн эрх, эрх чөлөөнд халдсан үйлдэл, үйл ажиллагаануудын хэргээс бусад маргаантай хэргийг хаана. Уг нөхцөл байдлаас ургаж гарах дараагийн асуудал бол: “Хэрэв эрх, эрх чөлөө хөндөгдөөггүй эсвэл үндсэн хуулийн бус эрх, эрх чөлөөл хөндөгдсөн бол яах вэ?”. Уг асуудал нээлттэй хэвээр үлдсээр.
Шүүхүүд тэр болгон холбогдох эрх бүхий байгууллага байх боломжгүй байдаг. Энэ нь үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын омбудсменүүдэд хамааралтай (хүний эрхийн эрх мэдэлтэн). Европын ихэнх орнуудад шүүхүүд өөрсдөө эдгээр албан тушаалтнуудын бүрэн эрхийн салбарт байх учир шүүхээр оруулах боломжгүй байдаг. Ийм тохиолдолд тусгай парламентийн хороод омбудсменүүдийн хувьд холбогдох эрх бүхий байгууллага болдог. Зарим үед шүүхүүд өөрсдийнхөө бүрэн эрхийг хязгаарлах үе бий. Лютерийн Бордены эсрэг (1849 он) хэргийг авч үзэхдээ АНУ-ын Дээд шүүх уг тохиолдолд засгийн газрыг бүгд найрамдах шинжтэй гэдгийг шийдэхээс татаглзсан. Өөрөөр хэлбэл холбооны оролцооны үндэслэлийг тодорхойлохоос зайлсхийсэн. Шүүхийн бодлоор, уг тохиолдолд шийдвэр нь дахиж шүүхээр авч хэлэлцэх боломжгүй Конгресс нь холбогдох эрх бүхий байгууллага байх ёстой байсан.
Сонирхолтой нь, зарим тохиолдлуудад хууль тогтоогчидын байр сууриас шүүх нь эцсийн бус харин завсрын эрх мэдлийн субьект юм. ОХУ-ын “ОХУ-ын субъектүүдийн хууль тогтоох болон гүйцэтгэх засаглалын байгууллагуудын ерөнхий бүтцийн тухай” Холбооны хуулийн 19 зүйлд зааснаар, ОХУ-ын субьектийн хувьд үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын арга хэмжээг авах шүүхийн үйл ажиллагаа нь дараахаар хязгаарлагдана. Нэгдүгээрт, шүүх нь холбооны субьектийн Үндсэн хуулинд, холбооны хуулинд харшилсан акт гаргасныг гаргасныг ба заасан хугацаанд цуцлаагүйг тунхаглана. Уг үйлдлийн төлөө Ерөнхийлөгч хууль уг тогтоох байгууллагад сануулга гаргана. Хоёрдугаарт, хэрэв уг холбооны субьектийн үйл ажиллагаа хүний эрх, эрх чөлөөнд халдсаныг шүүх хурал тогтоовол уг хууль тогтоох байгууллага Ерөнхийлөгчийн зарлигаар татан бууглагдана. Мөн шүүхээр эрх зүйн актыг Үндсэн хуулинд, холбооны хуулинд харш гэдгийг зарлах нь тодорхой хэмжээний эрх зүйн үр дагавар авчирах учир шүүх хурал угактын хүчин төгөлдөр байдлыг зогсоож болно. Тийм учраас уг актыг зогсоох шаардлага гарахгүй юм. Угтаа бол үндсэн хуулийн эрх зүйн санкцийг нэг зүйлийн төлөө хоёр удаа хэрэглэх болж таарна. Холбооны засаглалын үр ашиг багатай, данхайсан тогтолцоог халах нь зүйтэй болов уу.
Харамсалтай нь иймэрхүү үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын процедурын хэрэгжилтийг тэр бүр зохицуулаад байдаггүй. ОХУ-д үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын хэрэгжүүлэлт процедур тал нь хамгийн хурдацтай өөрчлөгдөж байгаа сонгуулийн эрх зүйд хүртэл хангалттай хөгжөөгүй байдаг.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын процедурыг сайжруулах нь төрөл бүрийн субьектүүдийн үндсэн хуулийн эрх зүйн статусыг боловсруулахтай адил чухал зүйл юм. Эрх зүйн харилцаа нь үндсэн хуулийн деликтийн субьект сайн дураараа хариуцлага хүлээх боломжийг үгүйсгэдэг учир үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын арга хэмжээг хэрэгжүүлэх процедур нь маш тодорхой байх хэрэгтэй юм. Мөн И.Н.Барцицын үзэж байгаагаар, үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага нь улс төрийн зарим шинжүүдтэй учир уг процедурыг боловсруулах нь чухал юм. Үндсэн хуулийн эрх зүйн процессийн болон хариуцлагын журмууд Үндсэн хуульт дэглэмийг сахихад маш их нөлөөтэй учир хууль тогтоогч нь эдгээрийг заавалчгүй авч үзэх шаардлагатай. Хэрэгжүүлэлтийн тодорхой процедургүйгээр үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага нь эсвэл үр дүнгүй институт, эсвэл улс төрийн шийтгэх хэрэгсэл болох юм.
Үндсэн хуулийн эрх зүйгээр зохицуулагдаж буй нийгмийн харилцаануудад маргаантай, зөрчилдөөнтэй асуудлууд үүсэхийг үгүйсгэх боломжгүй учраас үндсэн хуулийн эрх зүйн процедурт анхаарал хандуулахаас өөр аргагүй болно. ОХУ-ын үндсэн хуулийн хууль тогтоомжийн судлан дараах дүгнэлтийг хийж болно. Хууль тогтоогч нь нийгмийн харилцааг зөрчилдөөнгүй гэж үзэн үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын процедур талыг төдийлөн анхаардаггүй байна. Процедурын боловсронгуй байдал нь үндсэн хуулийн эрх зүйн ардчилсан, хууль ёсны байдлыг харуулах юм.
Ийм учраас ОХУ-д үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг хэрэгжүүлэх процедурыг боловсруулах хэрэгтэй юм. Уг процедурыг боловсруулахад дараах асуудлуудыг шийдэх хэрэгтэй: 1) эрх мэдлийн субьектийн хариуцлага, чадвар нь хэрэглэх эрхтэй үндсэн хуулийн эрх зүйн санкцтай харгалзаж байх ёстой; 2) үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагад татах процедурыг илүү ардчилсан, нээлттэй болгох хэрэгтэй; 3) хариуцлагын араг хэмжээг хэрэгжүүлэх процедур нь бусад процедуруудын ойголтыг гажуулах, ардчилсан шинжээ алдах, буруу зүйд ашиглах боломж олгох ёсгүй; 4) үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагад татах эрх мэдлийн субьектүүдэд дээд зэргийн халдашгүй эрхийг олгох.
Үндсэн хуулийн дархлаа. Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагаас чөлөөлөх нөхцөл байдал
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг хэрэгжүүлэх салбарт халдашгүй эрхийн тухай асуудлыг авч үзэх шаардлагатай болсон. Эрх зүйн халдашгүй эрхийг хууль зүйн ном зохиолд шинжилж байсан ч гэсэн үндсэн хуулийн эрх зүйн тогтолцоонд эзлэх байр суурийг нь төдийлөн судалж байгаагүй.
Халдашгүй эрхийн институтын боловсруулалтанд нэг талаас тодорхой субьектүүдэд хэт их эрх мэдэл өгөхөөс зайлсхийх тэмүүлэл, эдгээр субьектүүдэд үүргээ гүйцэтгэхийг дэмжих хүсэл нөлөөлдөг. Уг тохиолдолд “алтан дундажийг” олоход их хэцүү юм.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн харилцааны тодорхой субьектүүд бүрэн эрхээ гүйцэтгэхдээ үйл ажиллагаагаа бие дааж явуулах боломж олгохын тулд үндсэн хуулиар халдашгүй эрхийг бэхэлж өгдөг. Израиль улсын 1951 оны Кнессетийн гишүүдийн хамгаалтын тухай тусгай хуулинд зааснаар, Парламентийн гишүүн нь үүргийнхээ болон үүргээ гүйцэтэгх зорилгынхоо хүрээнд Кнессетийн дотор болон гадуур аливаа үйл ажиллагаа явуулах бүрэн эрх чөлөөтэй байдаг.
Үндсэн хуулийн эрх зүйд халдашгүй эрх нь нийтлэг хариуцлагаас ангид байх агуулгатай ба өргөн болон нарийн хүрээнд авч үзье. Эхний тохиолдолд, халдашгүй эрх гэдэг нь тодорхой субьектүүдийн тодорхой үүрэг, төрөл бүрийн хариуцлагаас чөлөөлөх үндсэн хуулийн эрх зүйн хэм хэмжээгээр тогтоосон давуу эрх юм. Дараагийн тохиолдолд, энэ нь үндсэн хуулийн деликтийн дархлаа буюу үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын эрх зүйн яхзгаарлалт юм. Эхний тохиолдлын жишээ гэвэл ОХУ-ын Үндсэн хуулийн 98 зүйл байна. Төрийн Думагийн төлөөлөгчид болон Холбооны зөвлөлийн гишүүд бүрэн эрхийнхээ хугацаанд баривлагдах, нэгжүүлэх боломжгүй. Мөн үндсэн хуулийн хэм хэмжээ нь эрүүгийн болон захиргааны хариуцлагад татах бэрхшээл болж байсан удаа их байдаг. Гэвч иймэрхүү давуу эрхийг олгох нь тэдгээрийг үндсэн хуулийн деликтээс хамгаалагдсан гэсэн үг огт биш. Үндсэн хуулийн деликтийн дархлаа нь онцгой төрлийн давуу эрх ба уг давуу эрхтнүүдэд үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын арга хэмжээ хэрэглэх бараг боломжгүй байдаг. Хамгийн нийтлэг жишээ бол Засгийн газрын хэсэг хугацаанд эдлэх дахин үл итгэлийн санал асуулгаар орох үндсэн хуулийн деликтийн дархлаа юм. Эстон улсын Үндсэн хуулийн 97 зүйлд зааснаар, үл итгэлийн санал асуулгыг гурваас доошгүй хугацаагааны давтамжтайгаар явуулах боломжтой. Сонирхолтой нь, эрүүгийн болон захиргааны хариуцлагын хамгаалтыг бодвол ОХУ-д зөвхөн холбоо бус холбооны субьектүүд бас үндсэн хуулийн деликтийн дархлааг эдэлж болдог.
Хууль зүйн ном зохиолд халдашгүй эрхийг баривлагдах, эрүүгийн хариуцлагад татагдах, захиргааны хариуцлагын хүнд арга хэмжээнээс ангид байх гэж ойлгодог. Халдашгүй эрх нь дараах хоёр бүрэлдэхүүнээс тогтдог гэж үзсэнээс улбаатай байх болно: халдашгүй байдал ба хариуцлагын бус байдал (хариуцлагын хязгаарлалт). Эдгээр категоруудыг нэг нэгнээс нь ялгах салгах хэрэгтэй. Уг судалгааны судлагдахууныг харгалзан хариуцлагын бус байдалд түлхүү анхаарал хандуулсан болно. О.Е.Кутафины бодлоор, хариуцлагын бус байдал нь английн парламентиаризмын удаан хугацааны хөгжлөөс үүсэн ба халдашгүй байдал нь Францын хувьсгалаас үүдэлтэй.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн харицлааны өргөн хүрээний субьектүүд үндсэн хуулийн деликтийн халдашгүй эрхийг эдэлдэг. Эдгээр нь зөвхөн улс орны тэргүүнд, парламентын гишүүдэд, засгийн газрын гишүүдэд бус сонгуулийн хороонд бас хамааралтай юм (Албани Улсын Үндсэн хуулийн 154 зүйд). халдашгүй эрхийн эрхийг зөвхөн албан тушаалтнууд бус байгууллагууд, хамгийн субьектүүд мөн эдэлдэг байна. Мальта улсын Үндсэн хуулийн 115 зүйлд Төрийн үйлчилгээний хорооны халдашгүй байдлыг тусгасан байдаг: ямар ч шүүх хурал Хорооны Үндсэн хуулийн үүргийн гүйцэтгэлийг шалгах эрхгүй. халдашгүй эрхийн эрхийг бүрэн эрхийн хугацаанд (Мексикийн Нэгдсэн улсын Үндсэн хуулийн 113 зүйл) эсвэл тодорхой хугацаанд олгож болдог. Жишээ нь ОХУ-ын Санкт-Петербург хотын Хууль тогтоох зөвлөл нь төлөөлөгчийг сонгогдсоноос 3 сарын хугацаанд Хотын дүрмийг биелүүлээгүйн үндэслэлээр огцруулах эрхгүй байдаг (Хотын дүрмийн 25 зүйл). Мөн Чех улсын Үндсэн хуулийн 35 зүйлд зааснаар, Парламент бүрэн эрхийнхээ хугацааны сүүлийн 3 сард татан буулгагдах боломжгүй. Халдашгүй эрхийн хүчинтэй байдлын эхлэх болон дуусах нь тодорхой үйл явдал, нөхцөл байдалтай холбоотой байж болно. ОХУ-ын “Улс төрийн намуудын тухай” Холбооны хуулийн 41 зүйлд зааснаар, Холбооны зөвлөлийн гишүүнд нэр дэвшигч Төрийн Думагийн төлөөлөгчдийг томилсон өдрөөс эхлэн Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн үр дүн гараах хүртэл Дээд шүүх улс төрийн намыг татан буулгах шийдвэр гаргах эрхгүй. Халдашгүй эрх нь хугацааны хувьд хугацаагүй ч байж болдог. Жишээ нь Япон улсын Үндсэн хуулийн 15 зүйлд зааснаар, сонгогчид сонголтынхөө өмнө хариуцлага хүлээхгүй.
Үндсэн хуулийн эрх зүйд нийтлэг хэд хэдэн халдашгүй эрх байдаг. Өөрөөр хэлбэл тэдгээр субьектүүд нэгэн зэрэг төрөл бүрийн хариуцлагын дархлаа (түүнчлэн үндсэн хуулийн эрх зүйн) эдэлдэг байна. Уг нийтлэг халдашгүй эрхүүдийг авч үзье:
Улс орны тэргүүний халдашгүй эрх
Ихэнх улс орнуудад Ерөнхийлөгчийн үйл ажиллагааныхаа өмнө хариуцлагатай бус байдлыг эсвэл хязгаарлагдмал хариуцлагыг үндсэн хуулиар бэхэлсэн байдаг (Итали улсын Үндсэн хуулийн 90 зүйл, Чех улсын Үндсэн хуулийн 54 зүйл, Болгар улсын Үндсэн хуулийн 103 зүйл, Латви улсын Үндсэн хуулийн 53 зүйл, Франц улсын Үндсэн хуулийн 68 зүйл). Жишээ нь Ирланд улсын Үндсэн хуулийн 13 зүйлд зааснаар, Ерөнхийлөгч өөрийнхөө албан тушаалдаа харгалзах, бүрэн эрхийндээ хүрээнд явуулсан үйл ажиллагаа, үйлдэх гэж байсан үйлдлийнхээ төлөө ямар ч тохиолдолд Парламентийн өмнө, ямарч шүүхийн өмнө хариуцлага үүрэхгүй. Хэд хэдэн үндсэн хуулиуд ерөнхийлөгчийг бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэхдээ гаргасан үзэл бодлын төлөөх хариуцлагаас чөлөөлдөг (Молдави улсын Үндсэн хуулийн 81 зүйл). Ерөнхийлөгч уг тохиолдолд зарим үйлдлийнхээ төлөөх хариуцлагаас үндсэн хуулийн хэм хэмжээний дагуу чөлөөлөгдөх ч гэсэн үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын субьект хэвээр байх юм. Өөрөөр хэлбэл хэдий хязгаарлагдмал ч гэсэн үндсэн хуулийн деликт үйлдэсний хариуцлагыг хүлээнэ.
О.Е.Кутафины таамаглалаар, ОХУ-н Үндсэн хуулинд Ерөнхийлөгчийн халдашгүй байдлыг, үүрэх хариуцлагатай хамаарах хамаарлыг тусгаагүй байдаг. С.А.Авакьяны бодлоор, Ерөнхийлөгчийн халдашгүй байдлын тухай дараах байдлаар тайлбарласан: “Ерөнхийлөгчийг албан тушаалдаа залрах хугацаанд хэн ч түүнд биеийн болон сэтгэлзүйн хүчирхийлэл үзүүлэх эрхгүй, түүнийг ч хэн ч баривчлах, саатуулах, нэгжих, ямар ч төрлийн хариуцлагад татах эрхгүй байна.” Харин Г.В.Дегтеевийн дүгнэснээр, ОХУ-ын Ерөнхийлөгчийн халдашгүй байвал хязгааргүй юм.
Ихэвчлэн халдашгүй эрх нь улс орны тэргүүний бүрэн эрхийн хугацаагаар хязгаарлагддаг. Улс орны тэргүүн нь ялангуяа арбитрын үүрэг гүйцэтгэж байвал уг хугацаат хариуцлагын бус байдал нь бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэхэд сайн нөлөөтэй байна. Гэвч зарим улсууд ерөнхийлөгчид хугацаагүй халдашгүй эрх олгодог (Чех улсын Үндсэн хуулийн 65 зүйл). Израил улсын Үндсэн хуулийн 13 зүйлд зааснаар, Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрхийн хугацаа дууссан ч халдашгүй эрх нь хэвээр үлдэх болно. Иймэрхүү заалтууд үндсэн хуулийн тэгш байдлын зарчмын хувьд болон шударга ёсны хувьд зохисгүй санагдана. Сонирхолтой нь Франц улсын 1792 оны Үндсэн хуулийн дагуу, хаан нь албан ёсоор огцорсоныхоо дараа жирийн ард иргэдийн дунд орох ба нийтлэг үндэслэлээр хариуцлагад татагдах боломжтой байсан (8 зүйл, 2 бүлэг, 1 хэсэг). ОХУ-ын Үндсэн хуулийн 91 зүйлд Ерөнхийлөгчийн хугацаагүй халдашгүй эрхийн тухай дурдаагүй байдаг. Улс орны тэргүүний бүрэн эрхийн хугацаа дууссаны дараа жирийн иргэдтэй адил үзэх ёстой юм. Гэвч ОХУ-ын “Бүрэн эрх нь дууссан Ерөнхийлөгчийн болон түүний гэр бүлийн баталгаа” Холбооны хуульд зааснаар, Ерөнхийлөгч сонгогдсон өдрөөсөө хойш албан үүрэгтэйгээ холбоотой насан туршийн халдашгүй эрх эдлэх юм. Энэ нь Европын хүний эрх, эрх чөлөөний хэргийн шүүхийн байр суурьтай зөрчилдөж байгаа юм. Учир нь утга учиргүй халдашгүй эрх олгож болохгүй. О.Е.Кутафины зөв байсан юм: “улс орноосоо урван эсвэл өөр нэг ноцтой гэмт хэрэг үйлдсэн албан тушаалаасаа хугацааны өмнө чөлөөлөгдсөн Ерөнхийлөгч халдашгүй хэвээр байна”.
Зарим үндсэн хуулиуд Ерөнхийлөгчид зөвхөн алба үүргээ гүйцэтгэхтэй холбоотой халдашгүй эрх эдлүүлдэг байна. Жишээ нь Франц улсын Үндсэн хуулийн 68 зүйлд зааснаар, Ерөнхийлөгч зөвхөн улс орноосоо урвах үйлдэл гаргасан тохиолдолд ажил үүргээ гүйцэтгэхтэй холбоотой хариуцлага хүлээнэ. Үүнд дараах асуудал гарч ирнэ: “Хэрэв Ерөнхийлөгч ажил үүрэгтэйгээ холбоогүй үйлдэл гаргасныхаа төлөө хариуцлага хүлээх үү?”. Хэрэв улс орны тэргүүн жирийн иргэний хувьд зөрчил гаргасан бол ерөнхий шүүхийн өмнө хариуцлага хүлээх болж байна.
Ихэвчлэн Ерөнхийлөгчийн халдашгүй эрхийг улс орны тэргүүн ажил үүргээ гүйцэтгэж байх үед хураах боломжгүйгээрээ Парламентийн гишүүний халдашгүй эрхээс ялгаатай байдаг (Израиль улсын Үндсэн хуулийн 13 зүйл). Үүний тулд Ерөнхийлөгчийг албан тушаалаас нь тусгай процедураар огцруулах хэрэгтэй. Улс орны тэргүүнийг зөвхөн импичментийн эсвэл өөр процедурын журмаар бүрэн эрхийг нь хураасны дараа бусад төрлийн хуулийн хариуцлагад татад боломжтой болно.
Ерөнхийлөгчийн болон холимог бүгд найрамдах орнуудад улс орны тэргүүн өргөн хүрээний бүрэн эрхтэй байдаг ба тэдгээрийг хэрэгжүүлэхдээ үндсэн хуулийн болон улс төрийн хувьд бие даасан шинжтэй байдаг тул ерөнхийлөгчийн хариуцлагын бус байдлыг зохисгүй гэж үзэх нь бий. Гэвч уг зарчмыг баримталдаг улс орнуудад ерөнхийлөгч хариуцлага хүлээдэггүй гэж ойголж болохгүй. Ерөнхийлөгчийг хариуцлагад татах үндэслэл болон хэрэглэх арга хэмжээнээс үүдэн хариуцлагын бус байдал нь тодорхой хязгаартай байдаг. Гэвч ерөнхийлөгчид зөвхөн үндсэн хууль эсвэл бусад хуулиуд зөрчсөний үндсэн дээр хариуцлагад татах хэм хэмжээ нь алдаатай ба Д.Л.Злапольскийн үзэж байгаагаар ерөнхийлөгчийн бусад төрлийн ажлуудыг авч үзээгүй байдаг. Өөрөөр хэлбэл ерөнхийлөгч нь явуулж буй улс орны үйл ажиллагааныхаа өмнө хариуцлага хүлээхгүй болж таарна.
Хаант засаглалтай улс орнуудын хаануудын хариуцлагын бус байдал нь хязгааргүй буюу үнэмлэхүй халдашгүй эрхтэй гэж үзэх нь бий. Хааны хариуцлагын тухай хамгийн нийтлэг заалтуудын нэг нь гэвэл хаан хариуцлагаас ангид байдаг (Испанийн Хаант улсын үндсэн хуулийн 56 зүйл) мөн хаан өөрийнхөө үйл ажиллагааныхаа өмнө хариуцлага хүлээдэггүй (Данийн Хаант улсын үндсэн хуулийн 13 бүлэг). Зарим үед хааны хэргийг парламентаар болон шүүхээр оруулах боломжгүй байдаг ба хааны актыг ямар ч шүүх хэлэлцэх эрхгүй байдаг (Непалын хаант улсын Үндсэн хуулийн 31, 56 зүйл, Ватикан хот улсын Үндсэн хуулийн 1, 17 зүйл).
Гэвч зөвхөн хэмжээгүй эрхт хаант засаглалтай улсын хаан хязгааргүй халдашгүй эрхтэй байна. Харин үндсэн хууль хаант засаглалтай орнуудын улс орны тэргүүний хариуцлагын бус байдал нь хязгаарлагдмал байдаг. Гэвч В.В.Сокольский тайлбарлахдаа, ямар ч хаант улсын хаан хариуцлагын бус байдалтай байна.
Зарим тохиолдодл хаан тангараг өргөхдөө үндсэн хуулийг заавал дагаж мөрдөх ёстой байдаг (Данийн Хаант улсын Үндсэн хуулийн 8 зүйл). Хаан нь урьдаас заагдсан онцгой нөхцөл байдалд бүрэн эрхээ алдаж болдог. Нэгдүгээрт, бүрэн эрхээ удаан хугацааны турш хэрэгжүүлээгүй тохиолдолд (Швецийн Хаант улсын Удирдлагын дүрмийн 5 бүлгийн 5 хэсэгт зааснаар, хэрэв хаан 6 сарын турш бүрэн эрхээ хэрэгжүүлээгүй тохиолдолд Ригсдаг Засгийн газрын төлөөллөөр хааныг хаан ширээнээс нь буулгах шийдвэр гаргана). Хоёрдугаарт, үндсэн хуулийн хориг, хязгаарлалтыг зөрчсөн тохиолдолд (Нидерландын хаант улсын Үндсэн хуулийн 28 зүйлд зааснаар, хаан гэрлэлтээ парламентаар баталгаажуулаагүй бол хаан суудлаа хураалгана). Харин Малайзийн Үндсэн хуулийн дагуу, улс орны тэргүүн Засгийн газрын зөвлөлийн зөвшөөрөлгүйгээр улсаас гадуур 15-аас илүү хоног зорчсон тохиолдод бүрэн эрхээ хураалгана (32, 34 зүйлүүд).
Парламентийн гишүүдийн халдашгүй эрх
Ихэвчлэн төлөөлөгч нар бүрэн эрхээ гүйцэтгэх үедээ сонгосон санал, гаргасан үзэл бодол, хэлсэн үг хэллэгийнхээ өмнөх хариуцлага хүлээдэггүй (Итали улсын Үндсэн хуулийн 68 зүйл, Молдави улсын Үндсэн хуулийн 71 зүйл). Парламентад, танхимд эсвэл байгууллагад үйлдсэн үйлдэл хариуцлагын бус байдалтай байна гэж зарим үндсэн хуулиудад тусгайллан заасан байдаг (Эстон улсын Үндсэн хуулийн зүйл 62 зүйл, Чех улсын Үндсэн хуулийн зүйл 27, Япон улсын Үндсэн хуулийн 51 зүйл). Жишээ нь Украин улсын Үндсэн хуулийн 80 зүйлд зааснаар, ардын төлөөлөгчид парламентад сонгосон санал эсвэл хэлсэн үг хэллэгийн өмнө хариуцлага хүлээдэггүй байна. Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын үүднээс үзэл бодлоо илэрхийлэх хэлбэр нь тийм их ач холбогдолгүй юм (Нидерланд Хаант улсын Үндсэн хуулийн 71 зүйлд, Австри улсын Үндсэн хуулийн 57 зүйл). Үүнтэй холбогдуулан зарим судлаачид таамаглахдаа “төлөөлөгчид үзэл бодлоо хууль ёсны дагуу илэрхийлэх эрхтэй ба хэдий бусад гишүүд санаатайгаар үндсэн хуулийн бус шийдвэр гаргасан ч уг төлөөлөгч хариуцлагад татагдахгүй’. Түүнчлэн хууль эрх зүйн ном зохиолд ийнхүү бичжээ: “халдашгүй эрхийн институтыг парламентийн гишүүдийн төлөө бус харин нийт парламентийн эрх ашгийн төлөө хуулиар бэхэлсэн”. Үүнтэй санал нэгдэж болно. Мөн уг байр суурийг ОХУ-ын Үндсэн хуулийн Цэц баримталдаг. Парламентийн халдашгүй эрх нь парламентийн гишүүний статусын бүрэлдэхүүн хэсэг болж, үйл ажиллагааны баталгаа болдог; халдашгүй эрх нь хувийн давуу эрх бус харин олон нийтийн эрх зүйн шижнтэй болно.
Зарим орнуудад төлөөлөгчийн хариуцлагын бус байдал нь бүрэн эрхийн хугацаагаараа хязгаарлагдах бус харин үнэмлэхүй шинжтэй байдаг (Австри улсын Үндсэн хуулийн 57 зүйл). Польш улсын Үндсэн хуулийн 105 зүйлд зааснаар, төлөөлөгч бүрэн эрхийнхээ хүрээнд орох үйл ажиллагааныхаа үндсэн дээр огцорсныхоо дараа ч хариуцлагад татагдахгүй.
Түүнчлэн хариуцлагын бус байдлаа, давуу эрхээ буруу зүйлд ашиглавал санкц тогтоох хэрэгтэй. Германы Холбооны улсын Үндсэн хуулийн 46 зүйлд зааснаар, төлөөлөгч нь Бундестагт эсвэл түүний хороонд сонгосон санал, “бүдүүлэг үг хэллэг, доромжлолоос’ бусад үг хэллэгийн өмнө хариуцлага хүлээхгүй. Мөн Армени улсын Үндсэн хуулийн 66 зүйлд зааснаар, хариуцлагын бус байдал нь доромжлох, үндэслэлгүй гүтгэх зэрэг үг хэллэгүүдэд хамаарахгүй.
Парламентийн гишүүний халдашгүй эрхийг хураахыг парламент эсвэл харгалзах танхим (Мадагаскар улсын Үндсэн хуулийн 69 зүйл) шийдвэрлэнэ.
Шүүгчидийн халдашгүй эрх
Шүүгчидийн хариуцлагын бус байдал болон халдашгүй байдын тухай асуудал М.И.Клеандрова, О.Е.Кутафина, В.М.Лебедева, В.И.Радченко, В.А.Ржевский, Н.М.Чепурнова г.м. судлаачидын судалгааны ажилд дурдагдсан байдаг.
Шүүгчидийнн үндсэн хуулийн эрх зүйн статус нь дотоод итгэл үнэмшилээрээ шийдвэр гаргах бие даасан болон хөдөлшгүй чанарыг агуулдаг (ОХУ-ын Үндсэн хуулийн 120, 121, 122 зүйлүүд, Мадагаскар улсын Үндсэн хуулийн 99 зүйл).
Шүүгчидийн халдашгүй эрхийг үйл ажиллагаагаа бие дааж явуулахад, шийдвэрээ обьектив, зөв үнэнээр гаргахадад шаардлагатай гэж үздэг. Үүнтэй холбогдуулан зарим үндсэн хуулиудад шүүгчидийн хариуцлагыг хязгаарласан заалтууд байдаг. Жишээ нь Португал улсын Үндсэн хуулийн 216 зүйлд зааснаар, шүүгчид хуулиар тусгаагүй нөхцөл байдлаас бусад үед гаргасан шийдвэрийн өмнө хариуцлага хүлээхгүй. Мөн уг хуулийн 222 зүйлд тусгаснаар, Үндсэн хуулийн Цэцийн шүүгчидэд хариуцлагаас ангид байлгах баталгаа олгодог байна. АНУ-ын Үндсэн хуулинд зааснаар шүүгчийг импичментийн журмаар хариуцлагад татах үндэслэл нь хязгаарлагдмал байдаг: шүүгчийг зөвхөн урвалт, авилгал болон бусад ноцтой хэргээр огцруулж болдог. Мөн Л.Фридмэний үзэж байгаагаар, АНУ-ын Дээд шүүхийн шүүгчийг ямар ч аргаар огцруулж, ямар ч үр дүнтэй санкц хэрэглэх боломжгүй.
Гэвч шүүгчийн халдашгүй эрх нь парламентийн гишүүний халдашгүй эрхтэй адил хувь хүний давуу эрх бус харин Үндсэн хуульт дэглэмийн дархлаа байх, олон нийтийн эрх ашиг болон шударга ёсыг хамгаалах зорилготой хэрэгсэл юм.
Засгийн газрын гишүүдийн халдашгүй эрх
Засгийн газрын гишүүдийн бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэхдээ үйлдэх үйлдлийн хэргээр хариуцлагад татах тухай заалтууд Үндсэн хуулиудад бараг байдаггүй. Бельги улсын Үндсэн хуулийн 101 зүйлд зааснаар, сайдууд алба үүргээ гүйцэтгэхдээ гаргасан үзэл бодлынхоо өмнө хариуцлага хүлээхгүй. Засгийн газрын гишүүдийн хариуцлагын бус байдлыг хуулиар бэхэлдэгийг засгийн газрын үйл ажиллагааг тогтвортой явуулах зорилготой гэдгээр тайлбарладаг. Гэвч уг асуудлыг шийдэхийн тулд сайдуудыг хариуцлагад татах тодорхой процедурыг боловсруулаагүй орхисон байна.
Өмнө нь авч үзсэн халдашгүй эрхүүд ихэвчлэн олон зуун жилийн үзэл бодлыг агуулсан байдаг. Ард түмний тусгаар тогтнолын үзэл бодолтнууд ард түмний эсвэл тэдний төлөөлөгчдийн эрхийг хязгаарлахыг шууд эсэргүүцэх нь тодорхой. Гэвч халдашгүй эрхийг эрх зүйн идэвхжүүлэх хэрэгсэл гэдгийг бас мартаж болохгүй. Учир нь эс тохиолдодл үндсэн хуулийн суурь зарчмууд эргэлзээ төрүүлэх юм.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын хэрэгжүүлэлтийн асуудлыг судлахын тулд өөр нэг чухал асуултыг хөндөх хэрэгтэй болно. Зарим тохиолдолд үндсэн хуулийн хэм хэмжээнд хариуцлагын арга хэмжээг араасаа дагуулдаггүй ба гаднаасаа үндсэн хуулийн деликтийн үйлдэлтэй төстэй ч гэсэн мөн чанарынхаа хувьд хууль ёсны эсхүл эрх зүйн хувьд зөвшөөрөгдсөн үйлдлийг тусгасан байдаг. Жишээ нь Австри улсын улсын Үндсэн хуулийн 60 зүйлд иргэдийг Ерөнхийлөгчийн сонгуульд заавал оролцох тухай заасан байдаг ба уг хуулиар сонгуулиас чөлөөлөгдөх нөхцөл байдлыг бас тусгасан байдаг.
Эдгээр нөхцөл байдлууд нь үйлчилж буй субьектүүдийн үйл ажиллагааг дэмжих зорилгогүйгээрээ халдашгүй эрхээс ялгаатай.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хэм хэмжээг судалж үзэн хариуцлагаас чөлөөлөх дараах нөхцөл байдлуудыг тодорхойлсон болно.
Нэгдүгээрт, давагдашгүй хүчин зүйлийн нөлөө. Уг төрөлд зөвхөн давагдашгүй хүчин зүйлсийн нөлөө бус хариуцлагын субьектийн урьдаас мэдэж байсан ч нөлөөлөх боломжгүй байсан нөхцөл байдлууд бас орно. Бразилийн Холбоот улсын Үндсэн хуулийн 34 зүйлд зааснаар, 2 жил дараалж холбооны төсөвт хураамж төлөөгүй мужид холбооны оролцоо оруулна. Түүнчлэн хэрэв давагдашгүй хүчин зүйлсийн нөлөөгөөр хураамжаа төлөөгүй бол арга хэмжээнээс чөлөөлөгдөнө. Иймэрхүү нөхцөл байдлуудыг ОХУ-ын хууль тогтоомжид бас тусгасан байдаг. Жишээ нь ОХУ-ын Тюмень мужийн “Хууль биелүүлээгүйн хариуцлагын тухай” хуулийн 7 зүйлд зааснаар давагдашгүй хүчин зүйл, байгалийн гамшиг, гэнэтийн тохиолдол, төрийн засаглалын байгууллагуудын үйл ажиллагаанаас болж хуулийг биелүүлээгүй бол хариуцлагаас чөлөөлөгдөнө. ОХУ-ын Тыва Мужийн “Парламентийн төлөөлөгчийг огцруулах журмын тухай” Дүрмийн 9 зүйлд зааснаар төлөөлөгчөөс хамаараагүй шалтгаанаар сонгуулийн мөрийн хөтөлбөрөө, сонгогчдынхоо санал хүсэлтийг биелүүлээгүй, холбоогоо тасалсан тохиолдолд албан тушаалаасаа огцрох үндэслэл болохгүй.
Хоёрдугаарт, дээр зогсож буй байгууллагын тушаалыг гүйцэтгэх. Энэ нөхцөл байдал нь статус, байр сууриасаа хамааралгүйгээр төрийн албан тушаалд буй бүх субьектүүдэд хамааралтай юм. Дашрамд дурдахад, үндсэн хуулийн бус (хууль бус) тушаалыг гүйцэтгэх нь үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагаас чөлөөлөх нөхцөл байдал болохгүй. Субьект нь тушаалыг үндсэн хуулийн бус (хууль бус) тооцож, гүйцэтгэхийнхээ өмнө тушаал гаргасан этгээдийг зарлавал хариуцлагаас чөлөөлөгдөх юм. Хэрэв тушаагч этгээд тушаалыг гүйцэтгэхийг шаардсан эсхүл бичгэн хэлбэрээр албадсан тохиолдолд гүйцэтгэсэн субьект хариуцлагад татагдахгүй (Португал улсын Үндсэн хуулийн 271 зүйл, Турк улсын Үндсэн хуулийн 137 зүйл).
Улс орны тэргүүний бичгэн тушаал нь засгийн газрын гишүүнийг хариуцлагаас чөлөөлөх үндэслэл болохгүйн тухай хэд хэдэн үндсэн хуулиудад тусгайлан заасан байдаг (Бельги улсын Үндсэн хуулийн 102 зүйл, Грек улсын Үндсэн хуулийн 85 зүйл, Люксембургийн их вант улсын Үндсэн хуулийн 81 зүйл). Хорвати улсын Үндсэн хуулийн 20 зүйлд зааснаар, хүний болон иргэний нийтлэг эрх, эрх чөлөөнд халдсан хэнбугай хариуцлагаас чөлөөлөгдөх эрхгүй ба дээд байгууллагын тушаалыг дурдахыг хэрэгсэхгүй юм.
Гуравдугаарт, төрөл бүрийн нөхцөл байдлыг мэдээгүй. Мэдээж, субьект нь харгалзах нөхцөл байдлыг мэдээгүй байсан гэдгийг нотлох ёстой. Жишээ нь коммунист байгууллагад элссэн эсвэл үйл ажиллагаа явуулахад тусалсан АНУ-ын иргэний харьялалыг хүсэж буй этгээд тухайн үедээ коммунист шинжтэй гэдгийг нь мэдээгүй байсан гэдгийг нотловол хүсэлтийг нь буцаахгүй (АНУ-ын хуулийн эмхэтгэлийн 8 гарчиг 3 бүлэг 4 хэсэг 1424 заалт).
Дөрөвдүгээрт, үндсэн хуулийн деликт үйлдсэн субьект наминчлал хүсэх. Непалын Хаант улсын Үндсэн хуулийн 62 зүйлд зааснаар, хэрэв хэн нэгэн парламентийн аль нэг танхимийг үл хүндэтгэсэн тохиолд харгалзах танхим уг асуудлыг хэлэлцэн, танхимийн тэргүүн уг асуудлын талаар шийдвэр гаргана. Уг тэргүүн анхааруулга өргөх эсвэл таван мянга хүртэлх рупийгээр торгох шийдвэр гаргаж болно. Хэрэв буруутан танхимаас уучлалт хүсвэл уучлагдаж эсвэл хариуцлагын арга хэмжээнээс чөлөөлөгдөж болно. Москва хотын Думагийн “Хариуцлагын арга хэмжээнээс чөлөөлөх тухай” журмын 131 зүйлд зааснаар, хэрэв төлөөлөгч Думагийн хурлын үеээр дэг журмыг алдагдуулсаны талаар нийтийн өмнө хүлцэл өчсөн тохиолдодл Журмын 126 зүйлд заасан хариуцлагын арга хэмжээнээс чөлөөлөгдөнө.
Тавдугаарт, үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагаас чөлөөлөх бусад нөхцөл байдлууд. ОХУ-ын “Холбооны зөвлөлийн Төрийн Думийн гишүүдийг сонгох тухай” Холбооны хуулийн 92 зүйлд зааснаар, холбооны жагсаалтны нэр дэвшигчдийн эхний гуравт орсон төлөөлөгч жилийн дотор гарвал уг эрхийг Ерөнхий сонгуулийн хорооны шийдвэрээр дараагийн нэр дэвшигчдийн нэгдэлд олгоно. Мөн нэр дэвшигчдийн нэгдэлд санкцийг хэрэглэхгүй байх нөхцөл байдлууд байна. Энэ нь нэр дэвшигчийг хариуцлаг хүлээх чадваргүйд тооцох, хүндээр өвчилсөн, нэр дэвшигчийн эсвэл ойр садны хүмүүсийн эрүүл мэндийн хүнд байдал, Үндсэн хуулинд зааснаар албан тушаалаа солих гэх зэрэг орно. Бразилийн Холбоот улсын Үндсэн хуулийн зүйлд зааснаар, хэрэв төлөөлөгч нь сайдын, засаг даргын албан тушаалд томилогдон эсвэл танхимийн чуулганд өвчний шалтгаанаар эсвэл цалингүй чөлөө аван (120 хоногоос дээшгүй) суугаагүй тохиолдолд Үндсэн хуулийн 55 зүйлд заасан хариуцлагын арга хэмжээнээс чөлөөлөгдөх буюу бүрэн эрхээ хураалгахгүй юм.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагаас чөлөөлөхтэй холбогдуулан улс орны тэргүүний актыг холбогдох парламентийн гишүүн баталгаажуулах тухай авч үзье. Уг тохиолдолд улс орны тэргүүний шийдвэрийг баталсан мөн гүйцэтгэсэн парламент, парламентийн тэргүүн эсвэл харгалзах сайд хариуцлага хүлээх болно (Германы Холбооны улсын Үндсэн хуулийн 58 зүйл, Грек улсын Үндсэн хуулийн 35 зүйл, Испани улсын Үндсэн хуулийн 64 зүйл, Мадагаскар улсын Үндсэн хуулийн 60 зүйл, Украин улсын Үндсэн хуулийн 106 зүйл, Чех улсын Үндсэн хуулийн 63 зүйл, Франц улсын Үндсэн хуулийн 19 зүйл). Гэвч практикт батлалт нь улс орны тэргүүнийг хариуцлагаас бүрмөсөн чөлөөлдөггүй байна. Литва улсын Үндсэн хуулийн 85 зүйлд зааснаар, Ерөнхийлөгчийн бүх акт-тогтоолыг Ерөнхий Сайд батлах ёстой ба хариуцлагыг уг актад гарын үсэг зурсан Сайд эсвэл Ерөнхий сайд хүлээх юм. Литва улсын Үндсэн хуулийн Цэцийн үзэж байгаагаар, Ерөнхийлөгчийг импичментийн журмаар хариуцлагад татах үед уг үндсэн хуулийн хэм хэмжээг буруугаар ойлгож болохгүй. Ерөнхийлөгч нь бүрэн эрхийнхээ хүрээнд буруу үйл ажиллагаа явуулсан ч Үндсэн хуулийн 84 зүйлд зааснаар хариуцлагад татагдах болно.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагаас хууль бус аргаар мултрах оролдлогыг хаахын тулд зарим үндсэн хуулийн эрх зүйн хэм хэмжээнд хариуцлагаас чөлөөлөхгүй нөхцөл байдлуудыг тусгасан байдаг. Жишээ нь Приморье бүс нутгийн Дүрмийн 56 зүйлд зааснаар, Засаг дарга албат хүмүүсийнхээ үйлдлийг нь гүйцэтгэх үйл ажиллагаа явуулсаны хариуцлагын үндэслэл болгож болохгүй. Хууль эсвэл үүргээ мэдээгүй байх нь хариуцлагаас бас чөлөөлөх нөхцөл байдал болдлог (Украин улсын Үндсэн хуулийн 68 зүйл, Таджикистан улсын Үндсэн хуулийн 42 зүйл, Азербайджан улсын Үндсэн хуулийн 72 зүйл). Хүний нийгмийн гарал эсвэл итгэл үнэмшил нь хуулийг мөрдөхгүй байх, үүргээ биелүүлэхгүй байх шалтгаан болдоггүй (Литва улсын Үндсэн хуулийн 27 зүйл, Данийн хаант улсын Үндсэн хуулийн 70 зүйл).
Дүгнэж үзвэл үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагаас чөлөөлөх нөхцөх байдлыг заасан хэм хэмжээ нь тодорхой хэмжээний буулт олгодог байна. Уг буултыг үндсэн хуулийн эрх зүйн хэм хэмжээний үр ашгийг нэмэгдүүлэхийн тулд олгодог. Гэвч ОХУ-ын жишгийг харах юм бол хууль тогтоогч нь үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагаас чөлөөлөх төрөл бүрийн нөхцөл байдлыг огт авч үзээгүй нь зохисгүй хэрэг юм.
ОХУ-д үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын институтыг хөгжүүлэх нь
ОХУ 1993 оны шинэчлэгдсэн Үндсэн хуулиа баталсанаас хойш арваад жил өнгөрчээ. ОХУ-д уг хугацаанд үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын эрх зүйн зохицуулалтыг хөгжүүлэх маш олон зүйл хийгдсэн гэж хэлж болно. Үндсэн хуульт дэглэмийг дэмжихийн тулд үндсэн хуулийн эрх зүйн харилцааны субьектүүдийн хариуцлагын хэм хэмжээг цаашид хөгжүүлэн боловсруулах хэрэгтэй юм. Дашрамд дурдахад, одоогийн хууль тогтоох засаглалын боломжит шинэчлэлүүдийг авч үзье.
Холбооны оролцоо
ОХУ-д холбоо болон холбооны субьектүүд хоорондын харилцаанд дахь үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын механизм бүрэн хэрэгждэггүй. Жишээ нь “ОХУ-ын субъектүүдийн хууль тогтоох болон гүйцэтгэх засаглалын байгууллагуудын ерөнхий бүтцийн тухай” Холбооны хуулинд заасан, холбооны субьектийн төрийн засаглалын байгууллагын хувьд авах арга хэмжээ нь (3.1, 9, 9.19, 29, 29.1 зүйл) үндсэн хуулийн тогтолцоог нөхөн сэргээж чаддаггүй. Татан буулгалтаар эсвэл акт цуцлалтаар зөвхөн холбооны оролцоо оруулах шалтгааныг арилгаж болдог. Түүнчлэн холбооны оролцооны иж бүрдэлд төрөл бүрийн арга хэмжээ орж болох байсан. Имйээс юуны түрүүнд Холбооны субьектийн үндсэн хуульт дэглэмийг нөхөн сэргээх механизмыг боловсруулах хэрэгтэй болно. Холбооны оролцоо нь юуны түрүүнд шийтгэл бус харин нөхөн сэргээх шинжтэй байх ёстой. Тиймээс Холбооны зөвлөлийн зөвшөөрлөөр Ерөнхийлөгчийн зарлигаар холбооны субьектэд цагдаагийн болон дотоодын цэргийн хүчийг оруулах зэргийг хянан зохицуулах хэрэгтэй юм.
Мөн Үндсэн хуулийн “Онцгой байдлын тухай” нь холбооны оролцоог бүрмөсөн орлож чадахгүй. Учир нь онцгой байдлын горим нь цаг хугацааны хувьд хязгаарлагдмал ба Холбооны субьектүүдийн Үндсэн хуулийн үүргийг нь тэр болгон гүйцэтгүүлж чаддаггүй.
Холбооны оролцоог зөвхөн үндсэн хуулинд бэхлэх нь улс төрчдийг хариуцлаггүй үйлдэл хийхийг зогсоох ёстой байдаг. Гэвч холбоот улсын зарчмын асуудлыг зөвхөн холбооны оролцоогоор шийдэх нь үр дүн багатай ба цаашлаад үндсэн хуулийн тогтолцоог тогтворгүй болгох аюултай.
ОХУ-д холбооны оролцооны тусгай институтыг бэхлэхийн тулд Үндсэн хуулинд нэмэлт засвар оруулах нь зүйтэй: 78 зүйлийн 5 болон 6 зүйлүүд
78 зүйл
...
5) Хэрэв ОХУ-ын субьектийн төр засаг Үндсэн хуультай нийцүүлэн үйл ажиллагаагаа явуулах боломжгүй болвол Ерөнхийлөгч нь Холбооны зөвлөлийн зөвшөөрлөөр уг мужийн үйл ажиллагаанд холбооны оролцоо оруулах тогтоол гаргана. Уг тогтоолын дагуу ОХУ-ын субьектийн гүйцэтгэх засаглалын бүрэн эрхийг хэрэгжүүлэх түр хугацааны тусгай хороо байгуулагдана. Хэрэв шаарлагатай гэж үзвэл холбооны субьектийн хууль тогтоох засаглалын бүрэн эрх Холбооны зөвлөлд шилжинэ.
Холбооны оролцооны үндэслэл, хэрэгжүүлэх хугацаа нь үндсэн хуулиар тогтоогдоно. 6) Хэрэв ОХУ-ын субьект үндсэн хуулийн болон холбооны хуулийн үүргээ биелүүлэхгүй байгаа тохиолдолд Засгийн газар Холбооны зөвлөлийн зөвшөөрлөөр ОХУ-ын субьектийг үүргийг нь албадан гүйцэтгүүлэх үндсэн хуультай нийцүүлэн арга хэмжээ авна.
Мөн ОХУ-ын субьект норматив эрх зүйн актын зөрчилтэй байдлыг обьектив шалтгаанаас үүдэн арилгах боломжгүй болох нөхцөл байдлыг тусгах хэрэгтэй.
Ерөнхийлөгчийн тухайд
ОХУ-ын Ерөнхийлөгчийн үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын механизмийг мөн адил дахин боловсруулах шаардлагатай. Улс орны тэргүүний үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын зохицуулалтын зарим зүйлсийг хэвээр үлдээж (огцруулах процедур г.м.), хэд хэдэн шинэ заалтуудаар баяжуулах хэрэгтэй: Ерөнхийлөгч бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэхдээ Үндсэн хуулийг бүдүүлгээр зөрчсөн, тангарагаас буцах зэрэг үйлдлүүдийн өмнө хариуцлага хүлээх ёстой (Эдгээр зөрчлүүдийг Үндсэн хуулийн цэц тогтооно). Ерөнхийлөгчийг албан тушаалаас нь огцруулах үндэслэл болохгүй хуулийн зөрчлүүд нь бүрэн эрхийг нь дуустал хуримтлагдах ёстой ба хугацааг нь дууссаны дараагаар хариуцлагыг нь тооцох нь зүйтэй.
Үндсэн хуулийн 92 зүйлийн дагуу Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрхийг Засгийн газрын тэргүүнд шилжүүлэх явцад үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын тухай олон асуудлууд үүсдэг. Уг тохиолдолд Засгийн газрын тэргүүн Ерөнхийлөгчийн бүх бүрэн эрхийг (Үндсэн хуулийн 92 зүйлийн 3 заалтыг эс тооцон) хэрэгжүүлэх эрхтэй байдаг. Үүсч буй асуудал нь: Ерөнхийлөгчийн үүргийг гүйцэтгэж буй Засгийн газрын тэргүүнд Үндсэн хуулийн 91 зүйл үйлчлэх үү? Мөн Үндсэн хуулийн 93 зүйлд зааснаар албан тушаалаасаа чөлөөлөгдөх үү? Албан тушаалаасаа огцрох нь үндсэн хуулийн дархлаа болдог. Иймэрхүү дархлаа нь улс орны тэргүүний үндсэн хуулийн эрх зүйн статустай уялдаатай байдаг. Ийм учраас зөвхөн улс орны тэргүүн цаг бусаар амиа алдсан эсвэл 92 зүйлийн 2 заалтад зааснаар хугацаанаас өмнө бүрэн эрхээ хураалгасан тохиолдолд уг процедурыг (ОХУ-ын Үндсэн хуулийн 93 зүйлд зааснаар) Ерөнхийлөгчийн үүргийг гүйцэтгэж буй Засгийн газрын тэргүүний хувьд хэрэглэх боломжтой.
Мөн хэрэв Төрийн Дума гурван сарын дотор дахин Засгийн газарт үл итгэл үзүүлсэн бол Ерөнхийлөгчийн үүргийг гүйцэтгэж буй Засгийн гарын тэргүүнд Засгийн газрыг татан буулгахаас өөр зам байхгүй ба Үндсэн хуулийн 92 зүйлд зааснаар Төрийн Думаг татан буулгах боломжгүй юм. Уг тохиолдолд Засгийн газрын тэргүүний хариуцлагын тухай асуудал тодорхойгүй болно. Энэ үед Ерөнхийлөгчийн үүргийг гүйцэтгэж буй Засгийн гарын тэргүүн Засгийн газрыг татан буулгах ёстой мэт санагдана. Тийм учраас үл ойлголцлын хямрал үүсгэхгүйн тулд эцсийн шийдлийг Үндсэн хуулийн цэц аль болох яаралтай гаргах ёстой юм.
ОХУ-ын Төрийн Дума
ОХУ-ын “ОХУ-ын субъектүүдийн хууль тогтоох болон гүйцэтгэх засаглалын байгууллагуудын ерөнхий бүтцийн тухай” Холбооны хуулийн хууль тогтоох засаглалын байгууллагуудын үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын тухайд асуудал байхгүй бол Холбооны зөвлөлийн танхимуудын хариуцлагын тухай асуудал маргаантай хэвээр байгаа юм. Нэг талаас, Төрийн Думагийн үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын арга хэмжээ нь тэгш бус буюу Үндсэн хуулийн 111, 117 зүйлүүдэд заасан Төрийн Думаг татан буулгах нь зохисгүй шийдвэр болох юм. Мөн талуудын боломж нь тэнцүү биш буюу уг татан буулгалт нь тэнцвэрийн зарчимд багтахгүй болно. Нөгөөтэйгүүр, Холбооны зөвлөлийн танхимуудыг хариуцлага нь хангалттай бус юм. Ийм учраас Холбооны зөвлөлийн болон Төрийн Думагийн хоорондын харилцах ОХУ-ын субьектийн харилцааны салбарт үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг нь тогтоож өгөх хэрэгтэй. Тухайлбал ОХУ-ын субьект болон Төрийн Думагийн холбооны хуулийн төслийн хамтын үйл ажиллагааг тусгасан “ОХУ-ын субъектүүдийн хууль тогтоох болон гүйцэтгэх засаглалын байгууллагуудын ерөнхий бүтцийн тухай” Холбооны хуулийн 26.4 зүйлд заасан заалтыг зөрчсөн тохиолд Төрийн Думагийн хүлээх хариуцлагыг тогтоох хэрэгтэй. Жишээлбэл Төрийн Дума нь ОХУ-ын субьектийн төрийн байгууллагуудад олгосон хуулийн тухай өгөх санал хүсэлтийн 30 хоногийн хугацааг хэтрүүлсэн тохиолдолд Холбооны зөвлөл нь Төрийн Думагийн хуулийг буцаах арга хэмжээ авч болно.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын загвар
ОХУ-ын засгийн газрын үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын загвар нь тэгш биш юм. Уг загварыг тэнцвэртэй болгохын тулд дараах зүйлсийг хийх хэрэгтэй. Эхний шийдэл – одоо хүчинтэй Үндсэн хуулийн хүрээнд “Засгийн газрын тухай” Холбооны хуулинд Ерөнхийлөгчөөр Засгийн газрын татан буулгах үндэслэлийг тодорхой болгох: ОХУ-д Засгийн газарт Парламентийн итгэл шаардлаггүй учир иймэрхүү өргөн хүрээний улс төрийн үндэслэлийн хэрэг байхгүй. Мөн Төрийн Думагийн талаас Засгийн газарт үзүүлэх үл итгэлийн үндэслэлийг авч үзэх хэрэгтэй. Энэ нь Засгийн газрыг илүү бие даасан болгох ба хариуцлага үүрэх чадвар нь өсөх юм. Дараагийн шийдэл – үндсэн хуулийн зохицуулалтыг өөрчлөх; шаардлага тавих (Төрийн Думагийн шаардлагаар Ерөнхийлөгч Засгийн газрыг татан буулгана); ерөнхийлөгчийн засаглал руу шилжих (дээд албан тушаалтан ба түүний томилох гүйцэтгэх засаглал нь парламентаас үл хамааран үйл ажиллагаа явуулна).
Сайдууд
ОХУ-д сайдуудын үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын үндэслэл, арга хэмжээг тодорхойлох маш их шаардлага байна. Үүнтэй холбогдуулан нэгдүгээрт, “Засгийн газрын тухай” холбооны хуулинд албан тушаалын шаардлагыг тусгаж, уг заалтыг зөрчсөн тохиолд сайдыг үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагад татах ёстой. Уг тохиолд сайдыг албан тушаалаас нь чөлөөлөх нь үндсэн хуулийн эрх зүйн санкц болно. Түүнчлэн дараах процедурыг хэрэгжүүлж байх нь зүйтэй: ОХУ-ын Ерөнхийлөгчийн, Засгийн газрын Тэргүүний, Төрийн Думагийн төлөөлөгчдийн 1/3, Холбооны зөвлөлийн гишүүдийн 1/3, Ерөнхий прокурорын саналаар Дээд шүүх сайдыг нийцэшгүй байдлын шаардлагын зөрчлийг тодорхойлно. Дээд шүүхийн шийдвэр дээр үндэслэн Ерөнхийлөгч уг сайдыг 48 цагийн хугацаагаар ажлаас нь чөлөөлнө. Дээд шүүхэд хандах субьектийн тоог хязгаарлах нь сайдын үйл ажиллагааг тогтвортой хэрэгжих боломжтой болгоно. Хоёрдугаарт, Төрийн Дума Засгийн газрын гишүүнийг үндсэн хуулийн, холбооны хуулийн зөрчлийн үндсэн дээр зэмлэх, шүүмжлэх эрхийг “Засгийн газрын тухай” холбооны хуулинд шинээр тусгах хэрэгтэй. Засгийн газрын гишүүнийг үндсэн хуулийг зөрчсөнийг баталсан Үндсэн хуулийн Цэцийн шийдвэр дээр эсвэл холбооны хуулийг зөрчсөнийг баталсан Дээд шүүхийн шийдвэр дээр үндэслэн Төрийн Дума зэмлэх эрхтэй болно. Хэрэв зэмлэх үйлдэл үйлдэгдсэн бол Ерөнхийлөгч уг засгийн газрын гишүүнийг огцруулна. Шинээр боловсруулах шаардлагатай хэм хэмжээг нэвтрүүлэхэд Үндсэн хуулийн засвар шаардлаггүй. Парламентийн гишүүн
Парламентийн гишүүдийн үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын эрх зүйн зохицуулалтад дараах нэмэлт зүйлсүүдийг оруулах нь зүйтэй. Нэгдүгээрт, “Холбооны чуулганы Төрийн Думагийн төлөөлөгчийн болон холбооны зөвлөлийн гишүүний статусын тухай” холбооны хуулинд болон танхимуудын журманд парламентийн гишүүн нь харгалзах хорооны, парламентийн үйл ажиллагаанд болон танхимийн ээлжит хуралд оролцох үүргийг зааж өгөх хэрэгтэй. Мөн Холбооны зөвлөлийн болон Төрийн Думагийн төлөөлөгчдийг тангараг өргөж, түүнийгээ биелүүлэх ёстойг хуулиар бэхлэх шаардлагатай. Хоёрдугаарт, төлөөлөгч хүндэтгэх шалтгаангүйгээр танхимийн ээлжит хуралд суугаагүй, санал асуулгын журмыг зөрчсөн тохиолд цалингийн шагналыг нь хурааж, харгалзах олон нийтийн хэрэгслээр уг үйлдлийн талаар мэдэгдэх нь зүйтэй. Харин парламентийн гишүүн удаан хугацаагаар (чуулганы хурлын хагаст нь суугаагүй) үүргээ биелүүлээгүй эсвэл тангарагаасаа буцсан тохиодлолд харгалзах танхим нь бүрэн эрхийг нь хураах шийдвэр гаргах ёстой. Мөн хувийн жингээр хуваарилагдан сонгогдсон Төрийн Думагийн төлөөлөгч фракцаас гарсан, фракцийн дотоод журмыг зөрчсөн тохиолдодл бүрэн эрхээ хураалгах ёстой.
Шүүгчид
Шүүх эрх мэдэлтнүүд шударга ёсыг сахиулдаг тул маш их хариуцлага үүрдэг байна. Гэвч шударга байдлыг сахиулдаг шүүгч нарыг хариуцлагад татах тийм ч амаргүй юм. Үүнтэй холбогдуулан, ОХУ-д шүүгчдийн үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг хөгжүүлэхийн тулд дараах асуудлууд шийдэгдсэн байх ёстой: * Шүүгч нь хүнд ноцтой гэмт хэрэг үйлдсэн буюу үндсэн хуулийн субьект болон үндсэн хууль дэглэмд халдсан зэрэг үндэслэлээр бүрэн эрхийг зосгоох, хураах зэрэг үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын арга хэмжээг тогтоох хэрэгтэй. * Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын арга хэмжээг хэрэгжүүлэх механизм нь тэнцвэрийн зарчимд багтаж байх ёстой. Тухайлбал шүүх нийгэмлэгийн саналаар шүүгчийг томилсон этгээдээр албан тушаалаас нь огцруулах (Ерөнхийлөгч, Холбооны зөвлөл). * Шүүгчдэд сахилгын хариуцлага ногдуулахаас татгалзах зөвхөн эрүүгийн, захиргааны, иргэний эрх зүйн болон үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагад татах. Эдгээр асуудлуудыг шийдэх нь шүүгчдийн хариуцлагатай байдлыг нэмэгдүүлэх ба хариуцлагын институт нь Үндсэн хуулийн дархлааны тогтолцоонд ач холбогдолтой болно.
Нийгмийн нэгдлүүд
Нийгмийн, шашны нэгдлүүдийн үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг хөгжүүлэх хэрэгтэй байна. Нэгдүгээрт, “Эктремист үйл ажиллагааг эсэргүүцэх тухай” хуулийн 10 зүйл, “Улс төрийн намуудын тухай” хуулийн 39 зүйл, “Нийгмийн нэгдлүүдийн тухай” хуулийн 42 зүйлүүдэд зааснаар үйл ажиллагааг нь зогсоох нийтлэг шинжийг тодорхойлох хэрэгтэй ба эдгээр хуулиудын хоорондын холбоог, ишлэлийг (улс төрийн намуудын экстремист үйл ажиллагааны үндсэн дээр үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын механизмыг саатуулдаг учир) салгах хэрэгтэй. Үйл ажиллагааг нь зогсоон, татан буулгах тухай хэргээр шүүхийн бус аргаар болон шүүх аргаар (арга хэмжээг хэрэгжүүлж буй төрийн байгууллага шүүхэд хандана) нэгэн зэрэг шийдэх нь хамгийн тохиромжтой загвар болно.
Хоёрдугаарт, экстремист үйл ажиллагаа ойлголтод багтах үйлдлүүдийг тодорхойлох гардаг тодорхойгүй байдлыг арилгах хэрэгтэй. “Эктремист үйл ажиллагааг эсэргүүцэх тухай” холбооны хуулийн 1 зүйлд зааснаар, бүрэн эрхийг булаах, хууль бус зэвсэгт хүчин байгуулах, олон нийтийг экстремист үйл ажиллагаа явуулахыг сурталчлах хориотой байдаг. Гэвч уг холбооны хуулинд газар зүйн хил хязгаар, нөхцлийг болон хориотой үйл ажиллагааны зорилгыг заагаагүй байдаг. Үүнтэй холбогдуулан, хэдий нийгмийн нэгдэл авторитар дэглэмийн эсрэг байдаг ч гэсэн гадаад хүч хэрэглэхийг уриалж байвал эктремист үйл ажиллагаанд буруутгагдах юм.
Гуравдугаарт, хэрэв улс төрийн нам үндсэн хуулийг эсвэл өөр хуулийг зөрчин, шүүхийн шийдвэрээр татан буулгагдвал уг намаас нэр дэвшсэн бүх нэр дэвшигчид эрхээ хасуулах тухай холбооны хууль тогтоомжид заасан байх хэрэгтэй. Мөн улс төрийн нам үндсэн хуулийг эсвэл нийгмийн журмыг зөрчиж, шүүхээс татан буулгах шийдвэр гарвал эрх зүйн залгамжлагчаа байгуулахыг хориглохыг тусгах хэрэгтэй.

Орон нутгийн засаг захиргааны үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын асуудал нь орон нутгийн институтын хамгийн том асуудал юм. ОХУ-ын 2003 оны 10 сарын 6-ны “Орон нутгийн засаг захиргааны байгууллагуудын ерөнхий бүтцийн тухай” холбооны хуулийн 131 зүйлд зааснаар орон нутгийн засаг захиргааны тогтолцоонд төлөөлөгчийн газар, захиргааны газар болон орон нутгийн асуудлыг авч үзэх бүрэн эрхтэй бусад байгууллагууд орно (34 зүйл). Шинэ холбооны хууль зөвхөн эхний хоёр байгууллагын хариуцлагыг авч үзсэн тул (35, 36 зүйлүүд) бусад байгууллагуудын хариуцлагыг тогтоох хэрэгтэй юм.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын үүднээс өмнө нь дурдсан хуулинд (2003 оны 10 сарын 6-ны “Орон нутгийн засаг захиргааны байгууллагуудын ерөнхий бүтцийн тухай”) өөр шүүмлэх зүйл их бий. Харамсалтай нь, шинэ холбооны хуулинд 1995 оны 8 сарын 28-ны хуулийн нөгөө л үр дүнгүй механизм хэрэглэгдсээр. Хоёрдугаарт, 2003 оны 10 сарын 6-ны “Орон нутгийн засаг захиргааны байгууллагуудын ерөнхий бүтцийн тухай” хуулийн 131 зүйлд 1995 оны 8 сарын 28-ны “Орон нутгийн засаг захиргааны байгууллагуудын ерөнхий бүтцийн тухай” хуулийн 154 зүйлтэй адил, нөгөө л орон нутгийн засаг захиргааны байгууллагуудын үндсэн хуулинд болон бусад хууль журманд харшилсан эрх зүйн акт баталсаны хариуцлагыг заасан байдаг. Хэрэв төлөөлөгчийн газар норматив бус эрх зүйн акт баталвал 2003 оны уг холбооны хуулийн дагуу татан буулгах арга хэмжээг авах боломжгүй болно. Хоёрдугаарт, үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг зөвхөн норматив эрх зүйн акт баталсанаас бус уг азтыг хууль бусд зарласан шүүхийн шийдвэрийг үл тоосноос бас үүдэн хүлээлгэж болно. Ийм байдлаар шүүхийн актыг цуцлах шийдвэрийг биелүүлсэний дараа орон нутгийн засаг захиргааны байгууллагууд онолын хувьд дараагийн шүүхийн шийдвэр гартал хүчинтэй байх цуцлагдсан норматив эрх зүйн акттай адил акт батлах боломжтой. Энэ тохиолдолд уг байгууллагуудад бүрэн эрхээ Холбооны хуулийн дагуу хураалгахад санаа зовох зүйл байхгүй болно. Гуравдугаарт, шинэ холбооны хуулинд орон нутгийн засаг захиргааны ард иргэдийн өмнө хүлээх хариуцлагыг огт тусгаагүй байдаг. Жишээ нь итгэл алдах шалтганаар хариуцлага хүлээх г.м. Иймэрхүү асуудлуудыг буюу албан тушаалаас чөлөөлөх зэргийг захиргааны журманд зайлшгүй тусгаж өгөх шаардлагатай.
Ийм байдлаар 2003 оны 10 сарын 6-ны “Орон нутгийн засаг захиргааны байгууллагуудын ерөнхий бүтцийн тухай” хуулинд үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын үр дүнтэй механизм байхгүй болно. Уг хуулинд зөвхөн акт батласны бус Үндсэн хуулийн болон бусад хуулиудын зөрчлийн зөрчлийн үндэслэлийг тусгах хэрэгтэй.

Дүгнэлт
Эрх зүйн зохицуулалт нь өмнө тулгамдсан нийгмийн асуудлуудыг шийдэх чадвараар хэмжигддэг. Нийгмийн хэрэгцээнээс хамааран эрх зүйн салбарууд болон институтүүд өөрчлөгдөн шинэчлэгддэг байна. Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын институт ч гэсэн өөрчлөгдөж, бүрэн гүйцэт байдалтай болж үндсэн хуулийн эрх зүйд өөрийн гэсэн байр сууриа эзэлэх юм.
Уг судалгааны үндсэн дээр бусад хуулийн хариуцлагууд үндсэн хуулийн эрх зүйн хэм хэмжээг зохицуулахад хангалтгүй учир үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага эрх зүйн салбар ухаан болох ёстой гэсэн дүгнэлтэд хүрэв.
Дэлхий нийтийн эрх зүйн бичиг баримтуудыг судлахдаа үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг хууль зүйн ухааны тусдаа салбарын хувьд авч үзсэн болно. Уг судалгаанд үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага нь хуулийн хариуцлагын хувьд, тухайлбал ретроспектив талаас нь авч үзсэн болно. Харин үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын позитив тал нь ретроспектив талын анхдагч нь байдаг учиртай. Үнддсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага гэдэг нь үндсэн хуулийн эрх зүйн харилцааны субьектийн хэм хэмжээгээр тодорхойлогдсон, хуулийн ач холбогдолтой үйлдлийнхээ өмнө хүлээх үүрэг ба зөрчсөн тохиолдолд холбогдох эрх бүхий байгууллагаар харгалзах арга хэмжээ авахуулна.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын бүтэц нь дараах байдалтай байна: субьект (хэн хариуцлага хүлээж байна) – обьект (юуны өмнө хариуцлага хүлээж байна) – холбогдох эрх бүхий байгууллага (хэний өмнө хариуцлага хүлээж байна). Хэрэв бүтцийн аль нэг бүрэлдэхүүн үгүй бол хариуцлага үгүй.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага нь албадлага хэрэглэх боломжийг агуулж байдаг. Түүнчлэн үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын арга хэмжээ, эрх мэдлийн субьект, субьект болон үндэслэл нь бусад хуулийн хариуцлагыг бодвол огт өөр ба цар хүрээ нь илүү өргөн юм.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага нь бусад төрлийн хариуцлагуудаас ялгагдах дараах шинжүүдтэй байна: * Төрийн эсвэл түүнтэй дүйцэх нийгмийн албадлага * Үндсэн хуулийн деликт үйлдэгдсэн байх * Үндсэн хуулийн деликтийн субьект нь сөрөг үр дагаварын хувьд санкц хүртэнэ * Санкцийг хэрэглэх онцгой процедур
Үндсэн хуулийн эрх зүйн болон улс төрийн хариуцлагуудын судалж үзсэний үндсэн дээр дараах дүгнэлтийг хийв. Улс төрийн шинжтэй хариуцлагын арга хэмжээ бүр үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын арга хэмжээ болохгүй. Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага нь улс төрийн дайны хэрэгсэл болох боломжтой боловч үүнээс аль болох зайлсхийх хэрэгтэй. Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын хамгийн гол зорилго нь Үндсэн хуулийн хамгаалт байх ёстой.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг онолын хувьд салбарлах нь мөн чанарыг, хуулиар бэхлэх онцлогийг нь тодорхойлох болон үндсэн хуулийн харилцааны субьектэд авах эрх зүйн үйлчлэлийг илүү дэлгэрэнгүй болгох юм. Үндсэн хуулийн эрх зүйн субьектүүдийн харилцааг бататгадаг, үндсэн хуулийн эрх зүйн хэм хэмжээг агуулсан уг институт нь нийтлэг юм.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн үндэслэлийг судалж үзсэний үндсэн дээр деликтийн үндсэн хуулийн деликтийн тайлбарыг өгсөн: “Энэ нь үндсэн хуулийн эрх зүйн хэм хэмжээгээр тодорхойлогдсон хязгаараас хэтэрсэн субьектийн зохисгүй үйлдэл ба араасаа үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын арга хэмжээ дагуулдаг юм.” Зарим үндсэн хуулийн деликт нь эрх зүйн хүнд шинжтэй байдаг. Үндсэн хуулийн хэм хэмжээ нь үндсэн хуулийн хариуцлагын үндэслэлийг бусад эрх зүйн салбарын хариуцлагатай эсвэл нийгмийн дэг журмыг алдагдуулахтай холбогдох байна.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын субьектийн хүрээ нь маш өргөн: * Холбооны субьектүүд * Төрийн байгууллагууд * Иргэд, гадаад улсын иргэд, иргэний харьялалгүй этгээдүүд * Сонгуулийн хороо * Албан тушаалтнууд * Төрийн бус байгууллагууд болон нэгдлүүд
Нэг талаас субьектийн бүрэн эрх болон үүрэг нь, нөгөө талаас хариуцлага нь тэнцвэртэй оршиж байх хэрэгтэй. Эрх мэдэл их байх тусам хариуцлага нь их байх ёстой.
Үндсэн хуулийн деликтүүдийн үндэсдэлийг дараах байдлаар ангилж болно: * Үндсэн хуулийн зөрчил, үндсэн хуульт дэглэмд халдах * Хуулийн зөрчил, үндсэн хуулийн эрх зүйн актыг зөрчих * Иргэн болон хүмүүсийн эрх, эрх чөлөөнд халдах * Тангарагаас буцах, тангарагаа зохисгүй өргөх * Үндсэн хуулийн үүргээ биелүүлэхгүй байх, хангалтгүй биелүүлэх * Бүрэн эрхээ хэтрүүлэх хэрэглэх * Нийгмийн ашиг сонирхол нийцэшгүй үйлдэл гаргах * Бүрэн эрхүүдийн нийцэшгүй байдлыг зарчмыг зөрчих * Ёс зүйгүй үйлдэл * Улс орноосоо урвах
Хууль зүйн шинжлэх ухааны гэмт хэргийн бүрэлдэхүүний тухай ойлголтыг үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын хувьд хэрэглэж болно. Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын хэм хэмжээ нь деликтийн бүрэлдэхүүний бүрэн гүйцэт тайлбарладаггүй учир гүйцэт, дахин боловсруулах шаардлагатай болдог. Дэлхийн дахины жишгийг судлан захиргааны, иргэний эрх зүйн, эрүүгийн болон сахилгын хариуцлагуудад хамаарахгүй санкцуудыг олсон. Эдгээр тод улс төрийн шинжтэй санкцууд нь үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг оршин байгааг гэрчилнэ.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн санкцийг хэм хэмжээнээс хазайсан үйлдэл гаргасан субьектэд хэрэглэх үндсэн хуулийн хэм хэмжээгээр тогтоосон улс төрийн үйлчлэл гэж ойлгож болно. Үндсэн хуулийн эрх зүйн санкц нь үндсэн хуулийн эрх зүйд гол байр суурь эзэлдэггүй байна. Учир нь санкцийг зөвхөн үндсэн хуулийн эрх зүйн зохицуулалтад ноцтой саатал гарсан үед л хэрэглэдэг байна. Үндсэн хуулийн эрх зүйн санкцийг бусад эрх зүйн салбарын зарим хэм хэмжээг баримтуулах гэж хэрэглэдэг гэж дүгнэж болно.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн санкц нь бусад төрлийн хуулийн хариуцлагаас ялгагдах дараах шинжүүдтэй. Нэгдүгээрт, эдгээр санкцууд тод улс шинжтэй байдаг. Хоёрдугаарт, эдгээр санкцийг өргөн хүрээний бүрэн эрхт субьектүүд хээглэдэг (хууль тогтоох, гүйцэтгэх, шүүх засаглалын байгууллагууд, орон нутгийн засаг захиргаа, иргэд, албан тушаалтнууд г.м.). Гуравдугаарт, үндсэн хуулийн эрх зүйн санкц нь төгс тодорхой шинжтэй байдаг. Өөрөөр хэлбэл үндсэн хуулийн эрх зүйн өөр санкц хэрэглэх ойлголт байхгүй. Дөрөвдүгээрт, үндсэн хуулийн эрх зүйн санкцийг хэрэглэсэн этгээд ямар нэг шийтгэл хүлээхгүй.
Үндсэн хуулийн эрх зүйл дараах төрлийн санкцууд бий: нийтлэг эсвэл тусгай үндсэн хуулийн эрх зүйн статусыг хураах, хугацаанаас өмнө бүрэн эрхийг хураах, субьектив үндсэн хуулийн эрхийг хязгаарлах эсхүл хураах, нэмэлт үндсэн хуулийн үүрэг үүрүүлэх, эрх зүйн акт цуцлах, үндсэн хуулийн үүргээ биелүүлэхэд албадах, процедур эсвэл санхүүгийн шинжтэй үндсэн хуулийн эрх зүйн санкц. Зарим төрлийн санкц нь радикал шинжэй байдаг учир хуулиар бэхлэхэд болон хэрэглэхэд маш анхааралатай хандах хэрэгтэй юм.
Үндсэн хуулийн эрх зүйд гэм буруу өөр шинжтэй байдаг. Судалгаа хийж үзсэний үндсэн дээр үндсэн хуулий эрх зүйн хариуцлагад татах тэр бүр гэм буруу хэрэггүй гэдгийг тогтоосон. Субьект өөрийнхөө үйлдлээ сөрөг үр дагавар авчирахыг мэдэж байвал мөн үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын үндэслэл болох юм.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын хэрэгжүүлэлт тулгамдаж буй асуудлуудын нэг нь юм. Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг хэрэгжүүлэх нийтлэг процедур байдаггүй. Гэвч процедур хэрэгжүүлэлтийн шинжүүдийг судалж үзэн нийтлэг шинжүүдийг гаргаж ирсэн. Нэгдүгээрт, зарим тохиолдолд үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагад татагдаж буй үндсэн хуулийн деликтийн субьектэд эрхээ хамгаалах боломж олгодог банйа. Хоёрдугаарт, үндсэн хуулийн деликтийн субьектэд санкц хэрэглэх боломжтой хугацаг заагаагүй байдаг. Гуравдугаарт, процедур дуустал үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын субьектийг алба үүргээ гүйцэтгэхийг хориглох боломжтой байдаг. Дөрөвдүгээрт, үндсэн хуулийн деликтийн субьектүүдэд хариуцлагад татагдсан тухай хэргээр шүүхэд гомдол гаргах боломж олгохгүй байж болдог. Харин уг гомдлын эрхийг олгосон бол шүүхийн, шүүхийн бус аргаар шийддэг байна. Тавдугаарт, деликтийн нэг бүрэлдэхүүн нь үндсэн хуулийн эрх зүйн статус байдаг ба уг статусыг субьектээс хураахад үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагад татах боломжгүй болдог.
Үндсэн хуулийн эрх зүйн хэм хэмжээний процедурыг хөгжүүлснээр л үндсэн хууль дэглэмийн дархлаа сайжрах юм. Хэрэгжүүлэлтийн тодорхой процедургүйгээр үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлага нь идэвхгүй институт болж хувирна. Ирээдүйд иймэрхүү процедурын шаардлага өссөөр байх юм.
Харгалзах субьектүүдийг хариуцлагад татах холбогдох эрх бүхий байгууллага үгүй бол хариуцлагын тухай ойлголт үгүй болно. Холбогдох эрх бүхий байгууллагууд үндсэн хуулийн деликт үйлдсэн субьектүүдэд санкц хэрэглэх тухай шийдвэрт оролцож болдог. Уг эрх мэдлийн субьектүүдэд шүүх, ерөнхий шүүх, парламент, парламентийн хороо, улс орны тэргүүн, яам, гүйцэтгэх засаглалын байгууллага, засгийн газрын гишүүд, прокурорын газрын албан тушаалтнууд, холбооны субьектүүд, сонгуулийн хороод, нийгмийн нэгдлүүд болон иргэд орно. Шүүх журмаар үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг хэрэгжүүлэх нь хамгийн зохимжтой арга болно.
Уг судалгаагаар үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын хэрэгжүүлэлт нь халдашгүй эрх болон хариуцлагаас чөлөөлөх нөхцөл байдлаар хязгаарлагддагийг олсон. Үндсэн хуулийн халдашгүй эрх нь хариуцлагын бус байдал болон халдашгүй байдлаас тогтоно. Түүнчлэн зөвхөн хувь субьект бус хамтын субьектүүд халдашгүй эрхийг эдэлдэг байна. Үндсэн хуулийн халдашгүй эрх нь хувийн давуу эрх бус олон нийтийн шинжтэй байдаг. Үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагыг хязгаарладаг халдашгүй эрх нь нийтлэг шинжтэй байдаг. Өөрөөр хэлбэл уг эрхийг эдэлж буй субьектүүд нэгэн зэрэг олон төрлийн хуулийн хариуцлагаас ангид байдаг.
Хариуцлагаас чөлөөлөх нөхцөл байдлуудад дараах орно: давагдашгүй хүчин зүйлсийн нөлөө, дээд зогсож буй байгууллагын тушаалыг биелүүлэх, үндсэн хуулийн деликт үйлдсэн субьектийн наминчлал. Эдгээр нөхцөл байдлууд нь субьектүүдийн үйл ажиллагааг дэмжих зорилгүйгээрээ халдашгүй эрхээс ялгаатай.
Уг судалгаанд гаргасан дүгнэлтүүд нь туйлын шинжтэй (туйлын үнэн) бус юм. Эцэст хэлэхэд, үндсэн хуулийн эрх зүйн хариуцлагын эрх зүйн зохицуулалтыг болон онолыг хөгжүүлэх нь хамгийн чухал асуудал болно.

Similar Documents

Premium Essay

Constitutions

...Constitution From Wikipedia, the free encyclopedia For other uses, see Constitution (disambiguation). A constitution is a set of fundamental principles or established precedents according to which a state or other organization is governed.[1] These rules together make up, i.e.constitute, what the entity is. When these principles are written down into a single document or set of legal documents, those documents may be said to embody a writtenconstitution; if they are written down in a single comprehensive document, it is said to embody a codified constitution. Constitutions concern different levels of organizations, from sovereign states to companies and unincorporated associations. A treaty which establishes an international organization is also its constitution, in that it would define how that organization is constituted. Within states, a constitution defines the principles upon which the state is based, the procedure in which laws are made and by whom. Some constitutions, especially codified constitutions, also act as limiters of state power, by establishing lines which a state's rulers cannot cross, such as fundamental rights. An example is the constitution of the United States of America. George Washington at Constitutional Conventionof 1787 signing of the U.S. Constitution. The Constitution of India is the longest written constitution of any sovereign country in the world,[2] containing 444 articles in 22 parts,[3][4] 12 schedules and 118 amendments, with 117...

Words: 16003 - Pages: 65

Premium Essay

Constitution

...by a constituent assembly or granted by a monarch to his subjects like the constitution of Japan in 1889. 2. Cumulative or Evolved Like the English Constitution, one which is a product of growth or a long period of development originating in customs, traditions, judicial decisions, etc., rather than from a deliberate or formal enactment. As to their form: 1. Written One which has been given definite written form at a particular time, usually by a specially constituted authority called a "constitutional convention. 2. Unwritten One which is entirely the product of a constitutional evolution, consisting largely of a mass of customs, usages, and judicial decisions together with a smaller body of statutory enactments of a constitutional character, usually bearing different dates. The English Constitution is unwritten only in the sense that it is not codified in a single document. Part of it is written - The Acts of Parliament and judicial decisions. Indeed, there is no Constitution that is entirely written or unwritten. As to manner of amending them: 1. Rigid or inelastic One regarded as a document of special which cannot be amended or altered except by some special machinery more cumbrous than the ordinary legislative process. 2. Flexible or elastic One which possesses no higher legal authority than ordinary laws and which may be altered in the same way as other laws. The Philippine Constitution may be classified as conventional or enacted, written, rigid or inelastic...

Words: 1057 - Pages: 5

Premium Essay

Constitution

...Constitution What is a constitution? • Set of rules seeking to establishing the duties, powers and functions of the various institutions of government • To regulate the relationships between and among the institutions • Define the relationship between the state and the individual, define extent of civil liberty Types of Constitution • Codified and uncodified o Codified – enshrined in law and based on 1 single authoritative document outlining powers of institutions + government, as well as a statement of the rights of citizen’s ▪ Document is authoritative, highest law of the land. Binds all political institutions – leads to 2 tier legal system ▪ Provisions of it are entrenched, difficult to amend or abolish ▪ It is judiciable, all political bodies are subject to authority of the courts, in particular a supreme court. o Uncodified – increasingly rare, UK one of few ▪ Not authoritative, constitutional laws treated same as ordinary laws ▪ Not entrenched, constitution can be changed through the normal process for enacting statute law. ▪ Not judiciable, judges do not have legal standard to declare that actions of other bodies are constitutional/not constitutional. o However: ▪ No constitution is entirely written, written documents do not encompass all aspects of constitutional practice ▪ No constitution...

Words: 2123 - Pages: 9

Premium Essay

Constitution

...governmanetal bodies. 4.It can be "re-interpreted" over the generations without having to be modified. ADVANTAGES: UNWRITTEN An unwritten constitution based on conventions has the advantage of being extremely adaptable or flexible. Since it is unwritten, it can be changed easily to deal with new situations. All that is necessary for the practises to be changed is for Parliament to agree that change is necessary. Old constitutional practises do not become 'millstones' that make it difficult to deal with changed circumstances. There is an entrenchment, but one that given democratic consensus may be more easily modified than as a written constitution. So long as democratic processes are in place and Parliament and the Judiciary act as elected guardians, then in many ways the British Constitution appears more fitted to reflect a changing world and changing circumstances. Unwritten Constitution changes to reflect the times in which we live. DISADVANTAGE: It carries risks. If a constitution is to place limits on government or to set out the parameters within which governments must operate, then the fact that it can be adapted by government whim can be problematic. Written constitutions can become set in stone. What was appropriate in the past may become anachronistic, outmoded and inappropriate today; but the mere fact of being written into a formal constitution may hinder or prevent a timely or rational change....

Words: 712 - Pages: 3

Premium Essay

The Constitution

...The document I chose to write about is the United States Constitution. When the thirteen British colonies in North America declared their independence in 1776, they laid down that “governments are instituted among Men, deriving their just powers from the consent of the governed.” The “colonies” had to establish a government, which would be the framework for the United States. The purpose of a written constitution is to define and therefore more specifically limit government powers. After the Articles of Confederation failed to work in the 13 colonies, the U.S. Constitution was created in 1787. The Constitution is important because it was expressly designed to limit powers into three co-ordinate branches, the legislative, executive, and judiciary branch; none of which was to have supremacy over the others. This separation of powers with the checks and balances which each branch was given over the others was designed to prevent any branch, from infringing individual liberties safeguarded by the Constitution. I think the U.S. Constitution was a way for the U.S. to establish government which was a negotiation between the two former governments, a monarchy and total state power. I think by creating the checks and balances, people’s rights would be safer and they would feel more secure not having one branch of government with absolute power. What I found most interesting about the Constitution was how complex and detailed the framers made it, to effectively explain and limit...

Words: 435 - Pages: 2

Premium Essay

Constitution

...CONSTITUTION OF THE PEOPLE'S REPUBLIC OF BANGLADESH 4th November 1972 PREAMBLE We, the people of Bangladesh, having proclaimed our Independence on the 26th day of March, 1971 and through a historic war for national independence, established the independent, sovereign People's Republic of Bangladesh; Pledging that the high ideals of absolute trust and faith in the Almighty Allah, nationalism, democracy and socialism meaning economic and social justice, which inspired our heroic people to dedicate themselves to, and our brave martyrs to sacrifice their lives in the war for national independence, shall be fundamental principles of the Constitution; Further pledging that it shall be a fundamental aim of the State to realise through the democratic process to socialist society, free from exploitation-a society in which the rule of law, fundamental human rights and freedom, equality and justice, political, economic and social, will be secured for all citizens; Affirming that it is our sacred duty to safeguard, protect and defend this Constitution and to maintain its supremacy as the embodiment of the will of the people of Bangladesh so that we may prosper in freedom and may make our full contribution towards international peace and co-operation in keeping with the progressive aspirations of mankind; In our Constituent Assembly, this eighteenth day of Kartick, 1379 B.S corresponding to the fourth day of November, 1972 A.D., do hereby adopt, enact and give to ourselves this Constitution...

Words: 20973 - Pages: 84

Premium Essay

Constitution

...(UOI) and Ors. Hon'ble Judges: Harilal Kania, C.J., Saiyid Fazl Ali, Patanjali Sastri, Mukherjea and Das, JJ. Subject: Constitution Catch Words Mentioned IN Acts/Rules/Orders: Constitution of India - Articles 14, 19(1), 19(5), 31 and 32; Sholapur Spinning and Weaving Company (Emergency Provisions) Act, 1950 Citing Reference: McCabe v. Atchison Discussed Middleton v. Texas Power and Light Company Discussed Barbier v. Connolly Mentioned Army v. Dalziel Mentioned Yick Wo v. Hopkinas Mentioned Southern Railway Company v. Greene Discussed Gulf C. & S.F.R. Co. v. Ellis Mentioned Southern Railway Co. v. Greene Mentioned Radice v. New York Mentioned Minister for State for the Army v. Datziel Discussed Pennsylvania Coal Company v. Mahon Discussed Lindsley v. Natural Carbonic Gas Company Discussed Gulf, Colorado and Santa Fe'Railway v. W.H. Ellis Discussed Case Note: Sholapur Spinning and Weaving Company Act 1950-Act Dismissing Company's managing agents, removing its directors, authorising government for appointment of new directors and curtailing shareholders' right in the voting matter etc.-Validity-Whether infringement on fundamental rights-Right of property save not to be deprived by authority of law-Right to acquire, hold and dispose property-Right to equal protection of law Constitution of India, Arts. 14, 19(1) (f), 19(f), 31, 32-Deprivation of property,-- Meaning of “property”, “acquisition”, “taking possession”...

Words: 23756 - Pages: 96

Premium Essay

Constitution

...Name Tutor Class Date of submission Constitution The constitution of the United States has three articles that explain the how powers are separated as well as checks and balances among the branches of the federal government. The federal government consists of three main branches that have separate powers. The three branches of the federal government include; the judiciary, the executive as well as the legislature. Among the three branches, each one of them is tasked with independent as well as separate functions and mandate. Among the three main branches of the federal government, there is none of them which can assume the functions of another. The separation of powers provides specific functions for each branch. The legislature which consists of the congress makes the laws for the nation, the executive that consists of the president implements the laws while the judiciary that entails the court system interprets and defines legal conflicts (Peterson 89). There is none of the three branches which can assume the functions of another. However, the three branches of the federal government are interrelated. They collaboratively work with each other hence checks and balances for the federal government. The checks and balances ensure that there is no single arm of the government that attempts to assume too much power (Peterson 78). Under the checks and balances for the federal government, the functions of one arm of the federal government are used as to control as well as...

Words: 324 - Pages: 2

Premium Essay

British Constitution

...The British constitution is becoming increasingly codified. Discuss. (25 marks) The British constitution as it stands is currently an uncodified constitution, this means that the basis of the UK consititution is drawn from a number of several different cources, some of which are written and some of which that are not,for example the main sources of the British constitution are: major consititutional documents, works of authority, conventions, statute law, European law, and common law. There is no one singular written constitution. This would be a codified constitution where all of the laws and rules of authority are written in one unified document, this form of constitution is, for example, within use in the USA. Although the British constitution is an uncodified one presently, it can be argued that it is becoming increasingly codified for several reasons. One of these reasons is due to the effects of our membership as a country in the EU, as of 1973. One of the effects that took place in UK politics after joining the EU was the introduction of the 1998 Human Rights Act. This would enshrine the already present convention within UK law, but would also effectively replace much of the common law within respect to various freedoms for the countries population, (for example the freedom from arrest without trial, which would later result in tension over terrorism and attempted terrorism, and the freesom of speech assembly). The introduction of the Human Rights Act in the UK increased...

Words: 813 - Pages: 4

Premium Essay

Constitution

...California’s Constitution Law and Order In 1837, Mexico adopted a new constitution which created executive, legislative and judicial branches of government for the provinces. In California, considerable power was vested in the Governor who, among other duties, appointed regional officers (prefects) and local magistrates (alcaldes), the latter acting in the capacities of mayor, judge and representative of the Governor. This system had little opportunity to take root before Commodore Sloat raised the American Flag at Monterey in 1846, proclaiming California a permanent possession of the United States, establishing military authority, and promising constitutional rights, privileges, and law. Many Californians objected to military rule and insisted upon immediate provisions for civil government. “With the establishment of the American military government, the alcalde system was restored. On every bar, and in every gulch, and ravine, where an American crowd was collected, there an American alcalde was elected. And there were strange and often conflicting laws in adjoining neighborhoods, depending on the settlers or on the alcaldes, who made the laws, as the occasion required.” 1 After the treaty of peace with Mexico was signed in 1848, California was left with practically no government other than that provided by the local alcaldes, since the effect of peace was merely to take away the authority of the military government. The American alcaldes...

Words: 359 - Pages: 2

Premium Essay

Constitution

...Facts This writ petition under Article 32 of the Constitution of India, raising a question of public importance involving the interpretation of Articles 74 (pari materia to Article 163) and 156 of the Constitution, has been referred to this six-judge Constitution Bench. On August 7th, 2014, President Pranab Mukherjee issued a Presidential order removing Mizoram Governor Kamla Beniwal with barely four months left of her tenure. Ms. Beniwal, who had crossed swords with PM Narendra Modi as Gujarat governor, was only recently transferred to Mizoram. According to Ms. Beniwal, she was transferred after a nudge from home secretary Anil Goswami to quit did not elicit the desired response from her. The Government has stated that the decision to advise the Presdient to sack Ms. Beniwal was taken after it came to light that she had misused the governor's office (in Gujarat) to make several unauthorized air travels, including to her home state of Rajasthan, at the expense of the state exchequer. Citing Gujarat Raj Bhavan records, the Government states that Ms. Beniwal flew out of Gujarat 63 times using the state aircraft between 2011 and 2014, with as many as 53 of these trips being to her home city of Jaipur. The Government also states that as chancellor of universities, she had allegedly started taking keen interest in appointment of vicechancellors. Ms. Beniwal denies these allegations and states that the sole motivation for her removal was political vendetta. She asks that the Court examine...

Words: 6543 - Pages: 27

Premium Essay

Constitution

...done/monitored by the national government and point out that, under the banner of ‘States Rights’, local communities have been guilty of fostering tyranny of the majority – especially the white communities in the South. The United States Constitution has secured an unprecedented degree of human freedom, upholding the rule of law, securing the blessings of liberty, and providing the framework for the people of America to build a great, prosperous, and just nation unlike any other in the world. George Washington thought that it was “little short of a miracle” that the delegates could agree on the Constitution. Americans had stumbled on this road before. The United States had established an earlier constitution in 1781, the Articles of Confederation. Under the Articles, each state governed itself through elected representatives, and the state representatives in turn elected a weak central government, one so feeble that it was unworkable. This league of states, hastily crafted during wartime, had to be replaced with a real government. The challenge was devising stable institutional arrangements that would reconcile majority rule and minority rights, that is, reflect the consent of the governed but avoid majority tyranny. The new constitution would need to secure the rights promised in the...

Words: 428 - Pages: 2

Free Essay

The Constitution

...The Constitution of 1956 consisted of 234 articles, divided into 13 parts and 6 schedules. Following were the chief characteristics of the Constitution: 1. Pakistan was declared as an Islamic Republic and it was made mandatory that only a Muslim could become the President of the country. President would set up an Organization for Islamic Research. Good relations with the Muslim countries became the main objective of the Foreign Policy. Objectives Resolution and Quaid’s declaration that Pakistan would be a democratic state based on Islamic principles of social justice were made the preamble of the Constitution. Steps were to be taken to enable the Muslims individually and collectively to order their lives in accordance with the teaching of Quran and Sunnah and to implement Islamic moral standards. The sectarian interpretations among the Muslims were to get due regard. Measures were to be taken to properly organize zakat, waqfs, and mosques. However, one clause relating to the elimination of riba, which was the part of the draft was eventually dropped. 2. The constitution provided for the federal form of government with three lists of subjects: federal, provincial and concurrent. The federal list consisted of 33 items, provincial of 94 items and concurrent list of 19 items.  The federal legislation was to get precedence over provincial legislation regarding concurrent list. In case of a conflict between federal and provincial governments, or between the provincial governments...

Words: 770 - Pages: 4

Premium Essay

Constitution

...Running head: Constitution Paper Constitution Nequia Covington Christopher Powers Abstract The American Revolution creating the ideology that all men are created equal failed to connect with the new United States’ form of government. Americans attempted to define the meaning of American equality by holding several constitutional conventions that defined how the government would operate and who could participate in political life. The basic principles of democracy, giving majority the rule, struck fear into those who believed this would bring ruin of the hard-fought struggle for independence. The forming of a republic, which constructed a government where the important affairs would be entrusted only to representative men of learning and refinement, eased several minds. Constitution Paper The American Revolution creating the ideology that all men are created equal failed to connect with the new United States’ form of government (OpenStax, 2014). Americans attempted to define the meaning of American equality by holding several constitutional conventions that defined how the government would operate and who could participate in political life (OpenStax, 2014). The basic principles of democracy, giving majority the rule, struck fear into those who believed this would bring ruin of the hard-fought struggle for independence (OpenStax, 2014). The forming of a republic, which constructed a government where the important affairs would be entrusted only to representative...

Words: 932 - Pages: 4

Premium Essay

Constitution

...The United States Constitution Jasmine T. Collins HIS 115 2/16/14 Thomas Deering The United States Constitution The United States Constitution was the first form of government. The Bill of Rights was later added. The United States Constitution and Amendments were established to fix the problems stated in the Declaration of Independence. The Constitution is the world’s longest surviving written charter of government. The phrase “We the People” is one of the first fixes between the Constitution and Declaration of Independence. These three words affirms that the government of the United States will serve its citizens. The Constitution has remained in force to this day, because its framers successfully separated and balanced government. The United States Constitution supports and reflects the idea of the Declaration of Independence. The Constitution also addressed the complaints in the Declaration of Independence. The US Constitution created a government of three branches—executive, legislative, and judicial, granting unique powers to each branch. “He has refused his Assent to Laws, the most wholesome and necessary for the public good.” (Declaration of Independence) The king of Great Britain refused to set laws for the common good of the people. “Congress shall make no law respecting an establishment of religion, or prohibiting the free exercise thereof; or abridging the freedom of speech, or of the press; or the right of the people peaceably to assemble, and to petition...

Words: 752 - Pages: 4