Free Essay

Economic and Market

In:

Submitted By tranminhnguyet
Words 22824
Pages 92
Τόμος ΙV, Τεύχος 8, ∆εκέμβριος 2009

∆ιεύθυνση
Οικονομικών Μελετών &
Προβλέψεων

Η κρίση του 2007-2009: τα αίτια, η αντιμετώπιση και οι προοπτικές Πρόλογος

Τρύφων Κολλίντζας
Καθηγητής Οικονομικού Πανεπιστημίου
Αθηνών & Πρόεδρος & ∆ιευθύνων
Σύμβουλος Attica Bank

Μιχάλης Ψαλιδόπουλος

Καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών

Νικόλαος Καραμούζης

Καθηγητής Πανεπιστημίου Πειραιώς &
Αναπληρωτής ∆ιευθύνων Σύμβουλος
Eurobank EFG

Γκίκας Χαρδούβελης

Καθηγητής Πανεπιστημίου Πειραιώς,
Chief Economist &
Director of Research ghardouvelis@eurobank.gr Research@eurobank.gr

Η διεθνής αλλά και η ελληνική οικονομία βρίσκονται σήμερα αντιμέτωπες με τη μεγαλύτερη ύφεση μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου
Πολέμου. Η χρηματοοικονομική κρίση, που ξεκίνησε στην αγορά στεγαστικών δανείων χαμηλής εξασφάλισης (subprime mortgages) των ΗΠΑ το καλοκαίρι του 2007 μετατράπηκε ραγδαία σε κρίση του παγκόσμιου χρηματοπιστωτικού συστήματος και μεταφέρθηκε στην πραγματική οικονομία με ταχύ ρυθμό. Μια σειρά από γεγονότα, που μέχρι πριν από τρία χρόνια φάνταζαν απίθανο να συμβούν, οδήγησαν τους παγκόσμιους ρυθμούς ανάπτυξης σε απότομη πτώση και εκτόξευσαν την ανεργία και την ανασφάλεια στο σύνολο σχεδόν των χωρών. Καθώς η κρίση εκτυλίσσονταν, η ένταση και η έκτασή της αύξαναν συνεχώς, αναγκάζοντας κυβερνήσεις, κεντρικές τράπεζες, αναλυτές, επενδυτές, επιχειρηματίες και καταναλωτές να αναθεωρούν συνεχώς τις αντιλήψεις τους και τις προσδοκίες τους. Στην προσπάθεια άμεσης αντιμετώπισης της κρίσης ελήφθησαν μια σειρά από μέτρα και πολιτικές οι οποίες ήταν αδιανόητο πριν την κρίση ότι θα μπορούσε να γίνει ποτέ απαραίτητο να εφαρμοστούν, όπως η κρατικοποίηση τραπεζών. Οι προηγούμενες αντιλήψεις για μια νέα εποχή χαμηλής μεταβλητότητας των οικονομικών μεγεθών, συνεχούς ευημερίας και αυτορύθμισης των αγορών κατέρρευσαν μπροστά στη ραγδαία επιδείνωση της κατάστασης. Μόνο μία φορά στο παρελθόν η παγκόσμια οικονομία βρέθηκε μπροστά σε τέτοιο κίνδυνο, πριν από 80 χρόνια: την περίοδο που ονομάστηκε η Μεγάλη Ύφεση στη δεκαετία του 1930.
Καθώς σήμερα συμπληρώνονται περίπου 2,5 χρόνια από την έναρξη της τωρινής κρίσης, η συζήτηση σε διεθνές επίπεδο για τα αίτια, τις επιπτώσεις και κυρίως για τους τρόπους αντιμετώπισης της κρίσης και τη μελλοντική πορεία της παγκόσμιας οικονομίας αλλά και κοινωνίας έχει φουντώσει. Κυβερνήσεις, διεθνείς οργανισμοί, ακαδημαϊκοί, πολίτες και επιχειρηματίες συζητούν και ανταλλάσσουν απόψεις σε όλα τα επίπεδα. Η
∆ιεύθυνση Οικονομικών Μελετών & Προβλέψεων της Eurobank EFG έχει δημοσιεύσει σειρά άρθρων για τις επιπτώσεις της κρίσης στην ελληνική αλλά και τη διεθνή οικονομία. Σε αυτό το τεύχος δημοσιεύουμε τρία άρθρα από διακεκριμένους έλληνες επιστήμονες, βασισμένα σε παρουσιάσεις και

Τόμος ΙV, Τεύχος 8, ∆εκέμβριος 2009

ομιλίες τους σε σχετικές εκδηλώσεις τους τελευταίους μήνες.
Τα δύο πρώτα άρθρα προέρχονται από τις εργασίες ημερίδας, που διοργάνωσε το Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη ∆ημοκρατία, με τίτλο «Από την κρίση του
1929 στην κρίση του 2009» στις 12 Νοεμβρίου 2009. Στην ημερίδα μίλησαν, εκτός άλλων διακεκριμένων ομιλητών:ο καθηγητής του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών και Πρόεδρος και
∆ιευθύνων Σύμβουλος της Attica Bank κ. Τρύφων Κολλίντζας και ο καθηγητής του Πανεπιστημίου
Πειραιώς και Αναπληρωτής ∆ιευθύνων Σύμβουλος της EUROBANK EFG κ. Νικόλαος Καραμούζης.
Την ημερίδα συντόνιζε ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών κ. Ψαλιδόπουλος. Έτσι, στο παρόν τεύχος φιλοξενείται άρθρο των κ.κ. Κολλίντζα και Ψαλιδόπουλου με τίτλο: «Οι κρίσεις του 1929 και του 2008 και οι πολιτικές αντιμετώπισής τους» στο οποίο οι συγγραφείς αναφέρονται στα αίτια της σημερινής κρίσης, τη συγκρίνουν με τη κρίση του 1929 και τέλος αναλύουν την αποτελεσματικότητα των μέτρων οικονομικής πολιτικής που υιοθετήθηκαν. Φιλοξενείται στη συνέχεια η ομιλία του κ.
Καραμούζη από την ίδια ημερίδα, με τίτλο: «Τα αίτια της διεθνούς χρηματοοικονομικής κρίσης και ο ρόλος του ελληνικού τραπεζικού συστήματος» στην οποία ο συγγραφέας αναλύει τα αίτια της κρίσης, επιχειρεί τη σύγκρισή τους με την κρίση του 1929 και τέλος επικεντρώνεται στη σημασία και το ρόλο του ελληνικού χρηματοπιστωτικού συστήματος.
Το τρίτο άρθρο του καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Πειραιώς και Οικονομικού Συμβούλου της
Eurobank EFG με τίτλο: «Η χρηματοοικονομική κρίση και το μέλλον της παγκόσμιας οικονομίας» βασίζεται σε παρουσίαση του συγγραφέα σε ημερίδα του Εργαστηρίου Μελετών Οικονομικής
Πολιτικής του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών στις 10 Ιουνίου 2009, με τίτλο: «Οικονομικές
Πολιτικές για την Αντιμετώπιση της Κρίσης». Στο άρθρο αναλύονται τα βαθύτερα αίτια της κρίσης, οι τρόποι με τους οποίους αντέδρασαν κυβερνήσεις και κεντρικές τράπεζες, η επίδραση στην πραγματική οικονομία και τέλος γίνεται μια προσπάθεια πρόβλεψης της μελλοντικής διαδρομής της παγκόσμιας οικονομίας και του διεθνούς χρηματοοικονομικού συστήματος.

Γκίκας Χαρδούβελης

Eurobank EFG Economic Research: Η κρίση του 2007-2009: τα αίτια, η αντιμετώπιση και οι προοπτικές

1

Τόμος ΙV, Τεύχος 8, ∆εκέμβριος 2009

Οι Κρίσεις του 1929 και του 2008 και οι πολιτικές αντιμετώπισής τους

Τρύφων Κολλίντζας** και Μιχάλης Ψαλιδόπουλος***
Νοέμβριος 2009
Παρουσίαση στην Ημερίδα του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων με θέμα: «Από την Κρίση του 1929 στην Κρίση του 2009», Αθήνα 12/11/2009.
** Καθηγητής του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών και Πρόεδρος και ∆ιευθύνων Σύμβουλος, Attica
Bank.
*** Kαθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών

Εισαγωγή

(α)

Οι παγκόσμιες μακροοικονομικές ανισορροπίες:
Τα τελευταία τριάντα χρόνια η Κίνα πέτυχε μια

Στο κεφάλαιο αυτό προσπαθούμε να απαντήσουμε σε τρία

εξαιρετική

οικονομική

ερωτήματα που θεωρούμε ενδιαφέροντα, αναφορικά με

εξαγωγών

βιομηχανικών αγαθών στις ΗΠΑ. Οι

την Χρηματοοικονομική Κρίση του 2008. Τα ερωτήματα

εξαγωγές

αυτές

αυτά είναι τα εξής:

πλεονάσματα το εμπορικό ισοζύγιο της Κίνας, τα

ανάπτυξη

οδήγησαν

μέσω σε των

τεράστια

οποία, όμως δεν τροφοδότησαν την εγχώρια
(1)

Γνωρίζουμε

τα αίτια της Χρηματοοικονομικής

ζήτηση, αλλά τοποθετήθηκαν σε ομόλογα των

Κρίσης του 2008;

ΗΠΑ

και

άλλα

δολλαριακά

αξιόγραφα

που

κράτησαν το δολλάριο σε σχετικά υψηλά επίπεδα
(2)

Σε τι διαφέρει η

Κρίση του 2008 από άλλες

και αντίθετα τα επιτόκια δανεισμού στις ΗΠΑ σε

κρίσεις και ιδιαίτερα αυτή του 1929;

σχετικά χαμηλά επίπεδα. Η εξέλιξη αυτή οδήγησε σε ενίσχυση της ρευστότητας και του δανεισμού

(3)

Είναι

αποτελεσματικά

τα

μέτρα

οικονομικής

στις ΗΠΑ

πολιτικής που υιοθετήθηκαν;

αλλά και στη συγκράτηση του

πληθωρισμού. Για τους δικούς τους λόγους η κάθε μια, ούτε η Ευρωπαϊκή Ένωση (προβλήματα

1. Τα Αίτια της Χρηματοοικονομικής
Κρίσης του 2008

εγχώρια

Υπάρχει γενικά συμφωνία των αναλυτών ότι τέσσερις είναι

αποτρεπτικά.

ανταγωνιστικότητας), ούτε η Ιαπωνία (χαμηλή ζήτηση) μπόρεσαν

να

παρέμβουν

οι βασικές κατηγορίες παραγόντων που θεωρούνται ότι
(β)

συνέτειναν στην δημιουργία της Χρηματοοοικονομικής

Υπερβολική Πιστωτική Επέκταση και Μόχλευση:
Τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια η πιστωτική

Κρίσης του 2008:

επέκταση

στις ΗΠΑ και στις περισσότερες

ανεπτυγμένες οικονομίες υπήρξε εντυπωσιακή,

Eurobank EFG Economic Research: Η κρίση του 2007-2009: τα αίτια, η αντιμετώπιση και οι προοπτικές

2

Τόμος ΙV, Τεύχος 8, ∆εκέμβριος 2009

προερχόμενη όχι μόνο από την σχετικά μεγάλη

Ταυτόχρονα,

αύξηση της νομισματικής βάσης, αλλά και από

εμπορικών τραπεζών, των επενδυτικών τραπεζών,

την απίστευτη μόχλευση εντός και εκτός των

των ασφαλιστικών εταιρειών και των hedge funds

ισολογισμών

δεν

των

πιστωτικών

ιδρυμάτων

και

τα

συστήματα

χαρακτηρίζονταν

από

αμοιβών

την

των

συμβατότητα

κυρίως των επενδυτικών τραπεζών και των hedge funds. Η μόχλευση αυτή, όπως και σε άλλες

μετόχoυς των εταιρειών τους, με αποτέλεσμα

χρηματοοικονομικές

τη

επίσης να αναλαμβάνονται υπερβολικοί κίνδυνοι

χρηματοοικονομική σταθερότητα και άφησε το

από άτομα τα οποία δεν θα υφίσταντο το κόστος

σύστημα εκτεθειμένο σε συστημικούς κινδύνους.
(γ)

κινήτρων ανάμεσα στα στελέχη

των αποτυχημένων επιλογών τους .

Ασυμμετρική

κρίσεις,

πληροφόρηση

υποθήκευσε

και

Προβλήματα

(δ)

και τους

Ρυθμιστικά κενά και ελλιπής εποπτεία. Από το

Εντολέα-Εντολοδόχου: Η ύπαρξη ασυμμετρικής

1999 και μετά, τόσο στις ΗΠΑ όσο και σε άλλες

πληροφόρησης σχετικά με τα δομημένα προϊόντα

χώρες υπήρξε μια αποστροφή, η οποία είχε

(CDOs- Collateralized Debt Obligations, CDSs-

πολιτικό-ιδεολογικό υπόβαθρο, στην εφαρμογή

Credit Default Swaps, κ.α.), παρείχε την ευκαιρία

(κυρίως από τη Fed και την SEC) ρυθμιστικών

στους

αναλαμβάνουν

μέτρων αναφορικά με την επικινδυνότητα της

υπερβολικό κίνδυνο με αδιαφανή τρόπο, κίνδυνος

ανεξέλεγκτης πιστωτικής επέκτασης και της

ο οποίος ούτε τιμολογούταν σωστά και ούτε

μόχλευσης.

αντισταθμιζόταν επαρκώς.

χρηματοοικονομικοί

εκδότες

τους

να

Την

ίδια

περίοδο,

νεωτερισμοί,

μεταξύ

οι των οποίων και αυτοί που αναφέρθηκαν παραπάνω,

Eurobank EFG Economic Research: Η κρίση του 2007-2009: τα αίτια, η αντιμετώπιση και οι προοπτικές

3

Τόμος ΙV, Τεύχος 8, ∆εκέμβριος 2009

ταχύτατα δημιούργησαν νέες αγορές, χωρίς όμως να συνοδεύονται από τους κατάλληλους

Καθώς η ικανότητα των τραπεζών να απορροφήσουν

κανόνες λογιστικής απεικόνισης και το αντίστοιχο

κινδύνους βρέθηκε σε ιστορικά χαμηλά επίπεδα, όχι μόνο

ρυθμιστικό και εποπτικό πλαίσιο.

λόγω ανεπαρκούς κεφαλαιακής βάσης, αλλά και λόγω του τεράστιου βραχυπρόθεσμου δανεισμού, οι «φούσκες» στις

Τώρα ξέρουμε ότι η συνύπαρξη των τεσσάρων αυτών

αγορές

φυσικού

και

χρηματοοικονομικού

κεφαλαίου

αιτιών ήταν κάτι σαν την ιστορία του γνωστού έργου «Η

συνέχισαν να σπάνε με σημείο κορύφωσης την πτώχευση

Τέλεια Καταιγίδα». ∆ίχως αμφιβολία, οι συνέπειες της

της Lehman Brothers και την κατάρρευση μεγάλων

συνύπαρξης αυτής είχαν υπερπολλαπλάσιες επιπτώσεις

τραπεζικών και ασφαλιστικών οργανισμών το Φθινόπωρο

από αυτές που θα είχε κάθε αίτιο μεμονωμένα. Έτσι, το

του 2008.

αποτέλεσμα της συνύπαρξης αυτής ήταν μια σειρά από τεράστιες «φούσκες» σε διάφορες αγορές φυσικού και

Ο

χρηματοοικονομικού κεφαλαίου (ακίνητα, εμπορεύματα,

χρηματοοικονομικού

μετοχές, παράγωγα).

εμπιστοσύνης, κυρίως μεταξύ πιστωτικών οργανισμών που

άνευ

προηγουμένου

κλονισμός

συστήματος

του

διεθνούς

οδήγησε

σε

κρίση

ως κύρια πηγή χρηματοδότησης, όπως ελέχθη, είχαν τον
«Φούσκα»

στην

χρηματοοικονομικού

αγορά

ενός

κεφαλαιακού

πραγματικού αγαθού είναι

βραχυπρόθεσμο

η

δανεισμό,

η

οποία

στη

συνέχεια

εκδηλώθηκε ως κρίση ρευστότητας.

μια

κατάσταση όπου η τιμή του αγαθού αυτού δεν εξηγείται από ορθολογικές

οικονομικές

δυνάμεις.

Αν

και

οι

Ιδίως κατά το τελευταίο τρίμηνο του 2008 παρατηρήθηκε

οικονομολόγοι δεν μπορούν να προβλέψουν πότε σπάει

κατακόρυφη αύξηση του κόστους χρήματος για τις

μια φούσκα, είναι νομοτελειακό, ότι όλες οι φούσκες

παρατηρήσεις της πραγματικής οικονομίας, ενώ σε

κάποτε σπάνε.

ορισμένες περιπτώσεις το περιθώριο του επιτοκίου δανεισμού των πιστωτικών ιδρυμάτων πάνω από το

2. Σε τι διαφέρει η Οικονομική Κρίση του
2008 από άλλες κρίσεις;

βραχυπρόθεσμο επιτόκιο δανεισμού του αντίστοιχου
∆ημοσίου επταπλασιάστηκε.

Είναι προφανές ότι η απάντηση στο ερώτημα αυτό έχει

Η χρηματοοικονομική κρίση πέρασε στην πραγματική

μεγάλη σημασία προκειμένου να κατανοήσουμε την φύση

οικονομία

της κρίσης που βιώνουμε ακόμη και σήμερα.

φούσκες.

αγορές

ακολούθησαν

στεγαστικών φούσκες σε

δανείων. αγορές πιο

μέσω

της

εξωτερικό

εμπόριο

κατέρρευσε

και

λόγω του σχετικού της μεγέθους, για

πρώτη φορά στα τελευταία τριάντα χρόνια, μειώθηκε η

όπου

κατανάλωση. Συνεπεία τούτων είχαμε την

Αργότερα

εντυπωσιακή

μείωση

διαπραγματεύονταν προϊόντα τα οποία προέρχονταν από τιτλοποιήσεις Το

σημαντικότερο,

μόχλευσης και χαμηλής πιστοληπτικής διαβάθμισης. Στη οι Πρώτον,

νοικοκυριών και των επιχειρήσεων από το σπάσιμο στις

αγοραστεί με ενυπόθηκα δάνεια μεγάλης ακολούθησαν τρόπους:

δάνεια και δεύτερον, μέσω της καταστροφής του πλούτου

το καλοκαίρι του 2007. Σε μεγάλο βαθμό, οι κατοικίες

συνέχεια,

δύο

απροθυμίας των πιστωτικών ιδρυμάτων να χορηγήσουν

Η πρώτη φούσκα έσπασε στην αγορά κατοικιών στις ΗΠΑ αυτές είχαν

με

μείωση

του

ΑΕΠ

παγκοσμίως,

την

απασχόλησης και την αύξηση της ανεργίας.

σύνθετων

προϊόντων, όπως τα CDOs και τα CDSs.

Eurobank EFG Economic Research: Η κρίση του 2007-2009: τα αίτια, η αντιμετώπιση και οι προοπτικές

4

της

Τόμος ΙV, Τεύχος 8, ∆εκέμβριος 2009

Όλες σχεδόν οι χώρες αντέδρασαν με μείωση των

προκαλεί

εντύπωση

είναι

ότι

οι

πολιτικές

αυτές

επιτοκίων και με σημαντικές πολιτικές για την ενίσχυση

εφαρμόστηκαν τάχιστα και με συντονισμένο τρόπο σε

της ρευστότητας, κυρίως μέσω εγγυήσεων που δόθηκαν

ολόκληρο σχεδόν τον κόσμο.

στις εμπορικές τράπεζες, μέσω της ενίσχυσης της της Θεωρούμε ότι έχουμε ήδη δει αρκετά στοιχεία, ώστε να

του

μπορούμε να συμπεράνουμε με βεβαιότητα ότι η κρίση

ενεργητικού τους (toxic papers). Από την άλλη πλευρά

του 2008 είναι διαφορετική από άλλες κρίσεις. Αυτό όμως

κεφαλαιακής απομάκρυνσης τους των βάσης

καθώς

απαξιωμένων

και

μέσω

στοιχείων

εφάρμοσαν μέτρα επεκτατικής δημοσιονομικής πολιτικής

δεν σημαίνει ότι δεν διαθέτει το βασικό χαρακτηριστικό

με στόχο την ενίσχυση των επιχειρήσεων και των

των περισσότερων χρηματοοικονομικών κρίσεων, δηλαδή,

νοικοκυριών που πλήττονται από την κρίση. Αυτό που

το ότι η ύφεση που ακολουθεί έχει μεγαλύτερη ένταση και

Eurobank EFG Economic Research: Η κρίση του 2007-2009: τα αίτια, η αντιμετώπιση και οι προοπτικές

5

Τόμος ΙV, Τεύχος 8, ∆εκέμβριος 2009

νοικοκυριά και τις επιχειρήσεις που ήταν αδύνατον να

διάρκεια από εκείνες τις υφέσεις που προκαλούνται από

αποπληρωθεί.

άλλες διαταραχές.

Αντίθετα

στην

κρίση

του

2008,

η

καταστροφή του πλούτου επικεντρώθηκε στις απώλειες
Η κρίση του 2008 δεν μοιάζει με τις νομισματικές κρίσεις

των χαρτοφυλακίων επενδυτών υψηλής εισοδηματικής

των χωρών της Λατινικής Αμερικής των τελευταίων 50

στάθμης. Επίσης, η έλλειψη εγγύησης των καταθέσεων

ετών. Οι κρίσεις αυτές χαρακτηρίζονταν από τη μεγάλη

το 1929 οδήγησε σε ακόμη μεγαλύτερη οικονομική

πιστωτική επέκταση, υψηλό πληθωρισμό και την μικρή

δυσπραγία των νοικοκυριών. ∆εύτερον, η νομισματική και

αξιοπιστία των τοπικών νομισματικών αρχών. Συνήθως, αν

δημοσιονομική πολιτική το 2008 κινήθηκαν αντίθετα από

μετά το ξέσπασμα της κρίσης ερχόταν στην εξουσία μια

τις αντίστοιχες πολιτικές του 1929. ∆ηλαδή, το 1929 ήταν

κυβέρνηση

αμφότερες περιοριστικές, ενώ το 2008 ήταν αμφότερες

που

θεωρείτο

αξιόπιστη,

η

οικονομία

επανερχόταν σχετικά γρήγορα στα προ της κρίσης

επεκτατικές.

Η

επίπεδα.

σταθεροποιητικών

πολιτικών

του

αντικείμενο

επόμενης

παραγράφου.

της

αποτελεσματικότητα
2009

των

θα

είναι
Για

το την τις

περίπτωση του 1929, δεν υπάρχει αμφιβολία όμως ότι

χρηματοοικονομικές κρίσεις στα τέλη της δεκαετίας του

επιδείνωσαν την κατάσταση περαιτέρω. Τρίτον, το 1929 η

90 στην Ν.Α. Ασία και την Ρωσία. Οι κρίσεις αυτές είχαν

κρίση διαχύθηκε παγκόσμια με σημαντικές χρονικές

τοπικό χαρακτήρα, ήταν πολύ λιγότερο συστημικές και

υστερήσεις και το όλο πολιτικό-οικονομικό κλίμα της

ως τέτοιες, αρκετά καλύτερα διαχειρίσιμες.

εποχής δεν επέτρεψε την γρήγορη ανάκαμψη από την

Επίσης,

η

κρίση

του

2008

δεν

μοιάζει

με

ύφεση. Αντίθετα το 2008, παρατηρήθηκε αστραπιαία
Η κρίση του hedge fund LTCΜ το 1998, ήταν ίσως

διάδοση

προφητική

παγκοσμιοποίησης, αλλά από την άλλη πλευρά υπάρχουν

για

τους

κινδύνους

του

αρμπιτράζ

με

της ότι αρχικής η διαταραχής,

έξοδος

υπερβολική μόχλευση στην πράξη. Επειδή όμως ήταν ένα

ενδείξεις

μεμονωμένο περιστατικό, δεν είχε σοβαρά επακόλουθα

μεσοπρόθεσμα εφικτή. Όπως ήδη ανεφέρθη

για την πραγματική οικονομία.

μάλλον

συνέβαλε

η

από

την

λόγω

γρήγορη

κρίση και θα

της είναι σε αυτό

συντονισμένη

νομισματική και δημοσιονομική παρέμβαση.
Η κρίση του 1929 ίσως έχει περισσότερα κοινά στοιχεία με

3. Είναι αποτελεσματικά τα μέτρα οικονομικής πολιτικής που υιοθετήθηκαν; την κρίση του 2008, αν και έχει μεγάλες διαφορές από αυτή. Και στις δύο περιπτώσεις της περιόδου της κρίσης προηγήθηκε μια

μακροχρόνια

φάση

πιστωτικής

επέκτασης, μόχλευσης και οικονομικής άνθισης. Και στις
Το ερώτημα αυτό έχει βασικά δύο πτυχές. Η μια αφορά

δύο περιπτώσεις δημιουργήθηκαν φούσκες στις αγορές φυσικού και

χρηματοοικονομικού

εγκυμονούσαν συστημικό

κεφαλαίου

την έξοδο από την κρίση αυτή καθεαυτή, η δε δεύτερη

που

αφορά την μείωση της πιθανότητας επανάληψης μιας

κίνδυνο. Όταν οι φούσκες

παρόμοιας κρίσης στο μέλλον.

έσπασαν, πολλές και μεγάλες τράπεζες πτώχευσαν, το διεθνές εμπόριο συρρικνώθηκε, η κατανάλωση και το ΑΕΠ

Αναφορικά με το πρώτο, όλα δείχνουν ότι οι περισσότερες

μειώθηκαν και η ανεργία αυξήθηκε.

οικονομίες θα ξεφύγουν από την ύφεση εντός του 2010 το αργότερο. Εκ του αποτελέσματος λοιπόν θα μπορούσε να

Οι μεγάλες διαφορές με το 1929 είναι τρείς: Πρώτον το

πει

1929 η μείωση του ΑΕΠ και του επιπέδου των τιμών ήταν

το

1929,

λόγω

η

νομισματική

όσο

και

η

πολιτικές αυτές εγκυμονούν κινδύνους για την μετά κρίση

των νοικοκυριών ήταν σχετικά πολύ μεγαλύτερη και περισσότερο τόσο

από την κρίση. Αυτό που παραμένει άγνωστο είναι το αν οι

πολύ μεγαλύτερη εμμονή. Η καταστροφή του πλούτου πολύ ότι

δημοσιονομική πολιτική είναι επιτυχείς ως προς την έξοδο

ασύγκριτα μεγαλύτερη και κατά πάσα πιθανότητα είχε

διαχύθηκε

κανείς

εποχή.

του

αποπληθωρισμού και της συσσώρευσης χρέους στα

Eurobank EFG Economic Research: Η κρίση του 2007-2009: τα αίτια, η αντιμετώπιση και οι προοπτικές

6

Τόμος ΙV, Τεύχος 8, ∆εκέμβριος 2009

Παραπάνω τονίστηκε ότι η κρίση του 2008 ήταν συστημική

ισχύσει στο βαθμό που το δολάριο εξακολουθήσει να

και

παραμένει το βασικό νόμισμα αποθησαύρισης.

δημιουργήθηκε

από

και

έπληξε

βασικά

το

χρηματοοικονομικό σύστημα και κυρίως το τραπεζικό σύστημα. Όπως φαίνεται και στους παρακάτω πίνακες, η αντίδραση σχεδόν όλων των κυβερνήσεων στην κρίση ήταν η

Η

ενίσχυση

της

ρευστότητας

των

τραπεζών,

σε

επεκτατική

δημοσιονομική

πολιτική,

η

δημιουργία

συνδυασμό με την απομόχλευση της οικονομίας και την

σημαντικών ελλειμμάτων και η αύξηση του χρέους ως

ενίσχυση των εποπτικών κεφαλαίων τους, αποτελεί βασική

ποσοστού του ΑΕΠ.

προϋπόθεση

για

την

αποκατάσταση

της

ομαλής

λειτουργίας του τραπεζικού συστήματος. Για την ώρα, οι

Αν και τα ελλείμματα θεωρούνται γενικά αποτελεσματικά

πολιτικές

έχουν

στην τόνωση της συνολικής ζήτησης, βραχυχρόνια, είτε

αποκαταστήσει την ισορροπία στους ισολογισμούς των

προέρχονται από δημόσιες δαπάνες ή περικοπή φόρων,

τραπεζών, δεν έχουν οδηγήσει σε αύξηση της πιστωτικής

λειτουργούν

επέκτασης

συμβαίνει διότι, πέρα από τα γνωστά αποτελέσματα τύπου

αυτές

και

που

σε

μεγάλο

χρηματοδότηση

βαθμό

της

πραγματικής

μάλλον

αρνητικά

μεσοπρόθεσμα.

οικονομίας. Αυτό συμβαίνει διότι η ύφεση δημιουργεί

πολλαπλασιαστή,

μείωση της ζήτησης για τραπεζικά προϊόντα, αυξάνει τους

εκτόπισης (crowding out) και οι δυνάμεις της Αρχής της

δανειοδότησης,

κινδύνους

τις

καθυστερήσεις

των

Ρικαρδιανής

ενεργοποιoύνται

Ισοδυναμίας

το

Αυτό

(Ricardian

αποτέλεσμα
Equivalence

δανείων, τον αριθμό των μη εξυπηρετούμενων δανείων και

Principle). Το μεν πρώτο υποκαθιστά εν δυνάμει ιδιωτικές

αυξάνει τις προβλέψεις με αποτέλεσμα να επηρεάζεται

επενδύσεις που προάγουν την έξοδο από την ύφεση και

αρνητικά η κερδοφορία των τραπεζών. Έτσι τα επιτόκια

την ανάπτυξη σε μονιμότερη βάση, οι δε δυνάμεις της

χορηγήσεων

Ρικαρδιανής Ισοδυναμίας

εξαιρετικά

παραμένουν χαλαρή σχετικά

νομισματική

υψηλά πολιτική παρά

την

τείνουν να αυξάνουν την

αποταμίευση εν αναμονή υψηλότερων φόρων για την

(πρακτικά

αποπληρωμή του χρέους σε βάθος χρόνου. Τα φαινόμενα

πολιτική μηδενικών επιτοκίων).

αυτά θα είναι εντονότερα σε χώρες, όπως η Ελλάδα, όπου
Αργά ή γρήγορα όμως η χρηματοδότηση της πραγματικής

υπήρχαν διαρθρωτικά ελλείμματα και υψηλό χρέος και

οικονομίας θα προχωρήσει και τότε οι κεντρικές τράπεζες

πριν από την κρίση. Επίσης, στην περίπτωση των χωρών

θα κληθούν να ελέγξουν την δυνητικά εκρηκτική αύξηση

αυτών, είναι αμφίβολο, αν τα ελλείμματα μπορούν να

των βασικών νομισματικών μεγεθών. Η εξέλιξη αυτή ενέχει

λειτουργήσουν

φυσικά

βραχυπρόθεσμα.

τον

κίνδυνο

του

πληθωρισμού

και

της

σταθεροποιητικά,

έστω

και

αποσταθεροποίησης.
Ίσως, η επανάληψη της αναγκαιότητας εφαρμογής μακρόπνοων διαρθρωτικών αλλαγών στη χώρα μας (π.χ.

Αν και, από ό,τι διαφαίνεται οι κεντρικές τράπεζες έχουν

μεταρρύθμιση του ασφαλιστικού συστήματος, ενίσχυση

την δυνατότητα περιορισμού τόσο των μη συμβατικών όσο και

των

συμβατικών

μέτρων

ενίσχυσης

της

της

ρευστότητας (π.χ. αύξηση των επιτοκίων) είναι αμφίβολο

απόδοσης

του

φοροεισπρακτικού

μηχανισμού)

καταλήγει κουραστική, αλλά γεγονός παραμένει, ότι αυτή

1

το αν κάποιες από αυτές θα το επιδιώξουν πραγματικά .

η επιλογή αποτελεί αδήριτη ανάγκη.

Για παράδειγμα, το κίνητρο για απομόχλευση και μείωση των πραγματικών δανειακών υποχρεώσεων των ΗΠΑ

Αναφορικά με την μείωση της πιθανότητας επανάληψης

εξυπηρετείται μέσω του πληθωρισμού. Αυτό βέβαια θα

μιας παρόμοιας κρίσης στο μέλλον, θα πρέπει να εκλείψουν ή τουλάχιστο να περιοριστούν οι Αιτίες που αναφέρθησαν στην απάντηση μας στο πρώτο ερώτημα.

1

Βλέπε για παράδειγμα, ∆ΝΤ: «Global Economic Prospects and
Principles for Policy Exit», έκθεση που υποβλήθηκε στα πλαίσια της Συνόδου Κορυφής των Υπουργών Οικονομικών και των
∆ιοικητών των Κεντρικών Τραπεζών του G-20 (6-7 Νοεμβρίου
2009, St. Andrews, Μ. Βρετανία).

Όσον αφορά το θέμα των παγκόσμιων μακροοικονομικών ανισορροπιών είναι προφανές ότι η Κίνα αλλά και άλλες

Eurobank EFG Economic Research: Η κρίση του 2007-2009: τα αίτια, η αντιμετώπιση και οι προοπτικές

7

Τόμος ΙV, Τεύχος 8, ∆εκέμβριος 2009

Ασιατικές

χώρες

πρέπει

να

βρουν

τρόπους

να

μόχλευσης αντιμετωπίζεται σωστά κατά την γνώμη μας

περιορίσουν τα γιγαντιαία πλεονάσματα του ισοζυγίου

από τις κεντρικές τράπεζες, τόσο με την αύξηση της

τρεχουσών συναλλαγών. Για παράδειγμα, η Κίνα θα

κεφαλαιακής

μπορούσε να υπερτιμήσει το γουάν έναντι του δολαρίου

επενδυτικών φορέων όσο και με την πίεση για την μείωση

και να ενισχύσει με δημοσιονομικά αλλά και διαρθρωτικά

των

μέτρα (κοινωνική προστασία και ασφάλιση) την εγχώρια

φορέων αυτών. Στα μέτρα αυτά, μάλλον, αφού οι

ζήτηση.

πραγματικές οικονομίες βγουν από την ύφεση, θα δούμε

επάρκειας

βραχυχρονίων

των

τραπεζών

χρηματοδοτικών

και

άλλων

κεφαλαίων

των

και μέτρα για την ενίσχυση των δεικτών ρευστότητας των
Το ζήτημα της στρατηγικής εξόδου για τις κεντρικές

τραπεζών και μέτρα για αντικυκλικές προβλέψεις για τα

τράπεζες

μη εξυπηρετούμενα δάνεια (μακροπροληπτικές πολιτικές).

αναφέρθηκε

παραπάνω.

Το

ζήτημα

της

Eurobank EFG Economic Research: Η κρίση του 2007-2009: τα αίτια, η αντιμετώπιση και οι προοπτικές

8

Τόμος ΙV, Τεύχος 8, ∆εκέμβριος 2009

Το δεύτερο θα αποτελείται ένα δίκτυο εθνικών εποπτικών
Στη μετά κρίση εποχή πολλοί οικονομολόγοι έχουν

αρχών που θα λειτουργεί

αναγνωρίσει το ότι στην προ κρίσης εποχή ο όρος

εποπτικές

«ελεύθερη αγορά» λανθασμένα ταυτιζόταν με τον όρο

χρηματοπιστωτικών οργανισμών και της προστασίας των

«απορρυθμισμένη αγορά». Οι νέες ρυθμίσεις που κατά τα

καταναλωτών.

αρχές

στο

παράλληλα με τις άλλες

επίπεδο

των

μεμονωμένων

φαινόμενα θα ισχύσουν βρίσκονται σε μεγάλο βαθμό ακόμη στο στάδιο του σχεδιασμού.

Με τον τρόπο αυτό πρόκειται να στηθεί ένας μηχανισμός παραγωγής Στο εξαιρετικό πρόσφατο κεντρικό άρθρο της εφημερίδας

συντονισμένη

International Herald Tribune με τίτλο ‘The State of Financial

νομοκανονιστικών

συστήματος.

εποπτεία

του

Reform,” o συντάκτης καταλήγει στο συμπέρασμα ότι δεν έχουν μπει ουσιαστικοί περιορισμοί στα παράγωγα, και στα hedge

funds

στις

ΗΠΑ

αλλά

έχουν

ληφθεί

ικανοποιητικά μέτρα για την προστασία των καταναλωτών από καταχρηστικές πρακτικές των τραπεζών.
Τα θέματα εταιρικής διακυβέρνησης και διαφάνειας, επίσης, είναι αντικείμενο συζήτησης αλλά πέρα από τους εκπροσώπους του δημοσίου στα διοικητικά συμβούλια των τραπεζών που ενισχύθηκαν κεφαλαιακά από το κράτος δεν

φαίνεται

να

υπάρχουν

μέχρι

σήμερα

σημαντικές νέες πολιτικές.
Σε πάρα πολλές χώρες έχουν ήδη τεθεί περιορισμοί στα bonuses τόσο ως προς το ύψος τους όσο και ως προς την σύνδεσή τους με βραχυπρόθεσμους στόχους. Επίσης, η
Fed έχει προτείνει τη σύνδεση του ύψους των bonuses με τον αναλαμβανόμενο κίνδυνο. Επιπλέον, σε ορισμένες ευρωπαϊκές χώρες,

ο

χρονικός

ορίζοντας

για

την

καταβολή των bonuses έχει διευρυνθεί.
Στην

Ευρωπαϊκή

Ένωση

καταβάλλεται

μια

σοβαρή

προσπάθεια να ενισχυθεί το εποπτικό πλαίσιο του χρηματοπιστωτικού συστήματος με την δημιουργία ενός μακροπροληπτικού και ενός μικροπροληπτικού εποπτικού συστήματος. Το πρώτο θα παρακολουθεί και θα εκτιμά τις πιθανές απειλές της

απορρέουν

χρηματοπιστωτικής από σταθερότητας

μακροοικονομικές

εξελίξεις

που και συστημικούς κινδύνους. Στο σύστημα αυτό βασικό ρόλο θα έχουν οι κεντρικές τράπεζες.

Eurobank EFG Economic Research: Η κρίση του 2007-2009: τα αίτια, η αντιμετώπιση και οι προοπτικές

9

διατάξεων

για

την

χρηματοπιστωτικού

Τόμος ΙV, Τεύχος 8, ∆εκέμβριος 2009

Τα Αίτια της ∆ιεθνούς Χρηματοπιστωτικής Κρίσης και Ο Ρόλος του
Ελληνικού Τραπεζικού Συστήματος

Ομιλία στην Ημερίδα του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων με θέμα: «Από την Κρίση του
1929 στην Κρίση του 2009», Αθήνα 12/11/2009.
Νικόλαος Καραμούζης
Καθηγητής Πανεπιστημίου Πειραιώς,
Τμήμα Τραπεζικής και Χρηματοοικονομικής ∆ιοικητικής
Αναπληρωτής ∆ιευθύνων Σύμβουλος Eurobank EFG

Αξιότιμε Κύριε Πρόεδρε της Βουλής,

σημαντικά την κρίση και την ύφεση, στην πρόσφατη εμπειρία, η παρέμβαση των αρχών στον τραπεζικό τομέα

Κυρίες και Κύριοι,

παγκοσμίως ήταν, τελικά, μαζική, με κρατικές εγγυήσεις

Θα ήθελα να ευχαριστήσω το Ίδρυμα της Βουλής των

καταθέσεων, κρατικοποιήσεις τραπεζών, συμμετοχή σε

Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη ∆ημοκρατία, για

αυξήσεις

την τιμή που μου έκανε να είμαι σήμερα Ομιλητής σε αυτή

ρευστότητας από τις νομισματικές αρχές. Μια από τις

τη

αιτίες της διαφορετικής προσέγγισης ήταν το γεγονός ότι

σημαντική

Ημερίδα

ανάμεσα

σε

διακεκριμένους

κεφαλαίου

και

εντυπωσιακή

παροχή

ο αρχικός πειραματισμός των ΗΠΑ με την πτώχευση της

συναδέλφους και εκλεκτούς προσκεκλημένους.

Lehman Brothers, προκάλεσε πρωτοφανή παγκόσμιο
Στις αρχές του φθινοπώρου του 2008, το διεθνές

πανικό και φόβο στις αγορές καθώς και εκρηκτικές

χρηματοπιστωτικό σύστημα έφθασε ένα βήμα πριν από

αλυσιδωτές αρνητικές επιπτώσεις, που αφύπνισαν και

την πλήρη κατάρρευσή του, εξέλιξη που αν δεν είχε

θορύβησαν τις κυβερνήσεις του κόσμου, κυρίως τις

αποφευχθεί, θα δημιουργούσε ανυπολόγιστες αρνητικές

ευρωπαϊκές.

συνέπειες για την παγκόσμια οικονομία και την ευημερία των πολιτών. Απεφεύχθη, χάριν της μαζικής παρέμβασης στο χρηματοπιστωτικό τομέα, Κυβερνήσεων, Κεντρικών

Τίθεται, λοιπόν, ένα ουσιαστικό ερώτημα τώρα που

Τραπεζών

αποκαθίσταται σταδιακά η ομαλότητα:

και

∆ιεθνών

Οργανισμών,

μια

σημαντική

καταστροφή πλούτου και παραγωγικού δυναμικού, μια οπισθοδρόμηση του κόσμου δεκαετίες πίσω, στη λίθινη

Πώς φθάσαμε στο χείλος της απόλυτης καταστροφής, πώς

εποχή

σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα η παγκόσμια οικονομία

όπως

αναφέρουν

κάποιοι

με

δόση,

ίσως,

και οι διεθνείς κεφαλαιαγορές μετακινήθηκαν

υπερβολής.

από

ένα

περιβάλλον

απόλυτης

και

απεριόριστης

Σε αντίθεση με την κρίση του 1929 – ‘33, όπου οι αρχές

αισιοδοξίας για τις προοπτικές των οικονομιών και των

στις ΗΠΑ δεν έκαναν σχεδόν τίποτα για να αποτρέψουν

κεφαλαιαγορών, που τη συμμεριζόταν η συντριπτική

την πτώχευση εκατοντάδων τραπεζών, που επιτάχυνε

πλειοψηφία

των

Κεντρικών

Eurobank EFG Economic Research: Η κρίση του 2007-2009: τα αίτια, η αντιμετώπιση και οι προοπτικές

10

Τραπεζών,

διεθνών

Τόμος ΙV, Τεύχος 8, ∆εκέμβριος 2009

Οργανισμών, και των αγορών (π.χ. το ∆ΝΤ μόνο τον Απρίλιο

ρευστότητας. Οι επιχειρήσεις, ταυτόχρονα, υπό το βάρος

του 2009 άρχισε να προβλέπει σημαντική ύφεση στον

των αρνητικών προσδοκιών και της ψυχολογίας και

κόσμο και η ECB αύξησε το βασικό επιτόκιο το καλοκαίρι

εκτιμώντας, παράλληλα, ότι η ζήτηση θα μειωθεί αισθητά

του 2007 γιατί φοβόταν πληθωριστικές πιέσεις),

και

στο άλλο άκρο, στην απαισιοδοξία και τον πανικό, την

προχώρησαν σε απότομη και δραστική μείωση των

καταστροφή πάνω από $ 25 τρισεκ. πλούτου σε λίγους

αποθεμάτων,

μόνο μήνες, την κατάρρευση μεγάλων, διεθνών τραπεζών,

κόστους και παραγωγής με αποτέλεσμα η ανεργία να

την εκτιμώμενη - σύμφωνα με το ∆ΝΤ – ζημιά ύψους $ 3-4

καλπάζει

τρισεκ. στο διεθνή τραπεζικό κλάδο, την πρωτοφανή

παγκόσμια

δυσλειτουργία των διεθνών κεφαλαιαγορών, την παγκόσμια

ταχύτατα σε παγκόσμια ύφεση.

ότι

η

ρευστότητα

θα

απολύσεις

σε

σύντομο

περιοριστεί

προσωπικού χρονικό χρηματοπιστωτική

σημαντικά,

και

μειώσεις

διάστημα. κρίση, Έτσι,

η

μετατράπηκε

έκρηξη των δημοσιονομικών ελλειμμάτων και του χρέους,
Να θυμίσω ότι στο οικονομικό Κραχ του 1929 – ΄33, ο

την πιστωτική ασφυξία, την ύφεση, και την ανεργία;

μηχανισμός εξάπλωσης της κρίσης από τις Ηνωμένες
Πως φθάσαμε μια κρίση σε ένα τομέα στεγαστικών δανείων

Πολιτείες στον υπόλοιπο κόσμο ήταν, κυρίως, μέσω του

των ΗΠΑ (subprime mortgages) να μετεξελιχθεί σε

μηχανισμού του Κανόνα Χρυσού με τις σταθερές έναντι

παγκόσμια κρίση πελώριων διαστάσεων;

του

χρυσού

συναλλαγματικές

ισοτιμίες,

όπου

οι

νομισματικές αρχές των υπόλοιπων χωρών αύξησαν τα
Το βέβαιον είναι ότι το φαινόμενο της πρόσφατης

επιτόκια

παγκόσμιας

προϊόν

νομισμάτων τους και την εκροή χρυσού. Στην πρόσφατη

πολύχρονων διεργασιών, δεν εξηγείται από σύνθετα και

διεθνή κρίση, τα προβλήματα ξεκίνησαν και πάλι από τις

εντυπωσιακά μαθηματικά και συστήματα εξισώσεων και

ΗΠΑ, από ένα τμήμα της αγοράς στεγαστικών δανείων

δεν υπάρχει μια αιτία, αλλά επέδρασαν διαχρονικά,

αλλά

σωρευτικά και συνδυαστικά, με διαφορετική ένταση,

χρηματοπιστωτικό χώρο, κυρίως μέσω των σημαντικών

πολλαπλοί ρυθμιστικοί, εποπτικοί, χρηματοοικονομικοί,

διασυνοριακών αλληλεξαρτήσεων και αλληλοσυνδέσεων

ψυχολογικοί και πολιτικοί παράγοντες. Το βέβαιον είναι,

των χρηματοπιστωτικών αγορών, που δημιούργησε η

επίσης, ότι η παγκοσμιοποίηση του χρηματοπιστωτικού

παγκοσμιοποίηση. Μπορούμε να πούμε ότι η κατάρρευση

συστήματος

του

κρίσης

είναι

έχει

πολύπλοκο,

δημιουργήσει

είναι

σημαντικές

για

να

αποτρέψουν

μεταφέρθηκαν

΄29

ξεκίνησε

στον

ως

υπόλοιπο

ήπια

των

παγκόσμιο

οικονομική

τέτοιο βαθμό, που τοπικές χρηματοοικονομικές κρίσεις

κατέληξε και σε τραπεζική και, τελικά, οδηγηθήκαμε

μεταφέρονται με μεγάλη ταχύτητα και ένταση στο

συνολικά στη μεγάλη οικονομική καταστροφή. Η κρίση

υπόλοιπο διεθνές χρηματοπιστωτικό χώρο, ενώ ακόμα

του 2007 ξεκίνησε από το χρηματοπιστωτικό τομέα των

εντυπωσιακότερη

ΗΠΑ,

ταχύτητα

μεταφοράς

της

και

παγκόσμιο

επίπεδο.

Ο

πανικός,

ταχύτατα

σε

διεθνή

κρίση,

κρίση

κεφαλαιαγορών για να καταλήξει σε σημαντική παγκόσμια

χρηματοπιστωτικής κρίσης στην πραγματική οικονομία σε τοπικό μετατράπηκε

χρηματιστηριακή

ύφεση,

μετεξελίχθηκε

η

σημαντική

υποτίμηση

αλληλεξαρτήσεις αγορών, οικονομιών και χωρών σε

είναι

σε

την

οικονομική ύφεση.

που

προκλήθηκε από την πτώχευση της Lehman Brothers, οδήγησε αμέσως το παγκόσμιο τραπεζικό σύστημα σε

Αυτό που προκύπτει αβίαστα από την παρουσίασή μου,

τεράστια κρίση ρευστότητας, με φυγή καταθέσεων προς

ως πρώτο κεντρικό συμπέρασμα για τα κύρια αίτια της

ασφαλέστερες εναλλακτικές επενδύσεις (Κυβερνητικά

πρόσφατης κρίσης, είναι ότι: η παγκοσμιοποίηση των

Ομόλογα) και μετρητά και πάγωμα των διατραπεζικών

οικονομιών και των αγορών χρήματος και κεφαλαίου και η

αγορών και των αγορών χρήματος και κεφαλαίου.

διεθνοποίηση

των

οικονομικών

και

των

χρηματοπιστωτικών δραστηριοτήτων τις τελευταίες δύο
Ταυτόχρονα,

παρατηρήθηκε

κάθετη

μείωση

δεκαετίες

των

δεν

συνοδεύθηκαν

από

την

αντίστοιχη

χρηματοδοτήσεων της οικονομίας και του παγκόσμιου

απαιτούμενη παράλληλη αναβάθμιση, διεθνοποίηση και

εμπορίου στην προσπάθεια αντιμετώπισης της κρίσης

τον

κατάλληλο

συντονισμό

Eurobank EFG Economic Research: Η κρίση του 2007-2009: τα αίτια, η αντιμετώπιση και οι προοπτικές

11

των

μακροοικονομικών

Τόμος ΙV, Τεύχος 8, ∆εκέμβριος 2009

πολιτικών, της εποπτείας και του ρυθμιστικού πλαισίου



η πεποίθηση ότι η κερδοσκοπία αποτελεί πάντα

λειτουργίας του διεθνούς χρηματοπιστωτικού χώρου.

σταθεροποιητικό παράγοντα στις αγορές και

Παράλληλα, υποβαθμίστηκε η σημασία δυναμικών και

στοιχείο πειθαρχίας,

πολύπλοκων φαινομένων, που βρίσκονταν σε πλήρη



η

υιοθέτηση

του

δόγματος

«η

καλύτερη

εξέλιξη στο χρηματοπιστωτικό χώρο. Κυρίως δεν έγιναν

μακροοικονομική πολιτική είναι η μη πολιτική», ότι

αντιληπτοί από τις αρχές, οι συστημικοί κίνδυνοι, που

επαρκεί μόνο η θέσπιση «σταθερών κανόνων»,

προέκυπταν από την αλόγιστη, υπερτροφική ανάπτυξη

ενώ η νομισματική πολιτική εγκλωβίστηκε σε

του

μονοδιάστατη στόχευση, στη διατήρηση, δηλαδή,

παγκόσμιου

χρηματοπιστωτικού

χώρου,

με

αποτέλεσμα οι σημαντικές ζημιές του κλάδου, που

χαμηλού

προέκυψαν,

αποσταθεροποιητικό ρόλο, την πολυπλοκότητα

να

επιβαρύνουν,

τελικά,

τους

φορολογούμενους πολίτες για τις επόμενες δεκαετίες.

και

τις

πληθωρισμού, επιπτώσεις των

υποτιμώντας

τον

χρηματοοικονομικών

υπερβολών (π.χ. τις φούσκες των τιμών) και
Θα επικεντρώσω την ομιλία μου σε τρεις ενότητες



η άποψη, ότι οι μέτοχοι των εταιρειών και των

παραγόντων, που κατά τη γνώμη μου, συνδυαστικά

τραπεζών

προσφέρουν μια πρώτη προσέγγιση στο ερώτημα του

ορθολογισμό

πώς οδηγηθήκαμε στην πρόσφατη κρίση και οι οποίες

εταιρειών,

αναδεικνύουν ταυτόχρονα και τους τομείς στους οποίους

συμφέροντα

απαιτούνται σοβαρές μεταρρυθμίσεις και παρεμβάσεις

παράλληλα οι εταιρικές επιδιώξεις να οδηγούν

πολιτικής.

συλλογικά το οικονομικό σύστημα σε σταθερή

έχουν και έτσι

τα

μέσα

έλεγχο ώστε μετόχων/

να

στη να επιβάλουν

διοίκηση

των

ταυτίζονται

τα

διοικούντων,

ενώ

λειτουργία. Επεκράτησε λίγο η λογική του «ό,τι
Πρώτον, επεκράτησαν, σταδιακά, τις τελευταίες δεκαετίες

είναι καλό για τη Citibank & την General Motors

οι νεοκλασικές

της

είναι καλό για την Αμερική» ή ακόμα χειρότερα

οικονομίας και της αγοράς στη διεθνή οικονομική,

«ό,τι είναι καλό για τις ∆ιοικήσεις της Citibank &

επιστημονική

της General Motors είναι καλό για την Αμερική».

και

αντιλήψεις πολιτική για τη ζωή. λειτουργία

Αυτή

η

ιδεολογική

κυριαρχία οδήγησε σε γενικευμένη υιοθέτηση ορισμένων
Η κυριαρχία των νεοκλασικών απόψεων οδήγησε σε

βασικών αρχών λειτουργίας της διεθνούς οικονομίας,

ερμηνεία των μετέπειτα κρίσεων αλλά και αυτής του ΄29,

όπως:


κυρίως σαν λάθη της νομισματικής πολιτικής. Οι Milton

η αποδοχή της έμφυτης σταθερότητας και

Friedman & Anna Schwartz, στο σημαντικό βιβλίο τους,

αρμονίας της οικονομίας της αγοράς, με το

“Η Νομισματική Ιστορία των ΗΠΑ”, απέδωσαν την κρίση

αόρατο χέρι του Adam Smith να κάνει πάντα

του

σωστά τη δουλειά του,


αρχής

ακόλουθα: «Θα ήθελα να πω στον Milton και την Anna αναφορικά με την κρίση του 1929 ότι έχετε δίκιο, εμείς

της

(δηλαδή η Fed.) τη δημιουργήσαμε, λυπούμεθα για αυτό

ελάχιστης εποπτείας και παρέμβασης,


περιοριστική

του 2002, απευθυνόμενος στους Friedman & Schwartz τα

σε κάποιο βαθμό να αυτοεποπτεύονται, με τη της λανθασμένη

Reserve System, Ben Bernanke έλεγε στις 8 Νοεμβρίου

η ικανότητα των αγορών να αυτορυθμίζονται και εφαρμογή στη

περίοδο. Αλλά και ο σημερινός Πρόεδρος του Federal

τις σωστές τιμές, (E. Fama)

συνακόλουθη

κυρίως,

νομισματική πολιτική, που εφαρμόσθηκε εκείνη την

η αποτελεσματικότητα των ελεύθερων αγορών χρήματος και κεφαλαίου να προσδιορίζουν πάντα



’29,

και δεν θα το ξανακάνουμε».

η πεποίθηση ότι οι οικονομικές μονάδες ενεργούν πάντα ορθολογικά στη λήψη αποφάσεων και ότι η

Παράλληλα, υποβαθμίστηκαν οι Κεϋνσιανές και νέο -

αθροιστική τους συμπεριφορά οδηγεί αυτομάτως

Κεϋνσιανές αναλύσεις, καθώς και οι προσεγγίσεις άλλων

και σε αρμονική λειτουργία της οικονομίας της

επιστημών, αναφορικά με τα όρια του ανθρώπινου

αγοράς, (R. Lucas),

ορθολογισμού και το ρόλο της ψυχολογίας και της

Eurobank EFG Economic Research: Η κρίση του 2007-2009: τα αίτια, η αντιμετώπιση και οι προοπτικές

12

Τόμος ΙV, Τεύχος 8, ∆εκέμβριος 2009

αβεβαιότητας

στην

οικονομική

και

την

επενδυτική

δραστηριότητα. Οι παραπάνω τόνιζαν τις ατέλειες και τις

Η δεύτερη σημαντική αιτία της τρέχουσας διεθνούς

αστάθειες, που ενίοτε αναπτύσσονται στην οικονομία της

χρηματοοικονομικής κρίσης, ήταν οι μεγάλες παγκόσμιες

αγοράς, οι οποίες καθιστούν απαραίτητες την ενεργή,

μακροοικονομικές

μακροοικονομική

αντιμετωπίσθηκαν επί μακρόν την τελευταία δεκαετία και

πολιτική

και

την

αποτελεσματική

εποπτεία και ρύθμιση του χρηματοπιστωτικού χώρου.



κοπαδιού στους επενδυτές, οι αποφάσεις επενδυτών με επενδυτικές αποφάσεις

βάσει

δεν

με τα πολύ χαμηλά επιτόκια, που διατηρήθηκαν επί μακρόν κυρίως στις ΗΠΑ,

βάση τι πράττουν οι άλλοι και όχι ποιες είναι οι σωστές οι που

που συνδέονταν:

Υποβαθμίστηκε η σημασία φαινομένων, όπως η ψυχολογία

τιμές,

ανισορροπίες,



γραμμικών

με

τη

διατήρηση

συνθηκών

σημαντικής

παγκόσμιας ρευστότητας,

προβολών του παρόντος στο μέλλον και όχι βάσει



με την αυξανόμενη ανισορροπία αποταμίευσης –

θεωρητικών υποδειγμάτων, η παράλογη ευφορία και

επένδυσης

φούσκες τιμών, που καταρρέουν από τυχαία ή μικρά

οδήγησε, τελικά, σε διεύρυνση του ελλείμματος

γεγονότα, οι ατέλειες στο χρηματοπιστωτικό χώρο, που

στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών και σε

τείνουν να επιταχύνουν και να επιδεινώνουν μια κρίση

αντίστοιχα πλεονάσματα στις χώρες της Άπω

(margin accounts, πωλήσεις πανικού, αδυναμία δανεισμού

Ανατολής και των πετρελαιοπαραγωγών χωρών,

για δημιουργία νέων κερδοσκοπικών θέσεων), ο ρόλος



στις

Ηνωμένες

Πολιτείες,

που

με την πολιτική σταθερών συναλλαγματικών

της αβεβαιότητας και της ψυχολογίας στις επενδυτικές

ισοτιμιών και τη συνακόλουθη ραγδαία αύξηση

και καταναλωτικές αποφάσεις. Έτσι, φτάσαμε σήμερα στο

των εθνικών συναλλαγματικών αποθεματικών σε

σημείο, λίγοι οικονομολόγοι και αναλυτές να έχουν

δολάρια Χωρών της Άπω Ανατολής.

προβλέψει

την

καταστροφή,

που

ερχόταν

και

η

πλειοψηφία των διαμορφωτών της οικονομικής επιστήμης

Τα χαμηλά επιτόκια, η μεγάλη ρευστότητα και τα χαλαρά

και πολιτικής να κλείνουν τα μάτια στην πιθανότητα

κριτήρια χρηματοδότησης των τραπεζών στις αρχές της

καταστροφικής αποτυχίας της οικονομίας της αγοράς.

δεκαετίας, οδήγησαν σε μια εκρηκτική αύξηση της χρηματοοικονομικής μόχλευσης νοικοκυριών, θεσμικών,

Είναι, επίσης, ενδιαφέρον να τονιστεί ότι και της κρίσης

χρηματοπιστωτικών οργανισμών και εταιρειών και τη

του ’29 προηγήθηκε μια κυριαρχία των φιλελεύθερων

ραγδαία διάδοση των δομημένων προϊόντων, κυρίως στις

νεοκλασικών απόψεων. Μεταξύ του 1920 – 1933, τρεις

Ηνωμένες Πολιτείες, τη Μεγάλη Βρετανία και την Ευρώπη,

Ρεπουμπλικάνοι Πρόεδροι εφήρμοσαν με συνέπεια ένα

που οδήγησαν σε επιταχυνόμενη αύξηση των τιμών των

αρκετά φιλελεύθερο πρότυπο λειτουργίας της οικονομίας.

κινητών και των ακινήτων αξιών παγκοσμίως, φαινόμενα

Φόροι μειώθηκαν, ρυθμίσεις και παρεμβάσεις στην αγορά

που

ελαχιστοποιήθηκαν,

οργανωμένη αντίδραση των εποπτικών και νομισματικών

η

συγκέντρωση

κεφαλαίου

δεν

συνάντησαν,

όμως,

την

ανησυχία

ή

την

η

αρχών. Επιπλέον, τα πολύ χαμηλά πραγματικά αλλά και τα

ανισοκατανομή πλούτου και εισοδήματος διευρύνθηκαν, η

ονομαστικά επιτόκια που έφθασαν κοντά στο 1% το 2006,

συμμετοχή στα συνδικάτα μειώθηκε, οι επενδύσεις σε

από 4.5% στις αρχές της τρέχουσας δεκαετίας, είχαν ως

ακίνητα και το Χρηματιστήριο γνώρισαν πρωτοφανή για

αποτέλεσμα:

την εποχή άνθιση.

α.

γιγαντώθηκε,

η

κερδοσκοπία

πολλαπλασιάστηκε,

Οι θεσμικοί και ιδιώτες επενδυτές είτε να επιδιώκουν υψηλότερες αποδόσεις μέσω απόκτησης δομημένων

νεοκλασικών

χρηματοοικονομικών προϊόντων υψηλού κινδύνου,

αντιλήψεων, ίσως, ήταν η αναγκαία αλλά σίγουρα όχι και η

είτε να δανείζονται με ευνοϊκούς όρους για ανάπτυξη

ικανή συνθήκη για να δημιουργήσει τη σημερινή κρίση.

κινητών και ακινήτων αξιών, τροφοδοτώντας τις τιμές

Ήταν, κυρίως, η επίδραση των δύο παραγόντων, που θα

και τον ανοδικό κερδοσκοπικό κύκλο.

Αλλά

η

ιδεολογική

κυριαρχία

των

αναλύσω παρακάτω, που λειτούργησαν καταλυτικά προς την κατεύθυνση αυτή.

Eurobank EFG Economic Research: Η κρίση του 2007-2009: τα αίτια, η αντιμετώπιση και οι προοπτικές

13

Τόμος ΙV, Τεύχος 8, ∆εκέμβριος 2009

χρηματοπιστωτικοί

Επιπλέον, η ονομαστική αξία των παραγώγων προϊόντων,

οργανισμοί για να ικανοποιήσουν τους πελάτες τους

που διαπραγματεύονται σε διεθνείς οργανωμένες αγορές

και για να βελτιώσουν τη κερδοφορία τους, άρχισαν:

β.

ξεπέρασε

Παράλληλα,

1.

οι

διεθνείς

να προσφέρουν πολύπλοκα δομημένα

προϊόντα

με

υποσχόμενες

να

υψηλότερες

νέες

αγορές

τρισεκ.

το

2007,

και

σε

μη

τρισεκ., (στοιχεία Τράπεζας ∆ιεθνών ∆ιακανονισμών)
6

αυξανόμενες

δημιουργούν

$500

οργανωμένες αγορές, over – the – counter, τα $540

αποδόσεις,
2.

τα

φορές

σε

10

χρόνια,

οι

(π.χ.

χρηματοπιστωτικές τιτλοποιήσεις έφθασαν τα $16 τρισεκ.

τιτλοποιήσεις στεγαστικών δανείων, over-the

μέσα σε λίγα χρόνια, και τα CDOs τα $60 τρισεκ. από $ 3

counter παράγωγα) για την κάλυψη ή / και

τρισεκ. μέσα σε 5 χρόνια.

μεταφορά σε τρίτους των κινδύνων,
3.

να χαλαρώνουν τα κριτήρια τραπεζικών

Η τρίτη αιτία της κρίσης, ίσως και η σημαντικότερη,

χρηματοδοτήσεων ειδικότερα στις ΗΠΑ στον

συνδέεται με τη σταδιακή μετατόπιση των στόχων των

τομέα των στεγαστικών δανείων.

τραπεζών από τη χρηματοδότηση της πραγματικής

Επιπλέον,

σε

ταχύτατα

αυτό

νέοι

το

περιβάλλον,

κερδοσκοπικοί

οικονομίας,

αναπτύχθηκαν

οργανισμοί,

βασικές

α)

αποθέματα

Ανατολής

των

και

των

Χωρών

θεσμικής

πετρελαιοπαραγωγών

και

η

απελευθέρωση

του

η

εκρηκτική

ανάπτυξη

των

διαχείρισης,

εξελίξεις

που

δεν

συνοδεύθηκαν, όπως τονίσαμε, από την αναβάθμιση και διεθνοποίηση της εποπτείας και των ελέγχων.

δολαριακά της παγκοσμιοποίηση

ανάπτυξη και διεθνοποίηση των νέων αγορών και της

ΗΠΑ αυξήθηκε από $ 180 δισεκ. το 1997 σε σχεδόν $ 800 συναλλαγματικά για

χρηματοοικονομικών καινοτομιών, η εντυπωσιακή

Το έλλειμμα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών των τα Η

τεχνολογίας,

διαθέσιμο

εισόδημα αυξήθηκε από 85% το 1995 σε 135% το 2007.

παράλληλα

αυτοσκοπός

χρηματοπιστωτικό χώρο των επιτευγμάτων της νέας

περίοδο 2005 – 2007, ενώ παράλληλα η σχέση συνολικού

ενώ

και

χρηματοπιστωτικού συστήματος, η εφαρμογή στο

7% στις αρχές της δεκαετίας του ‘90 στο μηδέν την

2007,

ίσως

τραπεζών διαδραμάτισαν :

Η αποταμίευση των νοικοκυριών στις ΗΠΑ μειώθηκε από

το

δραστηριότητες,

Καθοριστικό ρόλο για τον παραπάνω μετασχηματισμό των

Να αναφερθώ επιγραμματικά σε ορισμένα στοιχεία:

δισεκ.

παραγωγικών

ορισμένες μεγάλες διεθνείς τράπεζες.

κερδοσκοπίας.

προς

των

οικονομική χρησιμότητα, που έγιναν, σε σημαντικό βαθμό,

λογαριασμό, επιτείνοντας την ένταση της παγκόσμιας

νοικοκυριών

και

στοιχήματα και τη χρηματοπιστωτική καινοτομία χωρίς

τράπεζες άρχισαν να κερδοσκοπούν για δικό τους

αμερικανικών

εμπορίου

επενδύσεων, στην κερδοσκοπία, τα χρηματοοικονομικά

χαλαρά

εποπτευόμενοι (π.χ. hedge funds, SIVs), ενώ οι διεθνείς

χρέους

του

β)

Άπω

Οι κερδοσκοπικές συμπεριφορές, ενίοτε, απληστίας και μεγαλομανίας ορισμένων ∆ιοικήσεων διεθνών

χωρών

τραπεζών, που δεν προάσπισαν τα συμφέροντα των

προσέγγισαν τα $6.5 τρισεκ. το 2008, έναντι $2 τρισεκ. το

μετόχων

2000. Έτσι, φθάσαμε στο σημείο το 60% του συνολικού

αλλά

τα

βραχυχρόνια

δικά

τους

και

ενεπλάκησαν:

∆ημοσίου Χρέους των ΗΠΑ να ελέγχεται σήμερα από



ξένους επενδυτές.

σε σημαντικές και πανάκριβες εξαγορές και συγχωνεύσεις υψηλού κινδύνου (π.χ. RBS αποκτά τμήμα της ABN AMRO σε απίστευτα

Στη Μεγάλη Βρετανία, το συνολικό χρέος τραπεζών,

υψηλή τιμή),

νοικοκυριών και επιχειρήσεων έφθασε από 260 % του ΑΕΠ το 2001 στο 460% το 2007.



σε αλόγιστη αύξηση του ενεργητικού τους
(π.χ. η UBS

απέκτησε δεκάδες δισεκ.

τιτλοποιημένων αμερικανικών ομολόγων),

Eurobank EFG Economic Research: Η κρίση του 2007-2009: τα αίτια, η αντιμετώπιση και οι προοπτικές

14

Τόμος ΙV, Τεύχος 8, ∆εκέμβριος 2009



τράπεζες

σε χρηματοδότηση της ταχείας αύξησης του

και

επενδυτές,

τα

τελευταία

χρόνια,

ενεργητικού από πηγές ρευστότητας υψηλού

στηρίχθηκαν στην αξιοπιστία των αξιολογήσεων των

κινδύνου, όπως οι χρηματαγορές και η

παραπάνω οίκων για να τοποθετήσουν τρισεκ. σε

διατραπεζική αγορά (Βρετανικές Τράπεζες).

κινητές αξίες, που νόμιζαν ότι ήταν πολύ χαμηλού κινδύνου, αλλά απεδείχθησαν τοξικά προϊόντα.

γ)

Η συστηματική υποτίμηση από τις ∆ιοικήσεις των διεθνών Τραπεζών αλλά και από τις εποπτικές αρχές

Παραθέτω στη συνέχεια μερικά ενδιαφέροντα στοιχεία για

του μεγέθους της πολυπλοκότητας των κινδύνων, που

να σας δείξω ότι, κατά τη γνώμη μου, χάθηκαν μετά από

αναλάμβαναν σταδιακά οι τράπεζες.

ένα σημείο το μέτρο και ο έλεγχος στην ανάπτυξη και τη

Κυρίως, δεν έγιναν κατανοητοί οι κίνδυνοι από την εκρηκτική ανάπτυξη

τιτλοποιήσεων,

των

μόχλευση του διεθνούς χρηματοπιστωτικού συστήματος:

των



παραγώγων, της χρηματοοικονομικής μόχλευσης, και της χρηματοδότησης

των

τραπεζών

από

τα αμοιβαία κεφάλαια έφθαναν τα $ 30 τρισεκ. το
2007, διπλασιάστηκαν σε έξι χρόνια,

τις


κεφαλαιαγορές και τη διατραπεζική αγορά.
δ) Η διαμόρφωση επί μακρόν, με την ανοχή των

τα hedge funds έφθασαν τα $2 τρισεκ. μέσα σε λίγα χρόνια με δυνατότητες μόχλευσης και 10 –

μετόχων, λανθασμένης δομής και ύψους κινήτρων

15 φορές των ιδίων κεφαλαίων τους,

αναφορικά με τις μεταβλητές αμοιβές των στελεχών


στο διεθνές τραπεζικό χώρο (bonuses). Το τελευταίο ευνοούσε τις

βραχυχρόνιες

δραστηριότητες κινδύνων, και

με

την

σημαντική,

τρισεκ.

κερδοσκοπικές

ανάληψη

με

δυνατότητες

μόχλευσης

των

κεφαλαίων τους 3-4 φορές,

υπερβολικών

ευνοϊκή

τα private equity funds ξεπέρασαν τα $ 1.5

ασυμμετρία



ωφέλειας/ζημίας υπέρ των στελεχών και εις βάρος

η σχέση αξίας ενεργητικού προς ίδια κεφάλαια για ορισμένες διεθνείς επενδυτικές τράπεζες

των μετόχων και τελικά της κοινωνίας (απόλυση

έφθασε τις 60 φορές,

αποτυχημένων διοικήσεων ζημιογόνων τραπεζών με αποζημιώσεις δεκάδων εκατ.).∆εν είναι τυχαίο ότι



φθάσαμε σήμερα, η Ομοσπονδιακή Τράπεζα των

είχαμε εμπορικές ευρωπαϊκές τράπεζες με δάνεια προς καταθέσεις πελατών και πάνω από το 200%,

Ηνωμένων Πολιτειών να παρεμβαίνει θεσμικά στη


διαδικασία καθορισμού των έκτακτων αμοιβών των

εταιρείες διεθνών τραπεζών (SIVs) να έχουν

στελεχών μεγάλων ιδιωτικών τραπεζών.

μακροχρόνιες

ε) Η ανεπάρκεια των διεθνών λογιστικών προτύπων
(IFRS),

ιδιαίτερα

αποτίμησης

σε

αναφορικά τρέχουσες με τιμές οι εκτός ισολογισμού θυγατρικές κερδοσκοπικές

τις

τιτλοποιήσεις,

μεθόδους

επενδύσεις,

κυρίως
$300

αξίας

σε δισεκ., χρηματοδοτούμενες από βραχυχρόνιες πηγές,

επενδυτικών

στοιχείων του ενεργητικού των Τραπεζών, καθώς και



των στοιχείων εκτός ισολογισμού.

η

AIG,

η

μεγαλύτερη,

ίσως,

αμερικάνικη

ασφαλιστική εταιρεία στον κόσμο, να τρέχει

στ) Η σύγκρουση συμφερόντων και οι ανεπαρκείς

βιβλίο παραγώγων $ 2 τρισεκ., κυρίως CDOs και

αναλύσεις και μεθοδολογίες, που εφήρμοσαν οι διεθνείς εταιρείες αξιολόγησης κινδύνων, (Moody’s,



S & P, Fitch). Αποτέλεσμα, είχαν αξιολογήσει τα

η Ισλανδία να έχει τράπεζες με ενεργητικό 10 φορές το ΑΕΠ της χώρας.

τελευταία χρόνια 70,000 (!) διεθνείς εκδόσεις στη βαθμίδα ΑΑΑ, δηλαδή ελάχιστου κινδύνου, εν μέρει,

Έτσι φαίνεται να μην έχουμε διδαχθεί από την ιστορία!

διότι το σύστημα μεροληπτούσε υπέρ των εκδοτών,

Στην κρίση του 1929, η χρηματοοικονομική κερδοσκοπία

που κάλυπταν τα έξοδα αξιολόγησης, ενώ τα

με μόχλευση, μέσω της εκτεταμένης χρήσης τραπεζικών

τελευταία

δανείων για αγορά μετοχών, διαδραμάτισε καθοριστικό

θα

έπρεπε

να

πληρώνουν

για

την

ρόλο

προστασία τους οι αγοραστές. Χιλιάδες, όμως,

αφενός

για

τον

τετραπλασιασμό

των

χρηματιστηριακών δεικτών στις ΗΠΑ την δεκαετία του

Eurobank EFG Economic Research: Η κρίση του 2007-2009: τα αίτια, η αντιμετώπιση και οι προοπτικές

15

Τόμος ΙV, Τεύχος 8, ∆εκέμβριος 2009

1920 και αφετέρου για την κατάρρευσή τους, με το ξέσπασμα της κρίσης, οδηγώντας στο Κραχ του Οκτώβρη

Ένα

του 1929 και ταυτόχρονα σε πτώχευση πολλές τράπεζες

διαμόρφωση του άριστου βαθμού παρέμβασης στο

– χρηματοδότες των κερδοσκοπικών θέσεων.

χρηματοπιστωτικό

χώρο.

υπερρύθμιση

χρηματοπιστωτικού

κρίσιμο

πολιτικής,

δίλημμα

του

σήμερα,

Μια

είναι

η

γραφειοκρατική χώρου θα

υπονόμευε την αναπτυξιακή του συμβολή. Μια γενικότερη

Συμπέρασμα:

εφαρμογή του «too big to fail», θα απομείωνε τις ευθύνες των μετόχων και των πιστωτών και θα νόθευε τον ανταγωνισμό και την πειθαρχία. Μια νέα ανεξέλεγκτη

ταχύτερα από τις εποπτικές/ ρυθμιστικές αρχές.

υπερτροφία του χρηματοπιστωτικού χώρου, χωρίς να

Οι παγκόσμιες κεφαλαιαγορές και το διεθνές

προηγηθούν σοβαρές μεταρρυθμίσεις, θα δημιουργούσε

τραπεζικό σύστημα έτρεχαν ταχύτερα από την



Οι παγκόσμιες κεφαλαιαγορές και το διεθνές τραπεζικό σύστημα έτρεχαν και διεθνοποιούνταν



νέους σοβαρούς συστημικούς κινδύνους.

κατανόηση των κινδύνων από τις διοικήσεις των τραπεζών. •

Θα ήθελα, κλείνοντας να κάνω ορισμένες αναφορές στο

Οι παγκόσμιες κεφαλαιαγορές και το διεθνές τραπεζικό σύστημα

αναβάθμισης

των

έτρεχαν

ταχύτερα

εσωτερικών

ελληνικό τραπεζικό σύστημα, που παρά τη σκληρή και

της

έντονη κριτική, που έχει δεχθεί το τελευταίο καιρό, δεν

τραπεζικών

είχε επενδύσει σε τοξικά και άλλα υψηλού κινδύνου

συστημάτων εποπτείας, ελέγχου και διαχείρισης

προϊόντα,

κινδύνων.


επενδυτικό

βαθμό κατανόησης των συστημικών κινδύνων από

περιβάλλον,

τους ασκούντες μακροοικονομική πολιτική.

καταρρεύσει,

για

παραδειγματισμό

σε

μέγεθος

των

ΗΠΑ

Brothers

πειθαρχίας

είχε

$600

να

α)

πριν

τη

εποχή

και

διεθνή

το

κρίση.

τους

στην

χαμηλότερους

Ευρώπη

με

βαθμούς

σχέση

αξίας

ιδρύματα.
β)

∆ιατήρησε

χαμηλό

βαθμό

εξάρτησης

από

τις

κεφαλαιαγορές για άντληση ρευστότητας με σχέση

τρίτους, αξίας τρισεκατ. δολαρίων, κυρίως με διεθνείς
Αποτέλεσμα,

από

φορές, έναντι 35 φορών σε ευρωπαϊκά τραπεζικά

και είχε συνάψει 900.000 συμβάσεις παραγώγων με επενδυτές. ζούσαμε

την

ενεργητικού προς ίδια κεφάλαια γύρω στις 15-16

συστήματα πληρωμών, διακανονισμού και φύλαξης τίτλων

θεσμικούς

∆ιατήρησε μόχλευσης δισεκ.

σε όλο τον κόσμο, συμμετείχε ως μέλος σε 30 διεθνή

και

που

για

Έτσι, το ελληνικό τραπεζικό σύστημα:

και

υποχρεώσεις στις κεφαλαιαγορές σε χιλιάδες επενδυτές

τράπεζες

συντηρητισμό

εξωστρεφή ανάπτυξή του στην Νοτιοανατολική Ευρώπη.

ευθύνης των μετόχων και πιστωτών. Η τέταρτη, όμως τράπεζα, διεθνή

χρηματοδότηση της οικονομίας και των υποδομών και την

σκόπιμο, κυρίως, με ιδεολογικά κριτήρια ότι δεν θα ήταν
Lehman

στη

ανάπτυξη των παραδοσιακών τραπεζικών εργασιών, στη

αφού διέσωσαν πρώτα ορισμένες τράπεζες, μετά έκριναν την παρουσία

Επικέντρωσε την προσοχή του, κυρίως, στην ταχύτατη

Στο πλαίσιο αυτό, οι Αρχές των Ηνωμένων Πολιτειών,

αφήσουν

ενεργή

γνώμη μου, είτε από τύχη, είτε από προνοητικότητα, έναν

τραπεζικό σύστημα έτρεχαν ταχύτερα από το

να

είχε

κερδοσκοπία τα τελευταία χρόνια. Επέδειξε, κατά την

Οι παγκόσμιες κεφαλαιαγορές και το διεθνές

πρόβλημα

ούτε

δανείων προς καταθέσεις κοντά στο 115%, ενώ, για

η

παράδειγμα, στα τραπεζικά συστήματα της Μεγάλης

πτώχευσή της δημιούργησε αμέσως παγκόσμιο χάος, με

Βρετανίας, της Ιρλανδίας και της Ισπανίας η σχέση

την επικράτηση της ψυχολογίας του ποιά θα είναι η

κυμαινόταν μεταξύ 170% - 200%.

επόμενη τράπεζα στη λίστα της κατάρρευσης, εξέλιξη

γ)

που μετέφερε με ταχύτητα φωτός την κρίση σε όλες τις

∆ιατήρησε ισχυρή κεφαλαιακή επάρκεια με τα βασικά κεφαλαιαγορές παγκοσμίως.

ίδια

τους

κεφάλαια

(Core

Tier

I)

να

κυμαίνονται πάνω από το 8% σε σχέση με το σταθμισμένο ενεργητικό τους, ποσοστό σημαντικά

Κυρίες και Κύριοι,

Eurobank EFG Economic Research: Η κρίση του 2007-2009: τα αίτια, η αντιμετώπιση και οι προοπτικές

16

Τόμος ΙV, Τεύχος 8, ∆εκέμβριος 2009

υψηλότερο σε σχέση με την πλειοψηφία των ευρωπαϊκών τραπεζών.

επιχειρηματικότητας.

Έκανε μόνο περιορισμένη χρήση έναντι χρεώσεων

περιοχή

αγοράς του κυβερνητικού πακέτου στήριξης των €

διαμορφώσει

28 δισεκ., που ήταν εξ’ αρχής ένα από τα μικρότερα

παρουσία σε 10 χώρες, με 3.800 υποκαταστήματα,

της Ευρώπης, κυρίως για να αντιμετωπίσει ζητήματα

45.000 περίπου εργαζομένους, με υπόλοιπα δανείων

στενότητας ρευστότητας, που προέκυψαν με την

κοντά στα €55 δισεκ. και συνολικές επενδύσεις σε

κρίση.

δ)

ακολούθησε

κεφάλαια και ρευστότητα στην περιοχή κοντά στα €45

της

τη

διεθνοποίηση
Αναπτύχθηκε

Νοτιοανατολικής σήμερα μια

της

ελληνικής

στην

ευρύτερη

Ευρώπης,

σημαντική

όπου

και

έχει

αξιόλογη

δισεκ.
Τα σημερινά προβλήματα των τραπεζών συνδέονται, κυρίως, με την οικονομική ύφεση, που προκλήθηκε στην

Αυτή

Ελλάδα και στη γεωγραφική περιοχή μας, με αποτέλεσμα

ελληνικού τραπεζικού συστήματος στην Νοτιοανατολική

τη

δανειακού

Ευρώπη αποτελεί μία εθνική επένδυση για όλους μας, που

χαρτοφυλακίου και τις υψηλές προβλέψεις. Παράλληλα,

δεν πρέπει να πάει χαμένη. Συνδέεται άρρηκτα με την

όμως, η τεράστια δημοσιονομική κρίση στην Ελλάδα, το

υλοποίηση από την χώρα μας ενός νέου εξωστρεφούς

σημαντικό έλλειμμα στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών,

αναπτυξιακού προσανατολισμού, με επιτυχή πρόσβαση σε

οι μεγάλες χρηματοδοτικές ανάγκες του ∆ημόσιου Τομέα

νέες δυναμικές αγορές, που σε συνδυασμό με μια νέα

και η συνεχιζόμενη κρίση στη Νοτιοανατολική Ευρώπη,

απαιτούμενη

χειροτέρευση

της

ποιότητας

του

η

σημαντική

προσπάθεια

άνθιση

της

διεθνοποίησης

επιχειρηματικότητας,

του

των

έχουν ως αποτέλεσμα τη στενότητα ρευστότητας στην

ιδιωτικών επενδύσεων, των επενδύσεων στις υποδομές και

ιδιωτική οικονομία και το υψηλό κόστος άντλησής της,

της

τόσο για το ∆ημόσιο όσο και για τις ελληνικές τράπεζες,

μπορούν και πρέπει να αποτελέσουν τους βασικούς

εξέλιξη

που

δεν

συμβάλλει

στην

ανάκαμψη

της

προσέλκυσης

ξένων

παραγωγικών

κεφαλαίων,

πυλώνες για την έξοδο από την κρίση και την επίτευξη

οικονομίας.

Για παράδειγμα, οι ελληνικές τράπεζες

υψηλών

πληρώνουν

σήμερα

ανάπτυξης.

στις

προθεσμιακές

καταθέσεις

και

διατηρήσιμων

ρυθμών

οικονομικής

πελατών, στην Ελλάδα και στη Νοτιοανατολική Ευρώπη, πολύ υψηλά επιτόκια, από τα υψηλότερα στην Ευρώπη, με

Όλοι γνωρίζουμε ότι η χώρα μας βρίσκεται αντιμέτωπη με

σημαντικό premium πάνω από τα διατραπεζικά επιτόκια.

μια σοβαρή οικονομική δυσπραγία, μια σημαντική απώλεια

Παράλληλα,

ελληνικών

ανταγωνιστικότητας και μια πρωτοφανή δημοσιονομική

τραπεζών από τις διεθνείς κεφαλαιαγορές (spread ) έχει,

εκτροπή. Η διεθνής κρίση ανέδειξε τα χρόνια διαρθρωτικά

σχεδόν, δεκαπλασιαστεί σε δυο χρόνια, ενώ ο δανεισμός

προβλήματα της ελληνικής οικονομίας και τις αδυναμίες

από την ECB, παρά την πρόσφατη μείωσή του, διατηρείται

του τρέχοντος αναπτυξιακού προτύπου, που στηρίχθηκε

σε σχετικά υψηλά επίπεδα.

κυρίως στην τόνωση της εγχώριας ιδιωτικής και δημόσιας

το

κόστος

δανεισμού

των

κατανάλωσης και των κατοικιών, στην πλούσια τραπεζική
Είναι γεγονός ότι το ελληνικό τραπεζικό σύστημα γνώρισε

χρηματοδότηση και στις αυξήσεις των πραγματικών

μία σημαντική άνθηση και διεθνοποίηση τα τελευταία 15

μισθών, χωρίς αντίκρισμα στην παραγωγικότητα. Για

χρόνια. Χρηματοδότησε, έστω και με κάποιες υπερβολές,

πολλά χρόνια δεν τολμήσαμε να αντιμετωπίσουμε την

τα

πραγματικότητα

ελληνικά

νοικοκυριά,

παραγωγικές

τις

επενδύσεις

επιχειρήσεις

με

ειλικρίνεια

και

τολμηρές

πρωτοβουλίες, με δραστικές μεταρρυθμίσεις, με βαθιές

μεγαλύτερους του 20% ετησίως. Ακόμη και σήμερα και

διαρθρωτικές αλλαγές στο κράτος, την οικονομία και την

παρά

των

κοινωνική πολιτική. Καλούμαστε να το πράξουμε σήμερα,

χρηματοδοτήσεων παραμένει θετικός στην Ελλάδα (4%

αμέσως, γιατί τα περιθώρια και οι βαθμοί ελευθερίας

ετησίως), ενώ είναι αρνητικός στην υπόλοιπη Ευρώπη.

έχουν εξαντληθεί, γιατί τελικά οι αγορές θα το επιβάλουν

Παράλληλα,

βιαίως, γιατί το κόστος της καθυστέρησης και ο διεθνής

διεθνή

κρίση,

ο

ρυθμούς

τις

αύξησης

τη

με

και

ρυθμός

αύξησης

μετά από δεκαετίες εσωστρέφειας

προστατευτισμού,

το

ελληνικό

τραπεζικό

και

διασυρμός θα είναι δυσβάστακτοι για όλους μας.

σύστημα

Eurobank EFG Economic Research: Η κρίση του 2007-2009: τα αίτια, η αντιμετώπιση και οι προοπτικές

17

Τόμος ΙV, Τεύχος 8, ∆εκέμβριος 2009

και εξαρτάται απόλυτα από την εμπιστοσύνη και τη
Το ελληνικό τραπεζικό σύστημα έχει, νομίζω, λάβει τα

συνεργασία των πελατών και των πολιτών. Για αυτό μια

μηνύματα των καιρών, την ευθύνη του απέναντι στην

τράπεζα με μόνο ευτυχείς τους μετόχους και τα στελέχη

κοινωνία και την οικονομία, την ανάγκη χρηματοδότησης

της, αλλά με τους εργαζόμενους, τους πελάτες και την

της

για

κοινωνία απέναντί της, δεν έχει τελικά προοπτική, γιατί μια

μεγαλύτερη διαφάνεια, εταιρική και κοινωνική ευθύνη και

τέτοια στρατηγική είναι μεσοπρόθεσμα επιχειρηματικά

αποτελεσματική εποπτεία, παρότι αποτέλεσε την εξαίρεση

αδιέξοδη και αναποτελεσματική για την κερδοφορία της.

πραγματικής

οικονομίας,

την

απαίτηση

του κανόνα στην Ευρώπη και δεν είχε έκθεση σε τοξικά προϊόντα και κερδοσκοπικές δραστηριότητες.

Σας ευχαριστώ πολύ.

Η διεθνής εμπειρία έχει δείξει ότι η διατήρηση ενός υγιούς, ισχυρού,

ακηδεμόνευτου,

ανταγωνιστικού,

διεθνοποιημένου

κερδοφόρου,

και

αποτελεσματικά

εποπτευόμενου τραπεζικού συστήματος, με περαιτέρω ενίσχυση της

διαφάνειας

και

της

αξιοπιστίας

του,

αποτελεί ουσιαστική προϋπόθεση, την ατμομηχανή για την επίτευξη διατηρήσιμης

τράπεζες,

παρά

επιδεικνύουμε

τα

οικονομικής

λεγόμενα,

καθημερινά,

περιβάλλον

όλο

και

ανάπτυξης.

τολμώ

στο

να

σημερινό

περισσότερο

πω

Οι ότι δύσκολο ευελιξία, προσαρμοστικότητα, κατανόηση και κοινωνική ευθύνη στις δυσκολίες των πελατών μας. Αποτελεί για κάθε τράπεζα έσχατο μέσο το κλείσιμο μιας επιχείρησης, ο πλειστηριασμός ενός

σπιτιού,

η

κατάσχεση

ενός

αυτοκινήτου γιατί είναι μια στενάχωρη διαδικασία για όλους, γιατί, έτσι, μεγιστοποιείται και οριστικοποιείται η ζημιά μας, γιατί, έτσι, χάνεται πολύτιμο παραγωγικό κεφάλαιο. Αυτή, όμως, η προσέγγιση δεν πρέπει να παρερμηνευτεί ως γενικευμένη απαλλαγή των δανειζομένων από τις υποχρεώσεις τους, ούτε ως υποχρέωση συντήρησης στο διηνεκές υπερχρεωμένων και θνησιγενών επιχειρήσεων, ούτε ως

αφορμή

για

γενικότερη

καθιέρωση

χρηματοδοτήσεων με μη τραπεζικά κριτήρια. Μια τέτοια προσέγγιση δεν υπονομεύει μόνο τις τράπεζες, αλλά, τελικά, και την εύρυθμη λειτουργία του τραπεζικού συστήματος και της οικονομίας ευρύτερα.
Κυρίες και Κύριοι,
Στη σύγχρονη κοινωνία μία τράπεζα, ένα τραπεζικό σύστημα, είναι ένας σημαντικός οικονομικός οργανισμός, που λειτουργεί, όμως, μέσα στην κοινωνία και στηρίζεται

Eurobank EFG Economic Research: Η κρίση του 2007-2009: τα αίτια, η αντιμετώπιση και οι προοπτικές

18

Τόμος ΙV, Τεύχος 8, ∆εκέμβριος 2009

Η χρηματοοικονομική κρίση και το μέλλον της παγκόσμιας οικονομίας Γκίκας Α. Χαρδούβελης
20/12/2009
Καθηγητής, Τμήμα Χρηματοοικονομικής και Τραπεζικής
∆ιοικητικής Πανεπιστημίου Πειραιώς
& Οικονομικός Σύμβουλος Ομίλου Eurobank EFG

1. Εισαγωγή1
Το
Το έτος 2009 η παγκόσμια οικονομία βρέθηκε

υπόλοιπο

δοκίμιο

είναι

οργανωμένο

ως

ακολούθως: Στην Ενότητα 2 αναλύονται τα βαθύτερα αίτια

αντιμέτωπη με τη χειρότερη ύφεση της μεταπολεμικής

της

περιόδου, με το ρυθμό οικονομικής ανάπτυξης να

ισχυρισμός

μειώνεται σημαντικά σε όλες τις χώρες. Οι χώρες που

αρνητικών παραγόντων, ο καθένας από τους οποίους από

βασίζονται στις εξαγωγές επλήγησαν περισσότερο, καθώς

μόνος

από το τελευταίο τρίμηνο του 2008, το διεθνές εμπόριο

χρηματοοικονομική κρίση, αλλά σε συνδυασμό με τους

υπέστη καθίζηση. Η ένταση και η διάρκεια της κρίσης,

υπολοίπους καθίσταται επικίνδυνος. Στην Ενότητα 3

ιδίως μετά την δραματική επιδείνωσή της στα μέσα

περιγράφονται οι τρόποι με τους οποίους αντέδρασαν

Σεπτεμβρίου

του

Είναι

στην επέλαση της χρηματοοικονομικής κρίσης οι Αρχές

αξιοσημείωτο

ότι

και

ανά τον κόσμο, κυβερνήσεις και κεντρικές τράπεζες. Στην

αναλυτές προσπαθούσαν να αποδώσουν εύσημα – και

Ενότητα 4 αναλύεται η επίδραση της χρηματοοικονομικής

διαφωνούσαν σε ποιόν - για την επίτευξη την τελευταία

κρίσης στην πραγματική οικονομία μέσω της μείωσης της

δεκαετία του συνδυασμού υψηλών ρυθμών παγκόσμιας

πιστωτικής επέκτασης και του φόβου που κυριάρχησε στις

ανάπτυξης με ταυτόχρονο χαμηλό πληθωρισμό. Σήμερα,

εμπορικές συναλλαγές. Στην Ενότητα 5 γίνεται μια

το τοπίο έχει αλλάξει δραματικά. Η προσοχή όλων είναι

προσπάθεια πρόβλεψης της μελλοντικής διαδρομής της

στραμμένη

στην

παγκόσμιας

συνεπειών

της

2008, έως το

εξέπληξαν
2007,

αντιμετώπιση μεγαλύτερης όλους.

οικονομολόγοι

των κρίσης καταστροφικών στο διεθνές

χρηματοοικονομικής ότι του

η

κρίσης

κρίση

και

οφείλεται

δύσκολα

μπορεί

οικονομίας

παρατίθεται σε να

και

ο

συνδυασμό φέρει του

μια

διεθνούς

χρηματοοικονομικού συστήματος. Τα ερωτήματα για το

χρηματοπιστωτικό σύστημα από τον καιρό της Μεγάλης

μέλλον

Ύφεσης του 1929.

απαντώνται με δυσκολία. Παρόλα αυτά, ορισμένες τάσεις είναι 1

είναι

πολλά,

ξεκάθαρες.

που

Αυτές

οι

στη

σημερινή

τάσεις

συγκυρία

διερευνώνται

με

μεγαλύτερη λεπτομέρεια. Το δοκίμιο κλείνει στην Ενότητα

Το άρθρο βασίζεται σε παρουσίαση του συγγραφέα σε ημερίδα του Εργαστηρίου Μελετών Οικονομικής Πολιτικής του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών στις 10 Ιουνίου
2009, με τίτλο: «Οικονομικές Πολιτικές για την
Αντιμετώπιση της Κρίσης».

6 με μια σύνοψη των κύριων συμπερασμάτων.

Eurobank EFG Economic Research: Η κρίση του 2007-2009: τα αίτια, η αντιμετώπιση και οι προοπτικές

19

Τόμος ΙV, Τεύχος 8, ∆εκέμβριος 2009

2. Το χρονικό της χρηματοοικονομικής κρίσης δηλαδή στον κίνδυνο αντισυμβαλλομένου - είτε στην καταφυγή των επενδυτών σε περισσότερο ασφαλείς επενδύσεις (flight to quality), και η πιο ασφαλής επένδυση

2.1 Η διαχρονική εξέλιξη της κρίσης

είναι σε τίτλους που εκδίδει το ∆ημόσιο.

Με το ξέσπασμα της κρίσης, πολλά στοιχεία του ενεργητικού των τραπεζών

έχασαν

Παρατηρήσατε ότι τα περιθώρια αυξήθηκαν με

την αξία τους,

την έναρξη της κρίσης στα μέσα του 2007, ιδιαίτερα στις

μειώνοντας τα κεφάλαια και τη διαθέσιμη ρευστότητα. Η

Η.Π.Α., όπου εκεί ξεκίνησε η κρίση. Στη συνέχεια είχαν

έλλειψη ρευστότητας οδήγησε πολλές τράπεζες να

συνεχείς διακυμάνσεις, ενώ η μεγάλη εκτόξευση έγινε

αναζητήσουν βραχυπρόθεσμα κεφάλαια στη διατραπεζική

μετά

αγορά ώστε να καλύψουν τις χρηματοδοτικές ανάγκες τα επιτόκια

της

οποίας

αποτυπώνουν

της

Lehman

Brothers

τον

μαζί με τη σταδιακή ομαλοποίηση της αγοράς εξαιτίας

τις

των κυβερνητικών πακέτων και της παροχή ρευστότητας

δυσκολίες χρηματοδότησης.

από τις κεντρικές τράπεζες.

∆ιάγραμμα 2.1
Τριμηνιαία επιτοκιακά περιθώρια
(Η.Π.Α: TED spread ή 3m Eurodollar – 3m Tbill,
Ζώνη Ευρώ: 3m Euribor – 3m Euro Area Tbills)

∆ιάγραμμα 2.2
Χρηματιστηριακές αποδόσεις σε περιόδους οικονομικής ύφεσης

1973-75

bps

1980

1981-82 1990-91

2001

2008-09

0%
-10
-20

7/12/2009: 21,6

Μη ΧΠΙ: Μ .Ο. απωλειών -25%

-30

7/12/2009: 35,7

ΧΠΙ: Μ .Ο. -28%
-40

Ζώνη του ευρώ

9/2009

-60

11/2009

7/2009

5/2009

3/2009

1/2009

11/2008

9/2008

7/2008

5/2008

3/2008

1/2008

9/2007

11/2007

7/2007

-50

5/2007

500
450
400
350
300
250
200
150
100
50
0

κατάρρευση

Σεπτέμβριο του 2008. Τα περιθώρια μειώθηκαν εκ νέου

τους. Η αγορά αυτή λοιπόν ήταν η πρώτη οργανωμένη αγορά, την

-70

Financials
Non-Financials

-80

ΗΠΑ

Πηγή: Bloomberg

Πηγή: Thomson Financial Datastream

Σημείωση: Τα επιτόκια είναι ετησιοποιημένα.

Σημείωση: Οι 6 περίοδοι του διαγράμματος αντιστοιχούν στις τελευταίες 6 περιόδους ύφεσης στις Η.Π.Α., σύμφωνα με τον ορισμό ύφεσης του NBER. Οι μπάρες περιγράφουν τα ποσοστά σωρευτικής απώλειας από το ανώτερο στο κατώτερο σημείο τη χρονική περίοδο, η οποία ξεκινά ένα χρόνο πριν την ύφεση και λήγει στο τέλος της ύφεσης.

Στο ∆ιάγραμμα 2.1 περιγράφεται η αυξομείωση στην πίεση που δέχτηκε η διατραπεζική αγορά στις Η.Π.Α. και την Ευρωζώνη. Οι μεταβλητές στο διάγραμμα είναι τα περιθώρια στις Η.Π.Α. και την Ευρωζώνη αντίστοιχα, ανάμεσα στο επιτόκιο με το οποίο δανείζεται μια τράπεζα

Τα διεθνή χρηματιστήρια άργησαν να αντιδράσουν

για 3 μήνες από μια άλλη τράπεζα και το επιτόκιο με το

στην επερχόμενη λαίλαπα. Στο δεύτερο εξάμηνο του

οποίο δανείζεται το ∆ημόσιο για 3 μήνες. Συγκεκριμένα,

2007, όταν η διατραπεζική αγορά και οι αγορές ομολόγων

για τις Η.Π.Α. το περιθώριο είναι μεταξύ του επιτοκίου των

δέχονταν

τρίμηνων καταθέσεων σε ευρωδολάρια και των τρίμηνων

επενδυτές

εντόκων γραμματίων του αμερικανικού δημοσίου (TED

αποσύνδεσης των οικονομιών, του λεγόμενου decoupling,

spread). Για την Ευρωζώνη, το περιθώριο είναι μεταξύ του

ότι δηλαδή η κρίση θα περιοριστεί στις Η.Π.Α. και δεν θα

τρίμηνου Euribor και των τρίμηνων εντόκων γραμματίων

επηρεάσει άλλες χώρες. Όμως, από τον Ιανουάριο του

της ζώνης του ευρώ. Αύξηση των περιθωρίων οφείλεται

2008, τα χρηματιστήρια ξεκίνησαν μια καθοδική πορεία

είτε σε αύξηση του κινδύνου χρεοκοπίας των τραπεζών –

για περίπου 15 μήνες. Η πτώση τους στη σημερινή ύφεση

τεράστιες

πιέσεις,

θεωρούσαν

δεδομένη

Eurobank EFG Economic Research: Η κρίση του 2007-2009: τα αίτια, η αντιμετώπιση και οι προοπτικές

20

στα

χρηματιστήρια την θεωρία

οι της Τόμος ΙV, Τεύχος 8, ∆εκέμβριος 2009

αποδείχτηκε

πολύ

μεγαλύτερη

από

τις

αντίστοιχες

μάλιστα δικαιολογούσαν την άνοδο των τιμών ως άνοδο

πτώσεις σε προηγούμενες υφέσεις (∆ιάγραμμα 2.2). Η

της ποιότητας των κατοικιών. (McCarthy & Peach (2004),

πτώση μάλιστα των εταιρειών του χρηματοοικονομικού

(2007)). Η άνοδος των τιμών των κατοικιών σταμάτησε στα

τομέα – του τομέα που είναι υπεύθυνος για την κρίση -

μέσα του 2006 και, έκτοτε, οι τιμές άρχισαν να πέφτουν

ήταν πολύ μεγαλύτερη από τους υπόλοιπους τομείς.

και να σταθεροποιούνται περίπου τον Απρίλιο του 2009
(∆ιάγραμμα 2.3). Η πτώση αυτή, που διήρκεσε για 3

2.2 Οι αιτίες της κρίσης

περίπου χρόνια, απελευθέρωσε τις δυνάμεις της κρίσης.
Η

Η

χρηματοοικονομική

κρίση

δεν

μπορεί

να

πτώση

των

τιμών

των

κατοικιών

οδήγησε

σε

καθυστερήσεις των δόσεων των νοικοκυριών προς τις

αποδοθεί σε μία και μόνον αιτία. Προήλθε από συνδυασμό

τράπεζες.

παραγόντων, πολλοί από τους οποίους επηρέαζαν και

αντιλαμβάνονται ότι η αξία του σπιτιού που πρόσφατα

επέτειναν τη δυναμική των υπολοίπων. Πολλοί αναλυτές

αγόρασαν έπεσε κάτω από την αξία δανείου τους και ότι

ξεκινούν, αναζητώντας τα βαθύτερα αίτια της κρίσης

τους συνέφερε να παραδώσουν τα κλειδιά στην τράπεζα

πέραν από τον περιορισμένο χρηματοοικονομικό χώρο, σε

και να φύγουν. Η χρεοκοπία των νοικοκυριών οδήγησε και

ανισορροπίες των παγκόσμιων οικονομιών οι οποίες

σε μειωμένες εισροές στα ταμεία των τιτλοποιημένων

οδήγησαν σε στρεβλώσεις επιτοκίων. Ως πρώτος λοιπόν

δανείων.3

Ορισμένα

νοικοκυριά

άρχισαν

να

παράγοντας αναφέρονται οι διεθνές ανισορροπίες μεταξύ των χωρών του πλανήτη όσον αφορά την εσωτερική τους

∆ιάγραμμα 2.3
Η πορεία των τιμών των κατοικιών στις Η.Π.Α.

αποταμίευση και επένδυση (βλέπετε Obstfeld and Rogoff
(2009), Portes (2009), Jagannathan et. al. (2009), Caballero

220

and Krishnamurthy (2009)). Οι ανισορροπίες εκδηλώθηκαν

200

με υψηλά ελλείμματα τρεχουσών συναλλαγών των Η.Π.Α.

180

και υψηλά πλεονάσματα των χωρών της Ασίας, ιδιαίτερα

160

της Κίνας. Οι ανισορροπίες αυτές οδήγησαν σε φτηνό

140

χρήμα, μεγάλη ρευστότητα και χαμηλά πραγματικά σε υπάρχουσες

ανισορροπίες

100

του

χρηματοοικονομικού τομέα, όπως η φούσκα των ακινήτων

S&P/Case-Shiller Composite-20 Home Price Index

και το κυνήγι των υψηλών αποδόσεων με τη χρήση

Πηγή: Bloomberg

εξωτικών χρηματοοικονομικών εργαλείων.2

Σημείωση: ∆είκτης ονομαστικών τιμών κατοικιών των Case
& Shiller με βάση το 100 τον Ιανουάριο 2000. Ο δείκτης S&P/Case-Shilller-20 χρησιμοποιεί τη μέθοδο των «επαναλαμβανόμενων πωλήσεων», κατά την οποία χρησιμοποιούνται δεδομένα για κατοικίες που έχουν αποτελέσει αντικείμενο αγοροπωλησίας τουλάχιστον 2 φορές. Έχει μηνιαία συχνότητα, καλύπτει γεωγραφικά 20 μητροπολιτικές περιοχές των ΗΠΑ και τα στοιχεία συλλέγονται από γραφεία εκτιμητών.

∆εύτερος καθοριστικός παράγοντας ήταν η φούσκα ακινήτων στις ΗΠΑ. Από το 2001 οι τιμές των ακινήτων ξεκίνησαν μια ανοδική πορεία, η οποία αν και προβλημάτισε πολλούς αναλυτές, αφέθηκε ελεύθερη να εξαπλωθεί (Χαρδούβελης (2009)). Ορισμένοι αναλυτές
2

Ιαν-00
Απρ-00
Ιουλ-00
Οκτ-00
Ιαν-01
Απρ-01
Ιουλ-01
Οκτ-01
Ιαν-02
Απρ-02
Ιουλ-02
Οκτ-02
Ιαν-03
Απρ-03
Ιουλ-03
Οκτ-03
Ιαν-04
Απρ-04
Ιουλ-04
Οκτ-04
Ιαν-05
Απρ-05
Ιουλ-05
Οκτ-05
Ιαν-06
Απρ-06
Ιουλ-06
Οκτ-06
Ιαν-07
Απρ-07
Ιουλ-07
Οκτ-07
Ιαν-08
Απρ-08
Ιουλ-08
Οκτ-08
Ιαν-09
Απρ-09
Ιουλ-09

ώθηση

Απρίλιος 2009: 139

120

επιτόκια. Τα χαμηλά πραγματικά επιτόκια στη συνέχεια έδωσαν Ιούλιος 2006: 207

Την άποψη αυτή δεν ενστερνίζεται ο πρώην ∆ιοικητής της
Ομοσπονδιακής Τράπεζας των Η.Π.Α. κ. Greenspan
(Greenspan (2008a), (2008b)), ο οποίος αντιλέγει ότι τα χαμηλά επιτόκια της Fed δικαιολογούνταν από την κατάσταση της οικονομίας και ότι οι ρυθμοί πιστωτικής επέκτασης δεν ήταν μέχρι το 2004 ανησυχητικοί. Επίσης θεωρεί ότι η φούσκα στην αγορά ακινήτων των ΗΠΑ ήταν παρόμοιου μεγέθους με αυτές στον υπόλοιπο κόσμο και ότι η στατιστική έρευνα δεν δίνει επαρκώς ισχυρές ενδείξεις για την ευθύνη της νομισματικής πολιτικής. Άλλωστε αρνητικά πραγματικά επιτόκια είχαμε στις Η.Π.Α. και τη δεκαετία του
1970, αλλά τότε δεν είχαμε κρίση. Τα χαμηλά επιτόκια πρέπει να συνοδεύονται και από άλλους παράγοντες.

Στη δημιουργία της αρχικής φούσκας των ακινήτων στις ΗΠΑ συνέβαλλε η ραγδαία αύξηση των δανείων
3

Η άνοδος των τιμών των κατοικιών από μόνη της δεν μπορεί να εξηγήσει την κρίση. Γνωρίζουμε, άλλωστε ότι την ίδια περίοδο οι τιμές κατοικιών αυξήθηκαν πολύ περισσότερο στην Ισπανία, την Ιρλανδία ή το Ηνωμένο Βασίλειο (βλ.
Χαρδούβελης (2009)). Κι όμως δεν ξεκίνησε σ’ αυτές τις χώρες η κρίση. Η κρίση ξεκίνησε στις Η.Π.Α. επειδή εκεί συνέβαλλαν και άλλοι παράγοντες.

Eurobank EFG Economic Research: Η κρίση του 2007-2009: τα αίτια, η αντιμετώπιση και οι προοπτικές

21

Τόμος ΙV, Τεύχος 8, ∆εκέμβριος 2009

μειωμένης

εξασφάλισης

(subprime)

χωρίς

να

μεγάλα δάνεια με ονομαστική αξία μεγαλύτερη από αυτή

επιδεικνύεται η ανάλογη τραπεζική εγκράτεια και ο

που επιτρεπόταν στους ημι-κρατικούς φορείς Fannie Mae

έλεγχος για τον πιστωτικό κίνδυνο. Ξεκάθαρο παράδειγμα

ή Freddie Mac να δημιουργήσουν την τιτλοποίηση,

της ίδιας επεκτατικής πολιτικής χορηγήσεων αποτελεί η

προσφέρθηκαν άλλοι ιδιωτικοί φορείς να το κάνουν.

εξάπλωση των interest rate only loans, δηλαδή δανείων στα οποία η μηνιαία πληρωμή δεν ήταν το παραδοσιακό

Τρίτος παράγοντας που συνέβαλλε στην κρίση

τοκοχρεολύσιο, αλλά μόνον ο τόκος και με το κεφάλαιο να

ήταν το δόγμα της αποτελεσματικής αγοράς και των

πληρώνονταν εξ ολοκλήρου στη λήξη. Σε μελέτη των Mian

ορθολογικών προσδοκιών. Το δόγμα αυτό σε συνδυασμό

& Soufi (2009), παρουσιάζονται στοιχεία σύμφωνα με τα

με τα χαμηλά επιτόκια την εποχή εκείνη οδήγησε σε

οποία, σε περιοχές των Η.Π.Α. με υψηλό δανεισμό των

ακραίες συμπεριφορές. Τα χρηματοοικονομικά ιδρύματα

νοικοκυριών σε σχέση με το εισόδημά τους, οι τιμές των

οδηγήθηκαν

ακινήτων αυξήθηκαν γρηγορότερα, ενώ στη συνέχεια

τιμολογούν σωστά τον κίνδυνο. Παράδειγμα αποτελεί η

έπεσαν περισσότερο. Είναι γεγονός ότι η στεγαστική

νέα κερδοσκοπική κουλτούρα στον τραπεζικό τομέα με

πίστη επιταχύνθηκε πολύ περισσότερο από τα υπόλοιπα

βάση

δάνεια στις Η.Π.Α. (∆ιάγραμμα 2.4).

αποτελούν και οι πολύπλοκες και αδιαφανείς μορφές των

τη

σε

ριψοκίνδυνες

γένεση

προσόδων.

επενδύσεις

χωρίς

Παράδειγμα,

να

επίσης,

τιτλοποιήσεων που επεκράτησαν τη δεκαετία του 2000,
∆ιάγραμμα 2.4
Πιστωτική επέκταση στις ΗΠΑ

όπως τα CDOs, CDOs στο τετράγωνο, κ.ά.

12/2000=100

240

Οι νέες μορφές τιτλοποιήσεων αρχικά – γύρω στο

10/09: Στεγαστικά Δάνεια 129,1%

220

1984 - δημιουργήθηκαν ώστε να διασπαρθεί ο κίνδυνος

200

προπληρωμής των στεγαστικών δανείων που υποστήριζαν

180

τις παραδοσιακές μορφές τιτλοποιήσεων. Σπάζοντας τις

160

εισροές που προέρχονται από μια ομάδα στεγαστικών

140

δανείων

120

και με συγκεκριμένες αξιολογήσεις που παρείχαν οι αξιολογικοί οίκοι. Εκ των υστέρων, αποδείχτηκε ότι οι αξιολογήσεις αυτές υπήρξαν υπέρ-αισιόδοξες, αφού δεν ελάμβαναν υπόψη τους το συστημικό κίνδυνο, δηλαδή τη

αξία του ενέχυρου σε ένα στεγαστικό δάνειο έως το 2006

θετική συσχέτιση των κινδύνων των επιμέρους τμημάτων

συνεχώς αυξάνονταν και, συνεπώς, ο κίνδυνος πτώχευσης

των τίτλων (Coval, Jurek & Stafford (2009)). Οι αξιολογικοί

του νοικοκυριού δεν ενείχε αναμενόμενες απώλειες για τις δικαιολογείται και

από

οίκοι κατηγορήθηκαν για ανεπάρκεια ή/και για μεροληψία

τη

που πιθανόν να πήγαζε από το γεγονός οι εκδότες των

δυνατότητα τιτλοποίησης των στεγαστικών δανείων. Με

τίτλων ήταν αυτοί που πλήρωναν για την αξιολόγηση,

την τιτλοποίηση, οι τράπεζες έδιωχναν τα δάνεια και κατ’

ωθώντας τις εποπτικές αρχές να επανεξετάσουν το

επέκταση και τον πιστωτικό κίνδυνο από τον ισολογισμό

καθεστώς λειτουργίας τους (SEC (2008)).

τους. Η πρακτική των τιτλοποιήσεων πολλαπλασιάστηκε από τα μέσα της δεκαετίας του 1990, με αποτέλεσμα οι να με

ακόμα και του πιστωτικού κινδύνου σύμφωνα με κανόνες

τραπεζών δικαιολογείται, πρώτον, από το γεγονός ότι η

τράπεζες

σύμφωνα

μορφή σύντομα, όμως, μετεξελίχθηκε σε κατακερματισμό

Η έλλειψη εγκράτειας δανεισμού από πλευράς

∆εύτερον,

αποδέκτες

στεγαστικών δανείων διασπείρονταν. Η αρχική αυτή

Πηγή: Federal Reserve

τράπεζες.

διαφορετικούς

συγκεκριμένους κανόνες, ο κίνδυνος προπληρωμής των

12/2008
6/2009

12/2007
6/2008

6/2006
12/2006
6/2007

12/2003
6/2004
12/2004

12/2002
6/2003

6/2001
12/2001
6/2002

12/2000

6/2005
12/2005

10/09: Υπόλοιπα Δάνεια 54,9%

100

σε

γίνονται

απλές

μεσάζουσες

Οι επενδυτές που αγόραζαν τους πολύπλοκους και

της

υπέρ-βαθμολογημένους τίτλους πιθανόν και να γνώριζαν

γραφειοκρατίας του στεγαστικού δανείου (Πίνακας 2.1). Η

αλλά να αψήφησαν τον κίνδυνο που αντιμετώπιζαν.

τιτλοποίηση αύξανε και τη ρευστότητά τους ώστε να

Άλλωστε η απληστία, δηλαδή η εξασφάλιση απόδοσης

παρέχουν νέα στεγαστικά ή άλλα δάνεια. Μάλιστα στα

Eurobank EFG Economic Research: Η κρίση του 2007-2009: τα αίτια, η αντιμετώπιση και οι προοπτικές

22

Τόμος ΙV, Τεύχος 8, ∆εκέμβριος 2009

Πίνακας 2.1
ΗΠΑ – Η πορεία των τιτλοποιήσεων στεγαστικών δανείων
Σύνολο
Στεγαστικών
∆ανείων (δισ. $)
1980
1985
1990
1995
2000
2005
2007
2008
3ο τρίμηνο 2009

1,458
2,368
3,781
4,525
6,754
12,065
14,529
14,616
14,419

Τιτλοποιημένα
Στεγαστικά ∆άνεια
/ Σύνολο
Στεγαστικών
∆ανείων (%)
12%
25%
35%
52%
53%
60%
63%
62%
64%

Πηγή: Securities Industry and Financial Markets Association, US Census Bureau, EFG
Eurobank Research αγνοώντας με ανορθολογικό τρόπο το ρίσκο, ήταν στο

αναλυτές κατηγορούν τη Federal Reserve ότι το 1999

πνεύμα της εποχής. Ιδιαίτερα οι επενδυτικές τράπεζες,

επέτρεψε την τελική επανασύνδεση της παραδοσιακής

αυτές που δημιουργούσαν τις τιτλοποιήσεις ή αυτές που

εμπορικής τραπεζικής με την επενδυτική τραπεζική, δύο

υπήρξαν σημαντικές μεσάζουσες στην πρωτογενή αγορά

πεδία που είχαν διασπαστεί από τη δεκαετία του 1930 με

τους, ήταν αυτές που κυρίως διακρατούσαν το λεγόμενο

τη γνωστή Glass-Steagall Act. Η κριτική αυτή φαίνεται εν

“equity tranche” των τιτλοποιήσεων, δηλαδή το κομμάτι με

μέρει

το μεγαλύτερο ρίσκο απωλειών αλλά και την υψηλότερη

προκάλεσαν κυρίως αμιγώς επενδυτικές τράπεζες. Άλλοι

αναμενόμενη απόδοση. Αυτές βρέθηκαν στο μάτι του

αναλυτές κατηγορούν την Επιτροπή Κεφαλαιαγοράς των

κυκλώνα όταν ξέσπασε η κρίση και οι τιμές των τίτλων

Η.Π.Α., δηλαδή το Securities & Exchange Commission, ότι

άρχισαν να πέφτουν. Πιθανόν λοιπόν να συνέβη το

ελαστικοποίησε

αντίθετο από το γνωστό «Πρόβλημα του Πέσο», δηλαδή

επενδυτικών

να ξεσπάει μια κρίση πολύ γρήγορα, γρηγορότερα από

επενδυτικές τράπεζες σε άκρως ριψοκίνδυνες επενδύσεις

την

με

πιθανότητα

εμφάνισής

της

σύμφωνα

με

τις

αντικειμενικές πιθανότητες, και οι επενδυτές να πιάστηκαν

μόνο

δανεικά

σωστή,

αφού

τον

κρίση

περιορισμό

τραπεζών, χρήματα. την

γεγονός

στις

Η.Π.Α.

δανεισμού που Το θέμα της

των

οδήγησε μόχλευσης τις το αναλύουμε με μεγαλύτερη λεπτομέρεια παρακάτω.

ανέτοιμοι να αντιδράσουν.4
Ο

τέταρτος

σημαντικός

παράγοντας

είναι

η

Στο πνεύμα της αποτελεσματικότητας των αγορών

ενδογενής γένεση ρίσκων. Είναι αυτός που θα επηρεάσει

κινήθηκαν για μεγάλο χρονικό διάστημα και οι εποπτικές

το μέλλον της εποπτείας του χρηματοοικονομικού χώρου.

αρχές στις Η.Π.Α., οι οποίες κατήργησαν σταδιακά

Άλλωστε, ο συστημικός κίνδυνος που εμφανίστηκε στην

πολλούς περιοριστικούς όρους του παρελθόντος. Πολλοί

κρίση ανέδειξε ότι η προηγούμενη επιμονή των εποπτικών

4

αρχών στον περιορισμό του κινδύνου ανά τράπεζα ή
Το πρόβλημα του πέσο δημιουργήθηκε στη δεκαετία του
1980 όταν η προθεσμιακή αγορά του προεξοφλούσε υποτίμηση, δηλαδή μια τιμή για το Μεξικανικό πέσο μικρότερη της τρεχούσης, η οποία όμως δεν έρχονταν για ένα μακρύ χρονικό διάστημα. Αυτό αποτέλεσε αίνιγμα και θεωρήθηκε αρχικά ανορθολογικό.

χρηματοπιστωτικό

ίδρυμα

ή

ανά

χρηματοοικονομικό

προϊόν είναι ανεπαρκής. Απαιτείται μια συνολικότερη σκιαγράφηση του κινδύνου όλου του χρηματοοικονομικού

Eurobank EFG Economic Research: Η κρίση του 2007-2009: τα αίτια, η αντιμετώπιση και οι προοπτικές

23

Τόμος ΙV, Τεύχος 8, ∆εκέμβριος 2009

συστήματος. Το σύστημα δεν είναι αναγκαστικά ασφαλές
Ο πέμπτος σημαντικός παράγοντας δημιουργίας

όταν απλώς τα επιμέρους συστατικά του είναι ασφαλή. Το παρακάτω παράδειγμα ξεκαθαρίζει τις έννοιες.

της

κρίσης

είναι

η

υψηλή

μόχλευση.

Νωρίτερα

αναφερθήκαμε στην υψηλή μόχλευση των νοικοκυριών, η
Έστω ορισμένα ΧΙ κατέχουν περιουσιακό στοιχείο

οποία ευθύνεται εν μέρει και για τη μεγάλη άνοδο των

σχετικά χαμηλής πιστοληπτικής ικανότητας, ομόλογα

τιμών των κατοικιών. Υψηλή μόχλευση, όμως, είχαν και οι

ΒΒΒ+. Σύμφωνα με τους κανόνες της Βασιλείας, η

επενδυτικές

χαμηλή βαθμολόγηση των ομολόγων τα αναγκάζει να

∆ιάγραμμα 2.5 παρουσιάζεται ο λόγος δανειακών προς

διακρατούν παραπάνω ίδια κεφάλαια από αυτά που θα

ίδια κεφάλαια στο τέλος του 2006 για ορισμένες διεθνείς

διακρατούσαν αν το ομόλογα ήταν βαθμολογημένα ΑΑΑ.

παραδοσιακές ή επενδυτικές τράπεζες. Ο λόγος αυτός

Έστω, όμως, ότι γίνεται μια ξαφνική υποβάθμιση των

ήταν πολύ υψηλός, που μάλιστα εν μέρει κρύβεται από

ομολόγων

πολλά

τους κανόνες λογιστικής που επικρατούσαν στις Η.Π.Α. Η

χρηματοπιστωτικά ιδρύματα να αποφασίσουν να το

υψηλή μόχλευση, και μάλιστα με βραχυχρόνιο δανεισμό,

πωλήσουν ώστε να αποφύγουν τα απαιτούμενα επιπλέον

υπήρξε η αιτία της γρήγορης μετάδοσης της κρίσης από

κεφάλαια, που οι κανόνες της Βασιλείας απαιτούν. Η

την αγορά των δανείων subprime στις αγορές πολλών

πτώση όμως των τιμών δημιουργεί πρόβλημα στον εκδότη

άλλων περιουσιακών στοιχείων.

αυτών

σε

ΒΒ+,

με

αποτέλεσμα

τράπεζες

στις

Η.Π.Α.

και

αλλού.

Στο

των ομολόγων, ο οποίος με δυσκολία μπορεί πλέον να χρηματοδοτήσει το

ενεργητικό

του.

Η

επιχείρηση

∆ιάγραμμα 2.5
Υψηλή η μόχλευση των ΧΠΙ

δεινοπαθεί ελλείψει ρευστότητας, η οικονομική της δραστηριότητα κάμπτεται

και

οι

αξιολογικοί

οίκοι

∆ανεισμός / Μετοχικό Κεφάλαιο
(πριν την κρίση - τέλος 2006)

επανέρχονται με νέα υποβάθμιση στην CCC+. Το γεγονός
30

αγορά των συγκεκριμένων ομολόγων καταρρέει, διότι δεν

25

χρηματοπιστωτικά

ιδρύματα που έχουν στο ενεργητικό τους τα ομόλογα αυτά αρχίζουν να πωλούν άλλα περιουσιακά στοιχεία για να ικανοποιήσουν την αυξημένη κεφαλαιακή επάρκεια.

W

ga

ac ho vi a n

p

M or JP

Ci ti gr

ou

an k B

cl ay s

ts ch e

ch s De u Ba r Sa

Ly nc h

dm an ill

περιουσιακών στοιχείων στα οποία είχαν επενδύσει οι επενδυτικές τράπεζες άρχισαν να πέφτουν και οι αγορές

πιθανόν χώρες. Κάτι ανάλογο συνέβη και με τα δάνεια

αντιλήφθηκαν την κεφαλαιακή απώλεια των δανεισμένων

μειωμένης εξασφάλισης, τα λεγόμενα «subprime», ή και των ol

ήταν κυρίως βραχυχρόνιος. Έτσι, όταν οι τιμές των

δημιουργήσει

μεγαλύτερο πρόβλημα σε περισσότερες αγορές, και

αγορά

G

που χρηματοδοτούσε τις επενδύσεις την εποχή εκείνη

που διασπείρει πανικό. Συνεπώς, ένα μικρό πρόβλημα σε

εξωχρηματιστηριακή

th er s

χρηματοοικονομικού ιδρύματος. Μάλιστα ο δανεισμός

ένας φαύλος κύκλος πωλήσεων και πτώσεων των τιμών,

την

er r St an le y n

και υψηλός δανεισμός σε σχέση με το ενεργητικό ενός

την ανάγκη περισσότερων κεφαλαίων. ∆ημιουργείται έτσι

να

2,7

Υψηλή μόχλευση σημαίνει λιγοστά ίδια κεφάλαια

υψηλότερο κίνδυνο και ο υψηλότερος κίνδυνος πυροδοτεί

μπορεί

3,9

Πηγή: Bloomberg

Βασιλείας:

Χαμηλότερες τιμές σημαίνουν για τον τραπεζικό επόπτη

ομόλογο

7,5

Le

ga

απαιτήσεις, αφού πολλές από τις τιμές είναι έμμεσα

συγκεκριμένο

11,1

5

or
M

των τιμών οδηγεί σε ακόμα υψηλότερες κεφαλαιακές της 12,5

0

κοινή ιδιότητα: Οι τιμές όλων πέφτουν. Η πτώση, όμως

κανόνες

13,6

10

Περιουσιακά στοιχεία άσχετα μεταξύ τους αποκτούν μια

στους

15,8

15

Έπεται πτώση των τιμών υγιών περιουσιακών στοιχείων.

ενσωματωμένες

21,2

20

M

τα

Br o Έτσι,

an

αγοραστές.

25,2

hm

βρίσκονται

Δανειακά Κ εφάλαια /
Ίδια Κ εφ άλαια

αυτό πυροδοτεί μαζικές πωλήσεις των ομολόγων και η

επενδυτικών τραπεζών, τότε δυσκόλεψαν ή και αρνήθηκαν

ανταλλαγών

την

πιστωτικού κινδύνου ή «credit default swaps».

ανανέωση

αναγκάζοντας

της έτσι βραχυχρόνιας τις επενδυτικές

Eurobank EFG Economic Research: Η κρίση του 2007-2009: τα αίτια, η αντιμετώπιση και οι προοπτικές

24

χρηματοδότησης, τράπεζες να

Τόμος ΙV, Τεύχος 8, ∆εκέμβριος 2009

προβαίνουν σε περαιτέρω πωλήσεις άλλων περιουσιακών

απώλειες, τις οποίες έχουν αποδεχτεί λογιστικά τα

στοιχείων, οι οποίες με τη σειρά τους πίεζαν τις τιμές των

χρηματοοικονομικά ιδρύματα στους ισολογισμούς τους,

περιουσιακών στοιχείων ακόμα περισσότερο προς τα

ενώ οι απομειώσεις αυτές αυξάνονται με την πάροδο του

κάτω.

χρόνου, αν και αναπληρώνονται σε μεγάλο ποσοστό από αντίστοιχες αυξήσεις μετοχικού. Τον Ιούνιο του 2008, οι
Η

έλλειψη

επαρκών

κεφαλαίων

έχει

μια

απομειώσεις έφτασαν τα $ 698,2 δισ., τον Ιουνίου του

πολλαπλασιαστική αρνητική επίδραση στο ενεργητικό των

2009 υπερδιπλασιάστηκαν στα $ 1.662,7 δισ. και στα μέσα

χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων. ∆ημιουργεί τη λεγόμενη

∆εκεμβρίου 2009 βρίσκονται στα $1.703,4 δισ. Το Ιούνιο

απομόχλευση: Στην προσπάθειά τους να κρατήσουν το

του 2008 το χάσμα μεταξύ απομειώσεων και εισροών νέων

λόγο ιδίων κεφαλαίων προς ενεργητικό σταθερό, όπως

κεφαλαίων ήταν $314,6 δισ. Σήμερα το χάσμα φαινομενικά

τους επιβάλουν οι εποπτικές αρχές, τα χρηματοπιστωτικά

μόνον έχει μειωθεί στα $217,3 δισ. (Πίνακας 2.2). Κλείνει

ιδρύματα μειώνουν τον παρονομαστή του κλάσματος όταν

κυρίως λόγω των κυβερνητικών παρεμβάσεων με αγορές

δεν μπορούν να αυξήσουν τον αριθμητή. Η μείωση, όμως,

προνομιούχων ή απλών μετοχών. Το ∆ΝΤ εκτιμά ότι το

του παρονομαστή είναι εξ ορισμού πολλαπλάσια της

σύνολο των απομειώσεων θα φτάσει τα $3,4 τρισ. στο

αρχικής μείωσης των κεφαλαίων. Το αρχικό χάσμα

τέλος του 2010 (IMF (2009a)), αν και αυτό φαίνεται

κεφαλαίων αναγκάζει τις τράπεζες να περιορίζουν το

σήμερα αρκετά απαισιόδοξο. Όπως αναλύεται παρακάτω,

μέγεθος του ενεργητικού τους μέσω πωλήσεων στοιχείων

τα χειρότερα της κρίσης έχουν περάσει.

του ενεργητικού, όπως ομόλογα και μετοχές, ή και του

3. Μέτρα αντιμετώπισης της κρίσης

περιορισμού στην παροχή νέων δανείων. Η πώληση στοιχείων του ενεργητικού επεκτείνει την κρίση. Η δε

Η

κρίση

αιφνιδίασε

κυβερνήσεις,

κεντρικές

άρνηση νέου δανεισμού μεταφέρει την κρίση στην

τράπεζες, διεθνείς οργανισμούς και πολύ περισσότερο

πραγματική οικονομία.

την επιστημονική κοινότητα. Οι Αρχές, όμως, αντέδρασαν άμεσα Περίπου $ 1,7 τρις. είναι σήμερα οι σωρευμένες

και

συντονισμένα,

έχοντας

μαθήματα από την Μεγάλη

Ύφεση

Πίνακας 2.2
Απομειώσεις και εισροές κεφαλαίων στα ΧΠΙ
(δισεκατομμύρια $)
ΗΠΑ
Ευρώπη
Ασία
Α*
ΚΑ*
∆*
Α*
ΚΑ*
∆*
Α*
ΚΑ*
2ο τρίμ. 07
4,3
0,0
4,3
0,3
0,0
ο
3 τρίμ. 07
47,2
3,1
44,1
16,2
13,0
4ο τρίμ. 07
175,5
50,2
125,3
101,1
41,2
1ο τρίμ. 08
310,7 113,2
197,5
183,4
64,6
2ο τρίμ. 08
422,4 217,1
205,3
247,3 148,8 ο 3 τρίμ. 08
627,7 261,3
366,4
305,8 206,9
4ο τρίμ. 08
870,9 527,7
343,2
455,4 356,7 ο 1 τρίμ. 09
971,6 649,7
321,9
496,7 468,6 ο 2 τρίμ. 09
1074,3 741,3
333,0
545,9 484,1
3ο τρίμ. 09
1107,4 757,4
350,0
553,5 518,6
16 ∆εκ. 09
1107,5 775,5
332,0
553,5 597,7
* Α ≡ Απομειώσεις, ΚΑ ≡ Κεφαλαιακές Αυξήσεις, ∆ ≡ ∆ιαφορά

0,3
3,2
59,9
118,8
98,5
98,9
98,7
28,1
61,8
34,9
-44,2

0,3
1,6
13,1
24,7
28,5
34,3
38,7
42,4
42,5
42,4
42,4

0
0
0
3,9
17,7
26,8
55,8
75,5
87,1
107,4
112,9

Πηγή: Bloomberg

Eurobank EFG Economic Research: Η κρίση του 2007-2009: τα αίτια, η αντιμετώπιση και οι προοπτικές

25

πάρει

πολύτιμα

του 1929. Οι

∆*
0,3
1,6
13,1
20,8
10,8
7,5
-17,1
-33,1
-44,6
-65
-70,5

Τόμος ΙV, Τεύχος 8, ∆εκέμβριος 2009

παρεμβάσεις

αυτές

οδήγησαν

στην

αποφυγή

των

διοχέτευσε ρευστότητα στο χρηματοπιστωτικό σύστημα

εφιαλτικών σεναρίων ολοκληρωτικής κατάρρευσης του

δια της αγοράς κρατικών ομολόγων, ομολόγων ημι-

διεθνούς

κρατικών φορέων ή ακόμα και εταιρικών γραμματίων, ενώ

χρηματοοικονομικού

συστήματος

και

της

παγκόσμιας οικονομίας.

ξεκίνησε τον δανεισμό με ενέχυρο ευρείας κλίμακας, όχι μόνον ομολόγων του κράτους. Η παροχή άφθονης

3.1 Πολιτική επιτοκίων
Οι
συντονισμένες

κεντρικές

ρευστότητας από τη Fed είχε ως αποτέλεσμα τον τράπεζες μειώσεις

προέβησαν

επιτοκίων

και

υπερδιπλασιασμό

σε

του

ύψους

του

ενεργητικού

της

Ομοσπονδιακής Τράπεζας των ΗΠΑ από το Σεπτέμβριο

ενέσεις

του 2008 έως σήμερα (∆ιάγραμμα 3.2α).

ρευστότητας. Η Ομοσπονδιακή Τράπεζα των ΗΠΑ (Fed) μείωσε το βασικό της επιτόκιο από 5,25% τον Σεπτέμβριο

∆ιάγραμμα 3.2α
Ύψος συνολικού ενεργητικού
Ομοσπονδιακής Τράπεζας των Η.Π.Α.

του 2007 στο 0% με 0,25% τον ∆εκέμβριο του 2008. Για πρώτη φορά η Fed έθεσε ως στόχο για το βασικό της
$

επιτόκιο ένα εύρος παρά ένα συγκεκριμένο νούμερο. Η

2500

ΕΚΤ προχώρησε πιο διστακτικά στη μείωση των επιτοκίων, καθώς περιορίζεται από την βασική της αποστολή, που

2000

είναι η διατήρηση χαμηλού πληθωρισμού. Η ΕΚΤ ξεκίνησε τις μειώσεις μόλις τον Οκτώβριο του 2008 από το 4,25%

1500

στο 1% τον Ιούνιο του 2009 (∆ιάγραμμα 3.1). Παρόλα

1000

2/12/09: $ 2.207,3 δισ.

αυτά, πρέπει να τονιστεί ότι ο μηχανισμός μετάδοσης της

500
1/08
2/08
3/08
4/08
5/08
6/08
7/08
8/08
9/08
10/08
11/08
12/08
1/09
2/09
3/09
4/09
5/09
6/09
7/09
8/09
9/09
10/09
11/09
12/09

νομισματικής πολιτικής είχε, ιδίως στην κορύφωση της κρίσης, ουσιαστικά παραλύσει.

Πηγή: Federal Reserve

∆ιάγραμμα 3.1
Επιτόκια
Παρέμβασης

Παρακάτω περιγράφονται τα κυριότερα μη συμβατικά

6%

μέτρα νομισματικής πολιτικής της Fed:

5

i.

4

12/12/2007:

Η

Fed

ξεκινάει

το

πρόγραμμα

«ποσοτικής χαλάρωσης» το ∆εκέμβριο του 2007 με

3

τη

2

μορφή

διευκολύνσεων

μέσω

δημοπρασιών

καθορισμένης διάρκειας (Term Auction Facility),

1

δίνοντας τη δυνατότητα στα χρηματοπιστωτικά

0
Ιουν-07
Ιουλ-07
Αυγ-07
Σεπ -07
Οκτ-07
Νοε -07
Δεκ-07
Ιαν-08
Φεβ-08
Μαρ-08
Απρ-08
Μαϊ-08
Ιουν-08
Ιουλ-08
Αυγ-08
Σεπ -08
Οκτ-08
Νοε -08
Δεκ-08
Ιαν-09
Φεβ-09
Μαρ-09
Απρ-09
Μαϊ-09
Ιουν-09
Ιουλ-09
Αυγ-09
Σεπ -09
Οκτ-09
Νοε -09
Δεκ-09

ιδρύματα

Ζώνη του ευρώ

να

αποκτούν

ρευστότητα,

έναντι

ενέχυρου με τη μορφή αποδεκτών περιουσιακών στοιχείων. Επιπλέον, η Fed, η Ευρωπαϊκή Κεντρική

ΗΠΑ

Τράπεζα και η Κεντρική Τράπεζα της Ελβετίας

Πηγή: EKT, Federal Reserve

συμφωνούν στην ανταλλαγή νομισμάτων (swap

3.2

currency lines), προκειμένου να βελτιωθούν οι

Καινοτομίες στη νομισματική πολιτική: Νέες πολιτικές παροχής ρευστότητας

συνθήκες

ρευστότητας

στις

διεθνείς

χρηματαγορές.
Η Ομοσπονδιακή Τράπεζα των Η.Π.Α. (Fed) δεν

ii.

περιορίστηκε στο εργαλείο των επιτοκίων. Προέβη και στη ποσοτικής και

ποιοτικής

χαλάρωσης»

Ανακοίνωση

νέου

προγράμματος

δανεισμού τίτλων (Term Securities Lending Facility)

λήψη μη συμβατικών μέτρων, τα οποία ονομάστηκαν
«μέτρα

11/3/2008:

σύμφωνα με το οποίο η Fed θα δανείζει τίτλους

ή

αξίας έως και $ 200 δισ. για μια περίοδο 28 ημερών,

«quantitative and qualitative easing». Πιο συγκεκριμένα,

δεσμεύοντας χρεόγραφα διάφορων μορφών, όπως

Eurobank EFG Economic Research: Η κρίση του 2007-2009: τα αίτια, η αντιμετώπιση και οι προοπτικές

26

Τόμος ΙV, Τεύχος 8, ∆εκέμβριος 2009

για παράδειγμα τιτλοποιημένα στεγαστικά δάνεια
(Mortgage Backed Securities). iii. ρευστότητα

στο

ενεργητικό

14/3/2008: ∆ιάσωση της Bear Sterns από τη JP

αντίστοιχο ενεργητικό της Fed. (∆ιάγραμμα 3.2β).

της

χρηματοπιστωτικό αυξήθηκε πολύ

σύστημα,

λιγότερο

από

το το Morgan χάρη στην παρέμβαση της Fed, η οποία
Τα

παρέχει στη JP Morgan πιστωτική διευκόλυνση
16/3/2008:

μέτρα

της

ΕΚΤ

περιγράφονται

παρακάτω με χρονολογική σειρά:

ύψους 29 δισ.. iv. κυριότερα

∆ιεύρυνση

της

λίστας

i.

αποδεκτών

9/8/2007: Η ΕΚΤ είναι η πρώτη κεντρική τράπεζα

περιουσιακών στοιχείων στο μηχανισμό δανεισμού

που αντιδρά στην κρίση, παρέχοντας ρευστότητα

προς τους βασικούς διαπραγματευτές της αγοράς

ύψους €95 δισ. με σταθερό επιτόκιο.

(Primary Dealer Credit Facility).
v.

17/12/2007: Επέκταση της χρονικής διάρκειας των

ii.

πράξεων κύριας αναχρηματοδότησης από 1 σε 2

παροχής διετούς δανείου ύψους $85 δισ., με

εβδομάδες

αντάλλαγμα τον έλεγχο του μετοχικού κεφαλαίου

δημοπρασία), παρέχοντας μάλιστα απεριόριστη

της σε ποσοστό 79,9%. vi. 16/9/2008: ∆ιάσωση της AIG από τη Fed, μέσω

ρευστότητα.

19/9/2008: διασφάλιση ιδρύματα

Θεσμοθέτηση

διευκόλυνσης

ρευστότητας μέσω σε

για

τη

μόνο

Σημειώσατε

σε

ότι

αυτή η τη

παροχή

απεριόριστης ρευστότητας δεν επαναλήφθηκε στη

χρηματοπιστωτικά

απόκτησης

(εκτάκτως

συνέχεια, παρά μόνον μετά τις 15/10/2008.

τιτλοποιημένων

iii.

4/3/2008: Επέκταση της χρονικής διάρκειας των

εμπορικών ομολόγων από αμοιβαία κεφάλαια της

πράξεων μακροχρόνιας αναχρηματοδότησης από 3

αγοράς χρήματος, τα οποία βρίσκονται αντιμέτωπα

μήνες σε έως και 6 μήνες.

με

ρευστοποιήσεις

(Asset-Backed

Commercial

iv.

15/10/2008: ∆ιεύρυνση των αποδεκτών ως εγγύηση

Paper Money Market Mutual Fund Liquidity Facility,

τίτλων από το Ευρωσύστημα.

(AMLF)). vii. 7/10/2008:

v.
Χρηματοδότηση

των

15/10/2008 έως σήμερα: Παροχή απεριόριστης

αμερικανικών

χρηματοδότησης

επιχειρήσεων μέσω αγοράς 3μηνων εμπορικών

μέσω

των

πράξεων

κύριας

αναχρηματοδότησης σταθερού επιτοκίου.

ομολόγων απευθείας από τους εκδότες τους

vi.

30/10/2008 έως σήμερα: Παροχή απεριόριστης

(Commercial Paper Funding Facility).

χρηματοδότησης μέσω των μακροχρόνιων πράξεων

viii. 14/10/2008: Σχέδιο διάσωσης TARP ( Troubled

αναχρηματοδότησης σταθερού επιτοκίου.

Asset Relief Program), ύψους $700 δισ. ή 5% του

vii.

7/5/2009: Εκ νέου επέκταση της χρονικής διάρκειας

ΑΕΠ για τη στήριξη των εμπορικών τραπεζών. ix. των πράξεων μακροχρόνιας αναχρηματοδότησης

25/11/2008: Θεσμοθέτηση της διευκόλυνσης Term

σε έως και 1 χρόνο, με σταθερό επιτόκιο.

Asset Backed Securities Loan Facility (TALF), σύμφωνα με την οποία η Fed θα χορηγεί έως και

∆ιάγραμμα 3.2β
Ύψος συνολικού ενεργητικού
Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας

$200 δισ. χωρίς το δικαίωμα προσφυγής σε κατόχους αξιογράφων

που

προέρχονται

από



τιτλοποίηση (asset-backed securities) και φέρουν

2500

αξιολόγηση ΑΑΑ.

2000
1500

Στη ζώνη του ευρώ, η ΕΚΤ αποδείχτηκε πολύ πιο

4/12/09: € 1.759,4 δισ.

συντηρητική στην αντίδρασή της από τη Fed. Αυτό φαίνεται από

την

πολιτική

των

επιτοκίων

1000

που

500
1/08
2/08
3/08
4/08
5/08
6/08
7/08
8/08
9/08
10/08
11/08
12/08
1/09
2/09
3/09
4/09
5/09
6/09
7/09
8/09
9/09
10/09
11/09
12/09

περιγράφτηκε προηγουμένως. Φαίνεται, όμως, και από την χρήση έκτακτων μέτρων παροχής ρευστότητας. Ενώ η
ΕΚΤ αναγκάστηκε να καταφύγει και αυτή σε μη συμβατικά

Πηγή: ΕΚΤ Statistical Data Warehouse

μέτρα νομισματικής πολιτικής, ώστε να διοχετεύσει

Eurobank EFG Economic Research: Η κρίση του 2007-2009: τα αίτια, η αντιμετώπιση και οι προοπτικές

27

Τόμος ΙV, Τεύχος 8, ∆εκέμβριος 2009

χρήματα των καταθετών για χρονικούς ορίζοντες πολύ

3.3 Εγγυήσεις για τη διάσωση του χρηματοοικονομικού συστήματος
Ένας

από

τους

μεγαλύτερους από το δικαίωμα που δίνουν στον καταθέτη να αποσύρει την κατάθεση ανά πάσα στιγμή. Το σύστημα

σημαντικότερους

λειτουργεί εφόσον σε καθημερινή βάση γίνονται όχι μόνον

τρόπους

αποσύρσεις αλλά και νέες καταθέσεις και εφόσον οι

προστασίας της σταθερότητας ενός χρηματοπιστωτικού

τράπεζες διαθέτουν ένα μαξιλάρι ρευστότητας. Είναι

συστήματος είναι η ύπαρξη ενός συστήματος εγγύησης

όμως

των καταθέσεων. Χωρίς την εγγύηση αυτή, φερέγγυες και

επενδυτών

σε

μια

εποχή

με

σύστημα

να

αποσυντονιστεί

αποσύρουν. Η εγγύηση στις καταθέσεις καθησυχάζει τους

χαμηλή

καταθέτες ώστε να μην σπεύδουν σε αποσύρσεις. Έτσι,

ρευστότητα. Ως γνωστόν, οι τράπεζες δανείζουν τα

ΠΙΝΑΚΑΣ 3.1
Συστήματα Εγγύησης Καταθέσεων - Αύξηση Ορίων
Χώρα
ΗΠΑ

Παλαιό όριο

Νέο όριο
$ 100.000

$ 250.000

CAD 60.000
€20.000 - €40.000
BGN 40.000
DKK 300.000

CAD 100.000
€100.000
BGN 100.000 χωρίς όριο

Φινλανδία
Γαλλία
Γερμανία

€25.000
€70.000
€20.000

€50.000

Ελλάδα

€20.000

Ιρλανδία

€20.000

Καναδάς
Βέλγιο
Βουλγαρία
∆ανία

Ιταλία
Ολλανδία
Πολωνία
Πορτογαλία
Ισπανία
Σουηδία
Ην. Βασίλειο
Ισλανδία
Ρωσία
Ελβετία
Αυστραλία

σε

τους δεν είναι ασφαλείς και σπεύδουν όλοι μαζί να τις

μπορεί και αυτές να αντιμετωπίσουν τον γενικευμένο των το

περιόδους που οι καταθέτες νιώθουν ότι οι καταθέσεις

συντηρητικές τράπεζες με υψηλή κεφαλαιακή επάρκεια, πανικό εύκολο

€50.000
€100.000
€100.000
€100.000
χωρίς όριο

€100.000
€38.000
€20.350
€25.000
€20.000
SEK 250.000
£ 35.000
€20.887
RUB 400.000
CHF 30.000
AUD 20.000

Ημερομηνία Αλλαγής
Οκτώβριος 2008 –
∆εκέμβριος 2013
Ιούλιος 2005
Οκτώβριος 2008
Νοέμβριος 2008
Οκτώβριος 2008 –
Σεπτέμβριος 2010
Οκτώβριος 2008
Ιούλιο 2009
Ιανουάριος 2011
Οκτώβριος 2008 –
∆εκέμβριος 2011
Σεπτέμβριος 2008
Σεπτέμβριος 2008 –
Σεπτέμβριος 2010

€100.000
€50.000
€100.000
€100.000
SEK 500.000
£ 50.000
RUB 700.000
CHF 100.000 χωρίς όριο

Οκτώβριος 2008
Νοέμβριος 2008
Οκτώβριος 2008 ∆εκέμβριος 2011

€50.000 χωρίς όριο
€100.000
€50.000

INR 100.000
Ινδία
€20.000
Ρουμανία
€20.000
Αυστρία
€20.000
Κύπρος
€25.000
Τσεχία
TRY 50.000
Τουρκία
Πηγή: Εθνικά συστήματα εγγύησης καταθέσεων

Οκτώβριος 2008
Οκτώβριος 2008
Νοέμβριος 2008
Οκτώβριος 2008
Οκτώβριος 2008
Οκτώβριος 2008

Οκτώβριος2008
Οκτώβριος2008
Ιούλιος 2009
Οκτώβριος2008

Eurobank EFG Economic Research: Η κρίση του 2007-2009: τα αίτια, η αντιμετώπιση και οι προοπτικές

28

Τόμος ΙV, Τεύχος 8, ∆εκέμβριος 2009

την περίοδο της χρηματοοικονομικής κρίσης, ένα από τα

να τονιστεί ότι σε αντίθεση με τα προγράμματα άλλων

πρώτα μελήματα των κυβερνήσεων ήταν η αύξηση του

χωρών, δεν ήταν πρόγραμμα διάσωσης τραπεζών, αλλά

ελάχιστου ποσού της εγγύησης των καταθέσεων, ώστε να

πρόγραμμα ενίσχυσης της οικονομίας (νοικοκυριών και

αποφευχθεί η εκδήλωση πανικού.

επιχειρήσεων) μέσω των τραπεζών.
Πίνακας 3.2
Σχέδια ∆ιάσωσης Τραπεζών

Σήμερα, σύμφωνα με στοιχεία του International
Association of Deposits Insurers, υπάρχουν συστήματα εγγύησης των καταθέσεων σε περίπου 100 χώρες. Στην

Κόστος Σχεδίου

% ΑΕΠ 2009

€52 δισ.

3,2 %

€19.6 δισ.

5,5 %

€28 δισ.

10,8 %

NOK 350 δισ.

13,5 %

€24 δισ.

13,9 %

$ 2,500 δισ.

17,2 %

Γαλλία

€360 δισ.

18,0 %

Γερμανία

€500 δισ.

19,5 %

αλλά αυτό ισχύει μόνο μέχρι το τέλος του 2013. Στον

Ισπανία

€250 δισ.

22,4 %

Πίνακα 3.1 παρατίθενται τα αντίστοιχα όρια και οι

Φινλανδία

€54 δισ.

27,3 %

αυξήσεις τους.

Αυστρία

€100 δισ.

34,2 %

Ολλανδία

€237 δισ.

39,1 %

SEK 1,565 δισ.

49,3 %

£ 1,163 δισ.

78,7 %

€410 δισ.

220,0 %

€3,460 δισ.

26,8 %

Ε.Ε. η οδηγία 94/19/EC της 30/5/1994 υποχρεώνει όλα τα

Ιταλία

κράτη μέλη να έχουν ένα σύστημα εγγύησης των

Βέλγιο

καταθέσεων που να καλύπτει τουλάχιστον το 90% μιας

Ελλάδα

κατάθεσης έως το ποσό των €20.000 ανά άτομο. Στις
7/10/2008,

υπό

την

πίεση

της

Νορβηγία

διεθνούς

Πορτογαλία

χρηματοοικονομικής κρίσης, το ποσό αυτό αυξήθηκε στα

ΗΠΑ

€50.000. Στην Ελλάδα5 το όριο αυξήθηκε από τις €20.000 στις €100. 000. Στις ΗΠΑ6 το ελάχιστο ασφαλισμένο ποσό ανήλθε τον Οκτώβριο 2008 στα $250.000 από $100.000,

Μια δεύτερη και επίσης σημαντική πρωτοβουλία των κυβερνήσεων

ήταν

η

ενεργοποίηση

Σουηδία

πακέτων

Ην. Βασίλειο

διάσωσης και ενίσχυσης των εγχωρίων τραπεζών. Το

Ιρλανδία

μέγεθος των πακέτων διάσωσης κυμάνθηκε από το 3%

Ε.Ε.-27

του εγχωρίου ΑΕΠ στην Ιταλία, έως το 220% στην
Ιρλανδία. Στην Ελλάδα αντιστοιχούσε στο 11% του ΑΕΠ

Πηγή: ∆ΝΤ, κεντρικές τράπεζες και υπουργεία
Οικονομικών

(Πίνακας 3.2). Σε πολλές χώρες κρίθηκε αναγκαία ακόμα και η



έστω

και

μερικώς



κρατικοποίηση

7

Το πρόγραμμα έχει τρία σκέλη και αφορά

χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων .

συνδυασμό ομολόγων και εγγυήσεων του ∆ημοσίου προς τις ελληνικές τράπεζες.

Στα πακέτα διάσωσης περιλαμβάνονται αυξήσεις κεφαλαίου, αγορές

στοιχείων

του

ενεργητικού

1)

και

Στο πρώτο σκέλος προβλέπεται η αγορά από το

εγγυήσεις χρέους. Στην Ελλάδα το αντίστοιχο πακέτο

∆ημόσιο προνομιούχων μετοχών των τραπεζών έναντι

ονομάστηκε Πρόγραμμα Ενίσχυσης της Ρευστότητας της

ομολόγων, συνολικού ύψους €5 δισ., με ετήσια

Οικονομίας (ν. 3723/2009) και είναι ύψους €28 δισ. Πρέπει

σταθερή απόδοση 10% για το ∆ημόσιο. Η ρευστότητα που αποκτούν έτσι οι τράπεζες μπορεί να διοχετευθεί

5

6

7

μέσω δανείων στην αγορά αλλά και να ενισχύσει τους

Στην Ελλάδα το Ταμείο Εγγύησης Καταθέσεων ιδρύθηκε το
1995. ∆ιάδοχός του το 2009 είναι το Ταμείο Εγγύησης
Καταθέσεων & Επενδύσεων (ν. 3746/2009).
Στις ΗΠΑ το Federal Deposit Insurance Corporation ιδρύθηκε το 1933 με το Banking Act του 1933, πιο γνωστό ως Glass –
Steagall Act.
Για παράδειγμα, στο Ην. Βασίλειο: Royal Bank of Scotland,
Bradford & Bingley, Northern Rock, Lloyds, στις Η.Π.Α.: Fannie
Mae, Freddie Mac, AIG, στην Ισλανδία: Landsbanki, Kaupthing
Bank, Glitnir, Icebank, στην Ιρλανδία: Anglo Irish Bank, Bank of
Ireland, Allied Irish Bank, στην Αυστρία: Hypo Alpe Adria.

δείκτες κεφαλαιακής επάρκειας. Τα ομόλογα θα επιστραφούν το αργότερο έως την 1/7/2014. Οι προνομιούχες μετοχές δεν παρέχουν δικαίωμα ψήφου στο ∆ημόσιο, αλλά το ∆ημόσιο έχει το δικαίωμα βέτο σε αποφάσεις που αφορούν τη διανομή μερισμάτων και την πολιτική παροχών προς τα μέλη ∆ιοίκησης και

Eurobank EFG Economic Research: Η κρίση του 2007-2009: τα αίτια, η αντιμετώπιση και οι προοπτικές

29

Τόμος ΙV, Τεύχος 8, ∆εκέμβριος 2009

τα ανώτατα στελέχη των τραπεζών. Σύμφωνα με την

χρηματοδότησης σε ιδιώτες για αγορά δανείων στις

Τράπεζα της Ελλάδος (2009). Από το πρώτο αυτό

η πιστωτική αγορά και να μειωθούν τα επιτόκια των

δισ..

καταναλωτικών και επιχειρηματικών δανείων και τέλος την

Το δεύτερο σκέλος αφορά την έκδοση ομολόγων

υποστήριξη

ύψους €15 δισ. από τις τράπεζες ώστε να αντλήσουν

στεγαστικών

ρευστότητα με εγγύηση του ελληνικού δημοσίου,

2)

δευτερεύουσες αγορές, ώστε να επαναδραστηριοποιηθεί

σκέλος έχουν αξιοποιηθεί από τις τράπεζες τα €3,8

κατασχέσεις.

δανειοληπτών δανείων με

ώστε

την να αναδιάρθρωση

περιοριστούν

οι

έναντι προμήθειας. Η διευκόλυνση αυτή θα έχει μέγιστη διάρκεια

3

έτη.

Οι

τράπεζες

Από τα κεφάλαια του TARP χρησιμοποιήθηκαν

έχουν

αξιοποιήσει τα €4,5 δισ. (ΤτΕ (2009)).
Το τρίτο σκέλος αφορά την έκδοση ειδικών ομολόγων

(Citigroup, Bank of America, JPMorgan, Goldman Sachs,

του ∆ημοσίου ύψους €8 δισ. τα οποία θα δοθούν στις

Morgan Stanley, Wells Fargo, AIG κ.α.), $81 δισ. στις

τράπεζες έναντι προμήθειας ή έναντι εκχώρησης στο

αυτοκινητοβιομηχανίες (GM, Chrysler) και $27 δισ. για την

∆ημόσιο

3)

$319 δισ. για την ενίσχυση χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων

ενίσχυση δανειοληπτών. Συνολικά έχουν χρησιμοποιηθεί

ισόποσου

αποκτηθείσα

χαρτοφυλακίου

ρευστότητα

θα

δανείων.

διατείθεντο

Η

$454 δισ. από τα διαθέσιμα κεφάλαια.

σε

στεγαστικά δάνεια και σε μικρομεσαίες επιχειρήσεις.

3.4 ∆ημοσιονομικά πακέτα στήριξης της οικονομίας Τα ειδικά αυτά ομόλογα θα επιστραφούν στο ∆ημόσιο το αργότερο μέσα σε τρία χρόνια. Μικρό μέρος αυτού του ποσού έχει αξιοποιηθεί από τις τράπεζες, μόνο €3

Πολλές

δισ., αφενός λόγο του σχετικά υψηλού κόστους και

θεωρούσαν τα ευρωπαϊκά μέτρα ανεπαρκή. Σημαντικό είναι Στις ΗΠΑ το αρχικό σχέδιο (Οκτώβριος 2008), το

τραπεζών

ή 14% του ΑΕΠ. Το FSP περιλαμβάνει προγράμματα

ενίσχυσης

των

της

Α.

Ευρώπης

προς

την

∆.

Ευρώπη

ανέρχονται σε 1,5 τρις επί συνολικών υποχρεώσεων 1,66

κεφαλαιακής στήριξης χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων, τη

τρις σύμφωνα με τα στοιχεία της Τράπεζας ∆ιεθνών

δημιουργία ταμείων, προϊόν συνεργασίας ιδιωτικού και

∆ιακανονισμών. Πολλοί αναλυτές πάντως, εν μέσω κρίσης

«τοξικών»

ισχυρίζονταν ότι τα δημοσιονομικά μέτρα ήταν ανεπαρκή,

περιουσιακών στοιχείων από τους ισολογισμούς των την της

είχε ισχυρό κίνητρο να βοηθήσει. Οι υποχρεώσεις των

Financial Stability Plan με επιπλέον πόρους ύψους $2 τρισ.

ιδρυμάτων,

ζήτημα

82% Αυστρία, 53% Ελβετία, 49% Ολλανδία, 42% Βέλγιο)

και χρειάστηκε η υιοθέτηση ενός νέου σχεδίου του

απομάκρυνση

το

όντας ιδιαιτέρως εκτεθειμένη στην Α. Ευρώπη ((% ΑΕΠ:

ύψους $700 δισ. ή 5% του ΑΕΠ αποδείχτηκε ανεπαρκές

την

επίσης

ανατολικοευρωπαϊκών οικονομιών από την Ε.Ε., η οποία

αποκαλούμενο TΑRP (Troubled Asset Relief Program),

8

2008

επεκτατική δημοσιονομική πολιτική στην Ευρώπη, καθώς

ευρώ (ΤτΕ (2009)).

χρηματοπιστωτικών

του

χρονικό διάστημα οι Αμερικανοί πίεζαν για περαιτέρω

αξιοποίησης έφτασε το 40%, έναντι 43% στη ζώνη του

για

τέλος

οικονομιών τους (Πίνακας 3.3). Μάλιστα για μεγάλο

χρηματαγορών (ΤτΕ (2009)). Συνολικά το ποσοστό

τομέα8,

στο

υιοθέτησαν επιπλέον δημοσιονομικά πακέτα στήριξης των

αφετέρου λόγω της σχετικής ομαλοποίησης των

κρατικού

κυβερνήσεις

δεν

παροχή

θα

σταματούσαν

επιχειρήματα

Σημαντική πρωτοβουλία για την επίτευξη αυτού του στόχου είναι η δημιουργία στις ΗΠΑ ενός επενδυτικού προγράμματος το Legacy Loans Program (LLP).
Χρησιμοποιώντας $75 έως $100 δισ. από τα κεφάλαια του
TARP σχεδιάστηκε έτσι ώστε να προσελκύσει ιδιωτικά κεφάλαια ώστε με συνολική αγοραστική δύναμη έως και
$1000 δισ. να μπορεί να αγοράσει σχετικά περιουσιακά στοιχεία από τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα σε συνεργασία με το FDIC, τη Fed και το Υπ. Οικονομικών. Προς το παρόν το πρόγραμμα δεν έχει απτά αποτελέσματα καθώς οι διαδικασίες για την δημιουργία των πρώτων δυο funds βρίσκονται στα αρχικά στάδια.

σε

παρεμβάσεις,

καθώς

την

όσους

κρίση

αντιδρούν

αυξάνουν

ελλείμματα (Πίνακας 3.3).

Eurobank EFG Economic Research: Η κρίση του 2007-2009: τα αίτια, η αντιμετώπιση και οι προοπτικές

30

και τα θα σε δώσουν κρατικές δημοσιονομικά

Τόμος ΙV, Τεύχος 8, ∆εκέμβριος 2009

Πίνακας 3.3
∆ημοσιονομικά Πακέτα
Κόστος

Ε.Ε.. Επειδή η κρίση ήταν διεθνής, η ομάδα των G-20 αναδείχτηκε φυσιολογικά

ως

το

κυριότερο

όργανο

διαβούλευσης και συντονισμού των οικονομικών πολιτικών

% ΑΕΠ 2009

σε διεθνές επίπεδο, υπέρ-σκιάζοντας την παραδοσιακή ομάδα των πλουσιότερων χωρών, των G -8.

ΗΠΑ
$ 168 δισ.
9

2009-19

1,2%

$ 789 δισ.

2008

5,5%

Στις τρεις μέχρι τώρα συνεδριάσεις των G-20 σε επίπεδο αρχηγών κρατών (Ουάσιγκτον 11/2008, Λονδίνο

Ε.Ε.-16
2009-10

4/2009 και Πιτσμπουργκ 9/2009) πάρθηκαν μια σειρά από

2,6%

€245 δισ.

σημαντικές αποφάσεις, οι οποίες ενίσχυσαν σε μεγάλο

Κίνα
2009-10

βαθμό την εμπιστοσύνη των αγορών και βοήθησαν στην

13,0%

CHY 4 τρισ.

αντιμετώπιση της κρίσης. Οι αποφάσεις αφορούσαν κυρίως: ∆ημοσιονομικό Έλλειμμα

i.

(% ΑΕΠ)
2008

συντονισμό

των

οικονομικών

πολιτικών

(δημοσιονομική επέκταση) για τον περιορισμό

2009

-6,4%

ΗΠΑ

τον

-11,3%

της κρίσης ii. την

αναδιάρθρωση

των

χρηματοοικονομικών

αγορών
Ζώνη του ευρώ

-2,0%

-6,4%

Κίνα

-0,4%

-3,8%

iii.

την ενίσχυση του διεθνούς εμπορίου με αποφυγή μέτρων προστατευτισμού και τη χρηματοδότησή του με $250 δισ.

Πηγή: European Commission, Economist Intelligence Unit iv. την

ενίσχυση

του

∆ΝΤ

ως

κύριου

χρηματοδότησης

των

σημαντικότερο εργαλείο αναζωπύρωσης των οικονομιών

(επιπλέον

ύψους

κάτω από τις σημερινές συνθήκες και ιδίως σε μια

χαλάρωση των κριτηρίων χρηματοδότησης

Η

περίοδο

δημοσιονομική

με

δυσλειτουργίες

πολιτική

στο

παραμένει

το

v.

χρηματοπιστωτικό

πόροι

οικονομιών

μέσου

$750

σε

δισ.)

κρίση και με

την ενίσχυση του ρόλου των αναπτυσσόμενων

σύστημα. Όμως, οι δημοσιονομικές πολιτικές έχουν

οικονομιών, ιδίως της Κίνας – αύξηση του

κόστος και δημιουργούν με τη σειρά τους νέους

αριθμού ψήφων των αναδυόμενων οικονομιών

κινδύνους. Τα συνεχώς διογκούμενα δημοσιονομικά χρέη

στο ∆ΝΤ και τη Παγκόσμια Τράπεζα εις βάρος

απειλούν να ξεφύγουν εκτός ελέγχου και η μελλοντική

των ανεπτυγμένων κρατών vi. τους εξυπηρέτηση σε ένα διεθνές περιβάλλον χαμηλής

την

αναπτυξιακή

βοήθεια

στις

φτωχότερες

οικονομίες (επιπλέον πόροι $100 δισ.)

ανάπτυξης θα επιβαρύνει τις μελλοντικές αναπτυξιακές vii. δυνατότητες. Ορισμένοι αναλυτές επιπλέον φοβούνται τη

την αναστροφή της τάσης απορύθμισης του

μελλοντική αναζωπύρωση του πληθωρισμού, αφού η

χρηματοπιστωτικού

συστήματος,

που

νομισματική και δημοσιονομική επέκταση είναι δύσκολο να

αναγνωρίστηκε ως βασική αιτία δημιουργία της

αναστραφούν.

κρίσης, με αυστηρότερους κανόνες για τα hedge funds και τους οίκους αξιολόγησης viii. 3.5 O νέος ρόλος των G-20 και του ∆ΝΤ

(βλέπετε

Η αντιμετώπιση της κρίσης απαιτούσε διεθνή

επόμενη

ενότητα)

για

τον

διεθνή

συντονισμό των προσπαθειών.

συντονισμό. Αυτό έγινε εμφανές πολύ σύντομα. Το ρόλο του συντονισμού ανέλαβε να παίξει η ομάδα χωρών των

Οι πολιτικές των G-20 έγιναν ευπρόσδεκτες από τις

G-20, η ομάδα των 19 πολυπληθέστερων κρατών συν την
9

τη δημιουργία του Financial Stability Board

αγορές αλλά έτυχαν και κριτικής. Τέθηκαν θέματα εκπροσώπησης του

υπόλοιπου

American Recovery and Reinvestment Act

Eurobank EFG Economic Research: Η κρίση του 2007-2009: τα αίτια, η αντιμετώπιση και οι προοπτικές

31

κόσμου,

ο

οποίος

Τόμος ΙV, Τεύχος 8, ∆εκέμβριος 2009

επηρεάζεται από αυτές τις αποφάσεις, αλά και θέματα

κεφαλαιακές ανάγκες. Το μικρό αυτό ποσό, αν και

της μη επαρκούς εφαρμογής των αποφάσεων. Επίσης,

περιέχει πολλά ερωτηματικά, καθησύχασε τις αγορές.10

κάποιοι

θεωρούν

ότι

η

χαλάρωση

των

κριτηρίων
Πίνακας 3.4
Σενάρια ασκήσεων προσομοίωσης ακραίων καταστάσεων χρηματοδότησης από το ∆ΝΤ μπορεί να βοηθά στην αντιμετώπιση των κρίσεων αλλά δεν βοηθά στην άσκηση πίεσης για

την

πραγματοποίηση

των

απαραίτητων

μεταρρυθμίσεων από τα κράτη που αντιμετωπίζουν

Σενάριο

2009

προβλήματα (Edwards (2009)).

ΑΕΠ
% πραγματικός ρυθμός ανάπτυξης

3.6 Ο Γολγοθάς της προσπάθειας απάλειψης του πανικού στο πρώτο τρίμηνο του 2009

Βασικό

-2,0

2,1

∆υσμενές

-3,3

0,5

Βασικό

8,4

8,8

∆υσμενές

8,9

10,3

Βασικό

-14

-4

∆υσμενές

Παρά τα προηγούμενα μέτρα, η κρίση εντάθηκε

-22

-7

Ανεργία

τους πρώτους μήνες του 2009 και ο φόβος κατάρρευσης συνεχίζονταν. Έτσι,

η

αμερικανική

κυβέρνηση

προσπάθησε να βάλει τέλος στα σενάρια χρεοκοπίας του τραπεζικού συστήματος, δημοσιοποιώντας τον Μάιο 2009

Τιμές Ακινήτων

τα αποτελέσματα των ασκήσεων προσομοίωσης ακραίων καταστάσεων των

αμερικανικών

τραπεζών.

Τα

αποτελέσματα αυτά αποδείχτηκαν πολύ σημαντικά για την

Πηγή: Brookings Institution

αποκατάσταση ως ένα βαθμό της εμπιστοσύνης στο τραπεζικό σύστημα.

2010

Συμμετείχαν

19

αμερικανικές

4. Η παγκόσμια οικονομία

τράπεζες, αυτές με ενεργητικό στο τέλος του 2008 άνω των $100 δισ., με συνολικό ενεργητικό περίπου $10 τρισ.,

Μέχρι

αντιπροσωπεύοντας το 70% του τραπεζικού τομέα των

πρόσφατα,

οι

μακροοικονομολόγοι,

αγνοώντας τις αρνητικές ενδείξεις από την ύπαρξη

ΗΠΑ.

αδικαιολόγητα υψηλών τιμών ορισμένων περιουσιακών στοιχείων – ή «φουσκών» - καθώς και τις μεγάλες

Στην προσομοίωση χρησιμοποιήθηκαν δύο σενάρια

παγκόσμιες ανισορροπίες στην προσφορά και τη ζήτηση

κάτω από τα οποία οι τράπεζες εκτίμησαν τις απώλειες

αγαθών και υπηρεσιών ανάμεσα στις διαφορετικές χώρες

στην αξία των στοιχείων του ενεργητικού τους και τα

του πλανήτη, συζητούσαν σε ποιον θα πρέπει να

έσοδά τους για την περίοδο 2009-2010. Η κυριότερη

αποδοθούν τα εύσημα για την περίοδο της τελευταίας

κριτική στα τέστ ήταν ότι τα σενάρια δεν ήταν αρκετά ακραία/δυσμενή. λεπτομέρειες

Στον

των

Πίνακα

δύο

3.4

σεναρίων.

παρατίθενται
Σύμφωνα

με

δεκαετίας με την υψηλή παγκόσμια ανάπτυξη και τον

οι

χαμηλό

το

πληθωρισμό,

ή

την

περίοδο

του

“great

moderation», όπως ονομάστηκε. ∆ιαφωνούσαν, δηλαδή,

χειρότερο από τα δύο σενάρια οι συνολικές εκτιμώμενες

αν ήταν αποτέλεσμα τύχης ή της νέας και βελτιωμένης

απομειώσεις για το 2009-2010 φτάνουν τα $599 δισ.. Αν

πρακτικής των κεντρικών τραπεζών να στοχεύουν σε

αφαιρεθούν οι απώλειες του πρώτου τριμήνου 2009

συγκεκριμένο ρυθμό πληθωρισμού (Bernanke (2004),

ύψους $64 δισ., που ήδη έχουν αφαιρεθεί από τα

Stock and Watson (2003)). Η πεποίθηση για το great

κεφάλαια, και τα εκτιμώμενα έσοδα της περιόδου ύψους

moderation εδραιώθηκε και από το γεγονός ότι την

$350 δισ., τότε οι κεφαλαιακές ανάγκες φτάνουν τα $185

περίοδο 2002-2007 σημειώθηκε η υψηλότερη ανάπτυξη

δισ.. Αν επιπλέον αφαιρεθούν οι ήδη προγραμματισμένες αυξήσεις κεφαλαίου και κέρδη του 1ου τριμήνου του 2009

10

ύψους $110 δισ., τότε απομένουν $75 δισ. ως συνολικές

Την εποχή εκείνη το ∆ΝΤ και ο γνωστός αναλυτής N.
Ρουμπίνι δημοσίευσαν τις δικές τους εκτιμήσεις για την ανάγκη κεφαλαιακής ενίσχυσης των 19 τραπεζών (Douglas
E. (2009)). Το ∆ΝΤ εκτιμούσε ότι δεν απαιτούνται επιπλέον κεφάλαια, ενώ ο Ρουμπίνι εκτιμούσε τις επιπλέον απαιτήσεις στα $491 δισ.

Eurobank EFG Economic Research: Η κρίση του 2007-2009: τα αίτια, η αντιμετώπιση και οι προοπτικές

32

Τόμος ΙV, Τεύχος 8, ∆εκέμβριος 2009

∆ιάγραμμα 4.1α
% τραπεζών που αναφέρουν αυστηρότερα πιστωτικά κριτήρια στην Ευρωζώνη

των τελευταίων 40 ετών. Όμως, η κρίση που πρώτα εκδηλώθηκε στη

διεθνή

διατραπεζική

αγορά

τον

Αύγουστο του 2007, έδωσε τέλος στην αυταπάτη των χαμηλών πληθωρισμών με υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης.

%

80
60

4.1 Η επίδραση της χρηματοοικονομικής κρίσης στην πραγματική οικονομία

40
20

γρήγορα

0

μετατράπηκε σε οικονομική, καθώς τα προβλήματα

σύγχρονης

παγκόσμιας

οικονομικής

δομής.

Καταναλωτικά Δάνεια

Οι

Σεπ -09

χρηματοπιστωτικό σύστημα βρίσκεται στην καρδιά της

Δεκ -08

-20

Το

Μαρ -08

οικονομία.

Ιουν -07

πραγματική

Σεπ -06

στην

Δεκ -02

μεταδόθηκαν

Δεκ -05

πολύ

Μαρ -05

κρίση

Ιουν -04

χρηματοοικονομική

Σεπ -03

Η

Επιχειρηματικά Δάνεια

απομειώσεις δημιούργησαν προβλήματα φερεγγυότητας
Πηγή:EKT, The Euro
September 2009

και οδήγησαν τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα σε βίαιη απομόχλευση. Τράπεζες που στο παρελθόν δάνειζαν 50 να δραστηριοτήτων τους, γεγονός που σημαίνει μείωση του

Καταναλωτικά Δάνεια
Επιχειρηματικά Δάνεια (μεγάλες & μεσαίες επιχειρήσεις)

προσωπικού, αύξηση της ανεργίας, λιγότερη παραγωγή, λιγότερο εισόδημα και επιμήκυνση της ύφεσης. Η

Πηγή: Federal Reserve, The Senior Loan Officer Opinion
Survey on Bank Lending Practices, September 2009

πολλαπλασιαστική αυτή αρνητική επίδραση από το χάσμα κεφαλαίων στο νέο δανεισμό καθώς και στην ανανέωση δανείων μεταφέρει

την

κρίση

Σεπ -09

επιχειρήσεις και τα νοικοκυριά σε συρρίκνωση των

Δεκ -08

Δεκ -96

ισορροπία στον χρηματοοικονομικό τομέα, οδηγεί τις

Μ αρ -08

Η απομόχλευση, απαραίτητη για να επανέλθει η

Σεπ -06

4.2).11

παλαιών

Survey,

%

Ιουν -07

(∆ιάγραμμα 4.1) και περιόρισαν τις πιστώσεις (∆ιάγραμμα

των

Lending

Δεκ -05

100
80
60
40
20
0
-20
-40

κριτήρια

Μ αρ -05

πιστωτικά

Σεπ -03

αυστηρότερα

Ιουν -04

θέσπισαν

Δεκ -02

νοικοκυριά κατά 50 φορές το χάσμα στα κεφάλαιά τους.

Μ αρ -02

περιορίσουν το δανεισμό προς τις επιχειρήσεις και τα
Έτσι,

Bank

∆ιάγραμμα 4.1β
% τραπεζών που αναφέρουν αυστηρότερα πιστωτικά κριτήρια στις Η.Π.Α.

Ιουν -01

αναγκάστηκαν

Δεκ -99

τους

Σεπ -00

κεφάλαιά

Μ αρ -99

ίδια

Ιουν -98

τα

Σεπ -97

φορές

Area

∆ιάγραμμα 4.2
Πτώση ρυθμών αύξησης πιστωτικής επέκτασης

στην

πραγματική οικονομία. Η έλλειψη πιστώσεων συνέβαλλε

30 Ετήσια

26,1

μεταβολή

μαζί με την πτώση της καταναλωτικής και επιχειρηματικής

25 (%)

εμπιστοσύνης και στην κατάρρευση του παγκόσμιου

ΕΥΡΩΖΩΝΗ

20

εμπορίου.

15
10

ΗΠΑ

15,8

13,5

10,0
6,9

5,9

5,9

5
0
-5

Δεκ.07

11

-2,2

-3,6

Δεκ. 08

Πηγή: ΕΚΤ, Federal Reserve
Από το 1ο τρίμηνο του 2009, σε Ευρωζώνη και ΗΠΑ παρατηρείται μείωση της τάσης για αυστηρότερα πιστωτικά κριτήρια. Eurobank EFG Economic Research: Η κρίση του 2007-2009: τα αίτια, η αντιμετώπιση και οι προοπτικές

33

ΕΛΛΑΔΑ
Οκτ. 09*

Τόμος ΙV, Τεύχος 8, ∆εκέμβριος 2009

∆ιάγραμμα 4.3
Παγκόσμιος πραγματικός ρυθμός αύξησης του ΑΕΠ

της παγκόσμιας ζήτησης, τη μείωση των δανείων που

2009

2006

2003

τη ραγδαία πτώση των εξαγωγών εξαιτίας της μείωσης

2000

-1.1
1961

επιβράδυνση της παγκόσμιας ανάπτυξης επιταχύνθηκε με

1997

ρυθμό ανάπτυξης του 2009 είναι -1,1% (∆ιάγραμμα 4.3). Η

1994

προβλέψεις του ∆ΝΤ (Οκτώβριος 2009) για τον παγκόσμιο

1991

τελευταίες

1988

Οι

1985

ανάπτυξης.

1982

ρυθμούς

3.1

1979

τότε Μεγάλη Ύφεση, ποτέ ξανά η υφήλιος δεν είχε

1976

αναιμική για το 2010. Από τη δεκαετία του 1930 και την

1973

μειώνεται σημαντικά και την ανάκαμψη να αναμένεται

αρνητικούς

%

8
7
6
5
4
3
2
1
0
-1
-2

1970

μεταπολεμικής περιόδου, με το ρυθμό ανάπτυξης να

1967

οικονομία βρέθηκε αντιμέτωπη με τη χειρότερη ύφεση της

1964

Σήμερα γνωρίζουμε ότι το 2009 η παγκόσμια

Πηγή: ∆ΝΤ, World Bank

χορηγούν οι τράπεζες και την πτώση των τιμών των περιουσιακών στοιχείων (μετοχές, ακίνητα κτλ.). Μέσα στο
2009

οι

προβλέψεις

για

την

εξέλιξη

της

ύφεσης

∆ιάγραμμα 4.4
Πραγματικός ρυθμός αύξησης του ΑΕΠ των χωρών του
ΟΟΣΑ
(2009:Q2, ετήσια μεταβολή)

συμπλήρωσαν έναν κύκλο, με τους αναλυτές σχετικά αισιόδοξους για το μέγεθος και την διάρκειά της, στη συνέχεια εξαιρετικά απαισιόδοξους και προς το τέλος του

4

2009 σχετικά αισιόδοξους. Πριν έξι μήνες, οι προβλέψεις του Απριλίου 2009 του ∆ΝΤ για το 2010 ήταν στο 1,9%.

%

2
0

1,3
0,6
-1,1 -0,7
-1,2 -0,8
-2,3 -2,2
-2,3
-2,9
-3,2
-3,7
-3,8
-4,3 -4,2
-4,7 -4,2
-4,9
-5,4 -5,1
-5,5 -5,3
-5,9 -5,8
-6,0 -5,8
-7,3 -7,0
-7,3 -7,1

-2

Σήμερα είναι 3,1%.

-4
-6
-8

Οι επιπτώσεις της διεθνούς χρηματοπιστωτικής

-9,0 -8,9
-8,9

-10
-12

κρίσης έγιναν εμφανείς στις πραγματικές οικονομίες,

-10,9

-14

-18

του

2008

η

ανάπτυξη

σε

πολλές

Π ο λω νία

Α υστραλία

Ισλανδ ία

Ε λλάδ α

Ν . Ζ ηλανδ ία
Ισραή λ

Ε λβετία

Ν . Κ ο ρέα

Γ αλλία

Ν ορβη γία

Κ αναδάς

Π ορτογαλία

Β έλγιο
ΗΠΑ

Χ ιλή

Ισπανία

Τ σεχία

Α υστρία

Λ ουξ /ργο

Ολλανδ ία

Σ λο βακία

Σ ουη δία

Ιταλία

Δ ανία

Το υρκία

Ιαπω νία

Ιρλανδ ία

Ουγγαρία

Γ ερμ ανία
Η ν . Β ασίλειο

μισό

Ρ ω σία

χωρών, αναπτυγμένων και αναπτυσσόμενων. Ήδη από το δεύτερο -15,8
Μεξικό
Φινλανδ ία

στο επίκεντρο της κρίσης, αλλά τις οικονομίες όλων των

Σλο βενία

-16

Ε σθονία

πλήττοντας όχι μόνο χώρες όπως οι ΗΠΑ, που βρέθηκαν

Πηγή: ΟΟΣΑ

ανεπτυγμένες οικονομίες, πέρασε σε αρνητικό έδαφος και η ύφεση συνεχίστηκε και στο πρώτο μισό του 2009

4.2 Η πτώση του διεθνούς εμπορίου

(∆ιάγραμμα 4.4). Πλέον στο τρίτο τρίμηνο του 2009 οι ρυθμοί ανάπτυξης έχουν αρχίσει να επανέρχονται σε

Η κρίση και οι επιπτώσεις της στην πραγματική

θετικό έδαφος και η ανάπτυξη αναμένεται να ενισχυθεί

οικονομία δεν άφησαν ανεπηρέαστο το διεθνές εμπόριο.

περαιτέρω το 2010.

Η

κατάρρευση

του

διεθνούς

εμπορίου

είναι

χαρακτηριστικό σημάδι της ύφεσης και σημαντικός παράγων εμβάθυνσής της. Το παγκόσμιο εμπόριο έχει σημειώσει σημαντική πτώση σε τρεις περιπτώσεις μετά το
Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο: κατά την διάρκεια της πετρελαϊκής κρίσης το 1974-75, το 1982-83 και κατά το 2001-02 με το σπάσιμο της φούσκας των τεχνολογικών μετοχών και τις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου (∆ιάγραμμα 4.5). Η πτώση, όμως, που ξεκίνησε στα μέσα του 2007 μαζί με την χρηματοοικονομική κρίση, εξελίχτηκε από τα μέσα του
2008 σε κατάρρευση. Η πτώση αυτή ήταν συγχρονισμένη,

Eurobank EFG Economic Research: Η κρίση του 2007-2009: τα αίτια, η αντιμετώπιση και οι προοπτικές

34

Τόμος ΙV, Τεύχος 8, ∆εκέμβριος 2009

αφορούσε όλες τις οικονομίες και όλες τις κατηγορίες

κατανάλωση και την παραγωγή κάποιων αγαθών και

εμπορευμάτων.

υπηρεσιών π.χ. διαρκή καταναλωτικά αγαθά, περισσότερο από κάποια άλλα, καθώς και στα ενδιάμεσα αγαθά που

∆ιάγραμμα 4.5
∆ιεθνές Εμπόριο
(Τριμηνιαία στοιχεία 1971 Q2 – 2009 Q2, σε σταθερές τιμές 2000, ετήσιοι ρυθμοί μεταβολής %)

αφορούν την παραγωγή αυτών π.χ. πλαστικά και χημικά. Η παραγωγή αυτών των αγαθών αποτελεί μικρό κομμάτι του παγκόσμιου ΑΕΠ αλλά το σύνολο σχεδόν του διεθνούς

20

εμπορίου. Η διαταραχή λοιπόν στην πλευρά της ζήτησης

15

της παγκόσμιας οικονομίας αφορούσε μέρος μόνο της

10

παγκόσμιας παραγωγής αλλά το σύνολο σχεδόν του

5
0

διεθνούς εμπορίου. Έτσι. σε αντίθεση με το παρελθόν. το

-5

εμπόριο επηρεάστηκε πολύ περισσότερο. Η δεύτερη αιτία πρέπει -15

παγκοσμιοποίησης και στη δημιουργία διεθνών αλυσίδων

-20

παραγωγής. Οι διεθνείς αλυσίδες παραγωγής βοήθησαν

Q 2 -1 9 7 1
Q 2 -1 9 7 2
Q 2 -1 9 7 3
Q 2 -1 9 7 4
Q 2 -1 9 7 5
Q 2 -1 9 7 6
Q 2 -1 9 7 7
Q 2 -1 9 7 8
Q 2 -1 9 7 9
Q 2 -1 9 8 0
Q 2 -1 9 8 1
Q 2 -1 9 8 2
Q 2 -1 9 8 3
Q 2 -1 9 8 4
Q 2 -1 9 8 5
Q 2 -1 9 8 6
Q 2 -1 9 8 7
Q 2 -1 9 8 8
Q 2 -1 9 8 9
Q 2 -1 9 9 0
Q 2 -1 9 9 1
Q 2 -1 9 9 2
Q 2 -1 9 9 3
Q 2 -1 9 9 4
Q 2 -1 9 9 5
Q 2 -1 9 9 6
Q 2 -1 9 9 7
Q 2 -1 9 9 8
Q 2 -1 9 9 9
Q 2 -2 0 0 0
Q 2 -2 0 0 1
Q 2 -2 0 0 2
Q 2 -2 0 0 3
Q 2 -2 0 0 4
Q 2 -2 0 0 5
Q 2 -2 0 0 6
Q 2 -2 0 0 7
Q 2 -2 0 0 8
Q 2 -2 0 0 9

-10

αναζητηθεί

στην

επίδραση

της

στην εκτίναξη του όγκου του παγκόσμιου εμπορίου τη δεκαετία του 90. Το άνοιγμα πολλών οικονομιών και η

Πηγή: ΟΟΣΑ
Το

να

διεθνές

εμπόριο

είναι

διαχρονικά

κατάργηση των περιορισμών στο εμπόριο βοήθησαν στη

πολύ

δημιουργία

ευαίσθητο σε μεταβολές του ΑΕΠ. Ο μέσος όρος αύξησης

τους.

Μεγάλο

μέρος

του

παγκόσμιου

εμπορίου αφορά τη μεταφορά πρώτων υλών σε χώρες

του πραγματικού ΑΕΠ την περίοδο 1980 – 2008 ήταν 3,3%

που

ενώ η αντίστοιχη αύξηση του παγκόσμιου εμπορίου ήταν

κατασκευάζονται

προϊόντων,

6,8%. Η οικονομετρική ανάλυση δείχνει ότι η ελαστικότητα

από

κάποια

εκεί

σε

μέρη

χώρες

των

που

τελικών

γίνεται

η

συναρμολόγηση και τέλος τη μεταφορά του τελικού

του εμπορίου ως προς την οικονομική δραστηριότητα

προϊόντος στον καταναλωτή. Αυτή η διαδικασία σε

ήταν 2,3, δηλαδή μια πτώση της παγκόσμιας οικονομικής

συνδυασμό με τη χρήση μεθόδων παραγωγής just-ιn-time

δραστηριότητας κατά μία ποσοστιαία μονάδα οδηγεί σε

βοηθούν στη πιο άμεση από ποτέ μετάδοση των σοκ από

πτώση του παγκόσμιου εμπορίου κατά 2,3 ποσοστιαίες

την πλευρά της ζήτησης. Ακόμα και πριν από μια δεκαετία

μονάδες. Έτσι, η προβλεπόμενη μεγάλη πτώση του

μία πτώση στις λιανικές πωλήσεις στις ΗΠΑ θα έπαιρνε

παγκόσμιου ΑΕΠ (-1,1% το 2009 σύμφωνα με τις

κάποιους μήνες για να επηρεάσει την παραγωγή των

προβλέψεις του ∆ΝΤ) θα περιμέναμε να οδηγήσει σε

εργοστασίων και ακόμα περισσότερο να φτάσει στους

συρρίκνωση του ρυθμού ανάπτυξης του παγκόσμιου

προμηθευτές

εμπορίου το 2009 στο -2,9% από περίπου +2,8% το 2008.

αυτών

των

εργοστασίων.

Σήμερα

η

μετάδοση μέσω των διεθνών αλυσίδων παραγωγής είναι

Σε περιόδους υφέσεων, περιμένει κανείς αυτή η σχέση να

αστραπιαία.

διαταράσσεται. Σύμφωνα με τη Freund (2009), κατά τη διάρκεια των προηγούμενων τεσσάρων μεγαλύτερων

Οι προοπτικές του διεθνούς εμπορίου για τα

μεταπολεμικών υφέσεων το παγκόσμιο εμπόριο έπεσε 4,8

επόμενα

φορές περισσότερο από ότι το παγκόσμιο ΑΕΠ. Τα

χρόνια

παγκόσμιας

στοιχεία όμως για το πρώτο μισό του 2009 δείχνουν μια

εξαρτώνται

οικονομίας.

Η

από

την

ανάκαμψη

πορεία του της

διεθνούς

εμπορίου αναμένεται να είναι ανάλογη μεν της ανάκαμψης

πολύ μεγαλύτερη πτώση που ξεπερνά το -14%, πολύ

της

μεγαλύτερη από ότι αναμένονταν με βάση την προϊστορία

παγκόσμιας

οικονομίας

αλλά,

τηρουμένων

των

αναλογιών, εξίσου απότομη και μεγάλη σε έκταση με την

των υφέσεων.

προηγούμενη πτώση του.

Οι αιτίες της πολύ μεγάλης πτώσης είναι,

4.3 Ξεπεράστηκε η κρίση;

σύμφωνα με τους ερευνητές, η σύνθεση του παγκόσμιου εμπορίου και η παγκοσμιοποίηση (Baldwin (2009)). Η

Υπάρχουν στοιχεία που δείχνουν ότι πλησιάζουμε

ύφεση και η ανασφάλεια προκάλεσαν αναβολές στην

στο τέλος της κρίσης. Οι πρόσφατες αποφάσεις των

Eurobank EFG Economic Research: Η κρίση του 2007-2009: τα αίτια, η αντιμετώπιση και οι προοπτικές

35

Τόμος ΙV, Τεύχος 8, ∆εκέμβριος 2009

ηγετών των 20 πλουσιότερων κρατών (G-20), ιδίως η

(∆ιάγραμμα 4.6). Εκτιμώ ότι τα ασφάλιστρα αυτά δεν

δέσμευση

∆ΝΤ,

πρόκειται να μειωθούν στα προ κρίσης επίπεδα τα

επέδρασαν θετικά κυρίως στις οικονομίες της Νέας

επόμενα χρόνια. Η αγορά θα τιμολογεί πιο ορθολογικά

Ευρώπης.

για
12

Οι

επιπλέον

χρηματοδότηση

ασκήσεις

του

προσομοίωσης

ακραίων

τον πιστωτικό κίνδυνο στο μέλλον.

καταστάσεων (stress tests) των αμερικανικών τραπεζών
∆ιάγραμμα 4.6
Ασφάλιστρα Κινδύνου

βοήθησαν να μειωθεί σημαντικά, αλλά όχι και να εξαλειφθεί, η αβεβαιότητα στις αγορές. Τα περιθώρια στις χρηματοοικονομικές αγορές

μειώθηκαν

αν

και

Ασφάλιστρα πιστωτικού κινδύνου

700

παραμένουν υψηλότερα των ιστορικών τους μέσων όρων.

602

600

Τα επίπεδα ρευστότητας έχουν επίσης ομαλοποιηθεί σε

Διακύμανση χρηματιστηρίου 53

500

μεγάλο βαθμό.

400
300

Πολλά θα εξαρτηθούν από την πολιτική που θα

232

200

ακολουθήσουν οι κεντρικές τράπεζες για την απόσυρση

174

159

16
108

100

των έκτακτων μέτρων παροχής ρευστότητας που μαζί με

23

21

50

19

12

0

τα δημοσιονομικά πακέτα των κυβερνήσεων βοήθησαν τα

Citigroup 5-yr CDS Spread

JP Morgan 5-yr CDS Spread

τέλη-Ιουν . 07 μέσα-Μαρτ. 09

μέγιστα στην αποτροπή κατάρρευσης του παγκόσμιου χρηματοπιστωτικού συστήματος και στην επανεκκίνηση

VIX

τέλη-Αυγ.08
17/12/09

Πηγή: Bloomberg

της παγκόσμιας οικονομίας. Είναι πιθανό η απόσυρση αυτή να μην αποφασιστεί εύκολα, παρά μόνον όταν η

Από τα μέσα Μαρτίου 2009, τα χρηματιστήρια

ανάκαμψη δείχνει μη αναστρέψιμη. Πολλοί επιθυμούν να

εισήρθαν σε ανοδική τροχιά εξαιτίας (i) μείωσης του

δοθεί αρκετός χρόνος στο σύστημα ώστε να επανέλθει σε

ασφαλίστρου κινδύνου και (ii) του τερματισμού της

φυσιολογικούς ρυθμούς. Εκτιμώ ότι στην Ευρώπη η

επιτάχυνσης της πτώσης του ΑΕΠ. Φυσικά δεν επανήλθαν

απόσυρση θα ξεκινήσει γρηγορότερα από τις ΗΠΑ, καθώς

στα

η ΕΚΤ εμφανίζεται πιο επιθετική στις ανακοινώσεις της.

χρηματιστηριακών δεικτών δείχνει να υποστηρίζει την

Επίσης, είναι πιθανό πρώτα οι κεντρικές τράπεζες να

άποψη ότι η κρίση τελείωσε. Όμως, το ερώτημα είναι αν

αποσύρουν τη ρευστότητα και μετά να αρχίσουν να

μπορούμε να εμπιστευτούμε μία αγορά η οποία έδειχνε να

ανεβάζουν τα επιτόκια παρέμβασης. Το θέμα αυτό έχει

αγνοεί την εξελισσόμενη κρίση για τουλάχιστον 6 μήνες.

ξεκινήσει να γίνεται αντικείμενο ευρύτερης συζήτησης στα

Τα χρηματιστήρια έδειξαν να αντιλαμβάνονται το μέγεθος

ερευνητικά τμήματα των κεντρικών τραπεζών.

της κρίσης το Ιανουάριο του 2008. Η πτώση τους έγινε πιο

προ

της

κρίσης

επίπεδα.

Η

πορεία

των

έντονη με τον πανικό που ακολούθησε την κατάρρευση
Τα

ασφάλιστρα

κινδύνου

έχουν

μειωθεί

της Lehman Brothers τον Σεπτέμβριο του 2008.

δραματικά σε σχέση με το πρώτο τρίμηνο του 2009, όταν ο τα

Υπάρχουν και στοιχεία που υποδεικνύουν ότι

ασφάλιστρα αυτά παραμένουν πολύ υψηλότερα από το

έχουμε ακόμα αρκετό δρόμο πριν το τέλος της κρίσης και

επίπεδο που βρίσκονταν πριν το ξεκίνημα της κρίσης. Για

αρκετούς σκοπέλους να αποφύγουμε. Τα προβληματικά

παράδειγμα, το ασφάλιστρο πιστωτικού κινδύνου της

δάνεια αναμένεται να αυξηθούν ακόμα περισσότερο,

Citigroup

φορές

αφού η εμπειρία δείχνει ότι αυξάνονται με κάποια

μεγαλύτερο από τον Ιούνιο του 2007. Το αντίστοιχο

καθυστέρηση σε σχέση με την είσοδο της παγκόσμιας

ασφάλιστρο της J. P. Morgan είναι δύο φορές μεγαλύτερο

οικονομίας

12

κίνδυνος

κατάρρευσης

κυριαρχούσε.

το ∆εκέμβριο του 2009

είναι

Όμως,

15

σε

χρηματοπιστωτική

Το ∆ΝΤ αναμένεται να βγει από την κρίση ενδυναμωμένο και με μεγαλύτερη ικανότητα και περισσότερα μέσα για να καταπολεμήσει μελλοντικές κρίσεις. Ένα επιπλέον κέρδος από την κρίση θα είναι η συνειδητοποίηση σε παγκόσμια κλίμακα ότι ο προστατευτισμός πλήττει την παγκόσμια ανάπτυξη. ύφεση, πίεση. κάτι

που

Επίσης,

επιμηκύνει

παρά

τη

την

μεγάλη

ρευστότητα και τα χαμηλά επιτόκια, οι αδυναμίες του τραπεζικού συστήματος παραμένουν. Η πιθανότητα μιας νέας μεγάλης αρνητικής έκπληξης, όπως αυτή της

Eurobank EFG Economic Research: Η κρίση του 2007-2009: τα αίτια, η αντιμετώπιση και οι προοπτικές

36

Τόμος ΙV, Τεύχος 8, ∆εκέμβριος 2009

κατάρρευσης της Lehman Brothers τον Σεπτέμβριο του

δανεισμού του ελληνικού δημοσίου έναντι του γερμανικού

2008 είναι μικρή αλλά όχι μηδενική. Μάλιστα στο

έχουν αυξηθεί υπερβολικά (∆ιάγραμμα 4.7)

παρελθόν, ορισμένοι αναλυτές εξέφραζαν ανησυχίες για

5. Τι μας επιφυλάσσει το μέλλον;

τις επιπτώσεις μιας πιθανής κατάρρευσης του δολαρίου συνδυασμένης με

κάποιο

λάθος

πολιτικής

ή

τις

5.1 Μελλοντική Ανάπτυξη

επιπτώσεις από τις απώλειες στην αγορά των εμπορικών ακινήτων. Εκτιμώ όμως ότι οι φόβοι για μια νέα

Η κρίση δεν εξελίχτηκε στη Μεγάλη Ύφεση της

κατάρρευση είναι υπέρ τονισμένοι. Τα χειρότερα της

εποχής μας, ούτε είναι τελικά για τον καπιταλισμό ότι ήταν

κρίσης ξεπεράστηκαν και το ερωτηματικό είναι πόσο

το «1989» για τον κομουνισμό. Η κρίση έχει όμως αφήσει

ακόμα θα διαρκέσει η ύφεση.

μάλλον μόνιμα σημάδια στην παγκόσμια οικονομία και σε αυτό ∆ιάγραμμα 4.7
Sovereign Spreads
(10-ετή $ ομόλογα - ομόλογα ΗΠΑ)

που

ενδιαφέρει

όλους

μας,

τις

μεσο-

μακροπρόθεσμες αναπτυξιακές προοπτικές της. Ακόμα και αν υποθέσουμε ότι ο χρηματοοικονομικός τομέας σταθεροποιηθεί σταδιακά, παραμένει αναπάντητο το

μ .β .

ερώτημα από πού θα προέλθει η μελλοντική ανάπτυξη.

1000

Κίνδυνοι και ανισορροπίες εξακολουθούν να υπάρχουν,

800

ενώ
600

η

προσπάθεια

αντιμετώπισης

της

κρίσης

δημιούργησε καινούριους κινδύνους.

400

373

400

250

207

287

244

253

Παρελθούσες

200

χρηματοοικονομικές

κρίσεις

ακολουθήθηκαν από μειωμένους ρυθμούς ανάπτυξης (IMF

0
Αναδυόμενες Βουλγαρία αγορές 29/6/07

Κροατία

31/8/08

Ρουμανία

31/3/09

Σερβία

Τουρκία

(2009b)).

Ελλάδα

Σήμερα

εισερχόμαστε

17/12/09

σε

οι μια εκτιμήσεις τέτοια συγκλίνουν

περίοδο

ότι

χαμηλότερης

παγκόσμιας οικονομικής ανάπτυξης από ότι την περίοδο
Πηγή: JP Morgan EMBIG, Bloomberg

που μας οδήγησε στην κρίση. Οι επενδύσεις έχουν

Σημείωση: Στην περίπτωση της Ελλάδας, το περιθώριο αναφέρεται σε ομόλογα που εκδίδονται σε ευρώ και η χώρα σύγκρισης είναι η Γερμανία

μειωθεί δραστικά και η ανεργία αναμένεται να παραμείνει

Όσον αφορά την ελληνική οικονομία, αυτή

σταθεροποίηση, κυρίως του χρηματοπιστωτικού τομέα,

εισήλθε σε ύφεση καθυστερημένα, το πρώτο τρίμηνο του

δεν είναι χωρίς κόστος. Ως κόστος δεν είναι μόνο στο

2009 και, σύμφωνα με όλες τις προβλέψεις, θα συνεχίσει

άμεσο χρηματικό κόστος αλλά και η αρνητική επίπτωση

να κινείται με αρνητικούς ρυθμούς και το 2010, όταν ο

στις αναπτυξιακές προοπτικές. Οι ενέργειές μας σήμερα,

υπόλοιπος κόσμος θα έχει μπει ήδη σε τροχιά ανάκαμψης.

όσο απαραίτητες και αν είναι, κοστίζουν σε μονάδες

Έτσι, το 2010 τερματίζεται μια πορεία σύγκλισης του

μελλοντικής οικονομικής ανάπτυξης.

σε υψηλά επίπεδα. Οι προσπάθειες που καταβάλλονται για τον περιορισμό των επιπτώσεων της κρίσης και τη

ελληνικού βιοτικού επιπέδου με αυτό της ΕΕ-15, που διήρκεσε 13 έτη, από το 1996. Το μεγάλο ερωτηματικό

Ο δυνητικός ρυθμός ανάπτυξης αναμένεται να

σήμερα είναι η διάρκεια της στενωπού στην οποία έχει

μειωθεί στο άμεσο μέλλον καθώς τα χρηματοπιστωτικά

εισέλθει η ελληνική οικονομία κυρίως λόγω των δικών της

ιδρύματα θα χρειαστεί να αναδιοργανωθούν και οι αγορές

ανισορροπιών, του δημοσιονομικού ελλείμματος και του

να ομαλοποιηθούν ώστε να καταστεί δυνατή η απαραίτητη

ελλείμματος τρεχουσών συναλλαγών. Οι αξιολογικοί οίκοι

πιστωτική επέκταση για την αύξηση των επενδύσεων, της

υποβάθμισαν στο τέλος του 2009 την πιστοληπτική

παραγωγικότητας και την ανακατανομή του εργατικού

ικανότητα της χώρας, ενώ οι αγορές δεν φαίνονται

δυναμικού.

αισιόδοξες για την προοπτική ανάκαμψης. Τα περιθώρια

προσεχθεί από την πλευρά των κεντρικών τραπεζών ο

Μεσοπρόθεσμα,

επίσης,

θα

πρέπει

να

κίνδυνος πληθωριστικών πιέσεων, που πηγάζει από τη

Eurobank EFG Economic Research: Η κρίση του 2007-2009: τα αίτια, η αντιμετώπιση και οι προοπτικές

37

Τόμος ΙV, Τεύχος 8, ∆εκέμβριος 2009

∆ιάγραμμα 5.1
Χρέος Γενικής Κυβέρνησης ως προς ΑΕΠ

σημερινή επεκτατική νομισματική πολιτική. Πέραν, όμως, από τις μεσοπρόθεσμες τριβές στο παγκόσμιο σύστημα
% ΑΕΠ

και την οικονομική πολιτική, υπάρχουν και άλλοι αιτιώδεις

250

και ουσιαστικοί παράγοντες αναμενόμενης πτώσης του ρυθμού ανάπτυξης. Οι κύριοι παράγοντες είναι τρεις: Η

200

αναμενόμενη άνοδος των πραγματικών επιτοκίων, η

150

περιοριστική δημοσιονομική πολιτική και η αποκατάσταση

100

των παγκόσμιων ανισορροπιών.
50

Το κόστος χρήματος αναμένεται να αυξηθεί ως

0
Ιαπωνία

συνέπεια ενός αριθμού παραγόντων: α) Τα απαιτούμενα

της κρίσης, β) Θα αυξηθεί το κόστος διαμεσολάβησης ζήτησης από

τα

Το

χρηματοπιστωτικά

νομοθεσίας

να

για

σταδιακά.

κατάρρευσης – έχει ως συνέπεια την αύξηση του

στηρίχθηκε

ανταγωνισμού με τον ιδιωτικό τομέα για προσέλκυση νομισματική πολιτική

effect) που και

δ)

ακολουθούν

οι

δημοσιονομική

κυβερνήσεις πολιτική, δικά

άσκησαν

Το

αναμένεται

μοντέλο στην να

αποκαθιστούνται

ανάπτυξης

πολλών

κατανάλωση.

Ο

χωρών

αμερικανός

λόγω

τεράστια

πλεονάσματα.

Αυτό

δημιουργεί

δύσκολο να αναπληρωθεί το χάσμα κατανάλωσης που αναμένεται να

αφήσουν

οι

Αμερικανοί.

Ο

κινέζος

καταναλωτής δεν είναι ακόμα έτοιμος για να αναλάβει τέτοιο ρόλο. Η Ινδία παραμένει μια σχετικά κλειστή

την πολιτική, είτε λόγω περιορισμών όπως το Σύμφωνο και της

αναγκάζονται να μειώσουν την παραγωγή τους. Και είναι

Όμως δεν μπορούν να συνεχίσουν για πολύ ακόμα αυτή είτε και

πρόβλημα στις χώρες που εξάγουν προς τις Η.Π.Α. διότι

αυξάνοντας

στην οικονομία και να αποφύγουν μια ύφεση διαρκείας.

Ανάπτυξης

παγκόσμιου

συναλλαγών και την Ασία να μην τα χρηματοδοτεί με τα

χρέος, σε μια προσπάθεια να διοχετεύσουν κεφάλαια

και

του

Η.Π.Α. να μην έχουν τεράστια ελλείμματα τρεχουσών

σημαντικά τα δημοσιονομικά ελλείμματα και το δημόσιο

Σταθερότητας

στήριξης

παγκόσμια οικονομία θα είναι πιο ισορροπημένη με τις

να στηριχθεί, στο βαθμό που το κάνει σήμερα, στη επεκτατική σημεία

ποσοστά δανειακής επιβάρυνσης των νοικοκυριών. Η

Η μελλοντική οικονομική ανάπτυξη δεν θα μπορεί
Οι

από

σειρά

συμβαίνει και σε πολλές άλλες οικονομίες με υψηλά

ότι η οικονομία έχει βγει από την ύφεση.

επέκταση.

μια

του και να αυξήσει την αποταμίευση, όπως άλλωστε

κεντρικές

τράπεζες κάποια στιγμή θα αποσυρθεί όταν γίνει σαφές

δημοσιονομική

σε

των

καταναλωτής είναι αναγκασμένος να μειώσει τη μόχλευσή

επεκτατική

Η

αποτελούν

διατηρήσιμες

την οικονομική σταθεροποίηση και την αποφυγή ολικής

out

στηρίχθηκε

ανάπτυξης

αποτέλεσμα ανισορροπιών, οι οποίες δεν είναι πλέον

αύξηση του δημοσίου χρέους διεθνώς – απαραίτητη για

(crowding

ετών

οικονομικής

οικονομικού συστήματος. Κάποιοι από αυτούς ήταν

υψηλότερους δείκτες κεφαλαιακής επάρκειας, γ) Η

πόρων

Ην. Βασίλειο

παράγοντες, οι οποίοι σήμερα δεν μπορούν να συνεχίσουν

απώλειες τους αλλά και εξαιτίας των απαιτήσεων της αυστηρότερης μοντέλο

τελευταίων

ιδρύματα για νέα κεφάλαια ώστε να αντισταθμίσουν τις αναμενόμενης Ευρωζώνη

2010

Πηγή: IMF WEO October 2009

με τα – όπως αποδείχτηκαν – μη κανονικά επίπεδα προ υψηλής ΗΠΑ

2007

ασφάλιστρα κινδύνου θα παραμείνουν αυξημένα σε σχέση

λόγω

Ελλάδα

οικονομία, ενώ η Ευρώπη πάντα ακολουθούσε τις ΗΠΑ με

της

καθυστέρηση όσον αφορά την ανάπτυξη.

πειθαρχίας που επιβάλλουν οι αγορές, καθώς ιδίως σε ένα μελλοντικό περιβάλλον χαμηλής οικονομικής ανάπτυξης

Στη χώρα μας η διεθνής κρίση συμπιέζει τα

το κόστος χρηματοδότησής αυξάνεται. Τα επόμενα χρόνια

πραγματικά εισοδήματα και διογκώνει την ανεργία. Όμως,

στόχος θα είναι η επίτευξη πρωτογενών πλεονασμάτων

η Ελλάδα αντιμετωπίζει περισσότερα προβλήματα. Η

για να μειωθεί το δημόσιο χρέος (∆ιάγραμμα 5.1).

κρίση έβγαλε στην επιφάνεια τι σωρευμένες ανισορροπίες της ελληνικής οικονομίας, οι οποίες γιγαντώθηκαν έπειτα

Eurobank EFG Economic Research: Η κρίση του 2007-2009: τα αίτια, η αντιμετώπιση και οι προοπτικές

38

Τόμος ΙV, Τεύχος 8, ∆εκέμβριος 2009

από αδράνεια ετών της οικονομικής πολιτικής. Ο κίνδυνος

Αν και πως θα επιτευχθεί ο συντονισμός νομισματικής και

είναι πλέον μεγάλος για την ελληνική οικονομία να

εποπτικής πολιτικής;

εισέλθει σε μια ύφεση διαρκείας ή στην καλύτερη περίπτωση σε μια στασιμότητα διαφοροποιούμενη από

Η σημερινή επεκτατική νομισματική πολιτική των

την υπόλοιπη Ευρώπη. Το 2010 αναμένεται να είναι το

κεντρικών τραπεζών δημιουργεί ερωτηματικά για τον

πρώτο έτος απόκλισης, αντί για σύγκλισης, του βιοτικού

κίνδυνο πληθωρισμού στο μέλλον. Πόσο εύκολα μπορεί η

μας επιπέδου από το επίπεδο της ΕΕ-15. Το μεγάλο

Fed ή η ΕΚΤ να αποσύρουν την ρευστότητα που έχουν

στοίχημα σήμερα είναι αν η Ελλάδα μπορέσει από το 2011

δώσει όταν αρχίσει η ανάκαμψη; Το μέγεθος της

και κατόπιν να ανακάμψει.

παρέμβασης των κεντρικών τραπεζών για την παροχή της απαραίτητης ρευστότητας

φαίνεται

και

από

την

μεγέθυνση του ενεργητικού τους από τον Σεπτέμβριο του

Οι μακροχρόνιες ανισορροπίες της ελληνικής ελλείμματα 2008, ιδίως στην περίπτωση της Fed. Υπάρχουν κρίσιμα

τρεχουσών συναλλαγών και δημοσιονομικό. Η ελληνική

ερωτήματα, η απάντηση στα οποία θα κρίνει πολλά για το

οικονομία, όπως είναι φανερό και από μία σειρά από

μέλλον. Θα παραμείνουν τα επιτόκια παρέμβασης χαμηλά

δείκτες (δείκτες της Παγκόσμιας Τράπεζας για την

αρκετό χρόνο υποστηρίζοντας την ανάπτυξη και τα κέρδη

ευκολία του επιχειρείν. Σταθμισμένη Συναλλαγματική

των τραπεζών; Υπάρχει κίνητρο να μειωθεί στις ΗΠΑ,

Ισοτιμία)

μέσω του πληθωρισμού, το τεράστιο σωρευμένο χρέος

οικονομίας

καθρεφτίζονται

χάνει

συνεχώς

στα

σε

διπλά

ανταγωνιστικότητα.

Το

έλλειμμα ανταγωνιστικότητας της ελληνικής οικονομίας – η κυριότερη

μακροοικονομική

μας

ανισορροπία

του δημοσίου (85% του ΑΕΠ το 2009);



αντικατοπτρίζεται στο τεράστιο έλλειμμα τρεχουσών

5.3 Έλεγχος και Εποπτεία

συναλλαγών. Αγοράζουμε πολύ περισσότερα αγαθά και

Η σταθερότητα του διεθνούς χρηματοπιστωτικού

υπηρεσίες από ότι πουλάμε στους ξένους. Η ελληνική οικονομία δεν

έχει

τη

δυνατότητα

να

συστήματος

παράγει

κορύφωση

ανταγωνιστικά αγαθά και υπηρεσίες.

Πιο

κατά

συγκεκριμένα,

την

υπήρξε

ελέγχου και εποπτείας των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων αναδείχτηκε ανταγωνιστικότητα των ελληνικών επιχειρήσεων και την απαραίτητο ως

κορυφαίο

θέμα

προς

εξέταση.

Ο

επανασχεδιασμός του αποτελεί αντικείμενο εκτεταμένης

καινοτομία, τις εξαγωγές και τις επενδύσεις και όχι την επίσης, κρίσης.

αμφισβήτηση

αυτό, η αποτελεσματικότητα του διεθνούς συστήματος

προς ένα μοντέλο πιο εξωστρεφές, βασισμένο στην

Είναι,

της

υπό

σοβαρός κίνδυνος ολικής κατάρρευσής του. Στο πλαίσιο

Σήμερα στην Ελλάδα είναι απαραίτητη η στροφή

κατανάλωση.

τέθηκε

συζήτησης και διαπραγμάτευσης.

να

νοικοκυρευτούν τα δημόσια οικονομικά, να εξισορροπηθεί

Η προσπάθεια κατασκευής ενός νέου παγκόσμιου

διαχρονικά το ασφαλιστικό, να γίνει πιο αποτελεσματική

εποπτικού πλαισίου του χρηματοοικονομικού συστήματος

και λιγότερο γραφειοκρατική η λειτουργία του κράτους,

είναι πλέον υπό τη αιγίδα των G-20 χωρών. Οι διεργασίες

να γίνει η Ελλάδα κέντρο προσέλκυσης και όχι απώθησης

στις συναντήσεις των G-20 χωρών έχουν οδηγήσει σε μια

των ξένων επενδύσεων.

σειρά από αποφάσεις οι οποίες θέτουν τα πλαίσια για την αναδιοργάνωση του συστήματος. Θα απαιτηθεί διεθνής

5.2 Νομισματική Πολιτική

συντονισμός σε πέντε τομείς:

Η εξέλιξη της κρίσης μπορεί να επιφέρει μια

i.

ενίσχυση της διαφάνειας και της λογοδοσίας

σειρά από αλλαγές πολιτικής. Στο πεδίο της νομισματικής

ii.

δημιουργία ενός ισχυρού ρυθμιστικού πλαισίου

πολιτικής ένα ερώτημα είναι αν η ΕΚΤ θα αναθεωρήσει

και πιο συγκεκριμένα ενίσχυση της Βασιλείας II

τον στόχο της, που είναι αποκλειστικά η διατήρηση

iii.

χαμηλού πληθωρισμού, για να συμπεριλάβει και την

προώθηση

της

ακεραιότητας

των

χρηματοπιστωτικών αγορών

οικονομική ανάπτυξη. Θα αποτελέσουν οι «φούσκες» και ο

iv.

περιορισμός τους ένα νέο στόχο των νομισματικών αρχών;

ενίσχυση

της

διεθνούς

συντονισμού

Eurobank EFG Economic Research: Η κρίση του 2007-2009: τα αίτια, η αντιμετώπιση και οι προοπτικές

39

συνεργασίας

και

Τόμος ΙV, Τεύχος 8, ∆εκέμβριος 2009

μεταρρύθμιση των διεθνών χρηματοπιστωτικών

ζημιών. Θα καθοριστεί σε διεθνές επίπεδο ένας

ιδρυμάτων, όπως το ∆ΝΤ.

v.

κοινός

ορισμός

αυτών

των

κεφαλαίων

δημοσιοποίησης

των

και

Η συζήτηση και τα σχέδια προς επεξεργασία των G-20, αν

διαδικασίες

επιμέρους

δεν χάσουν τη σημερινή ορμή τους, μπορούν να

στοιχείων. Αυτό θα συμβάλει στην αύξηση της

οδηγήσουν σε μια σειρά από μέτρα και νέες πολιτικές.

διαφάνειας και της συγκρισιμότητας. Πολλοί

Όλες οι πρωτοβουλίες που αφορούν την σταθερότητα του

διατείνονται ότι το ύψος των κεφαλαίων, σε μια

χρηματοπιστωτικού συστήματος συντονίζονται πλέον από

ανάλογη με την πρόσφατη κρίση, όσο υψηλό και

το Financial Stability Board (FSB), το οποίο έχει ενισχυθεί.

αν είναι δεν μπορεί να αποτελέσει σανίδα σωτηρίας. Η απάντηση συνοψίζεται στο ότι αν

Στην

περισσότερο

όλα τα τραπεζικά ιδρύματα είχαν υψηλά ίδια

αυστηρούς κανόνες λειτουργίας και εποπτείας από ότι

κεφάλαια, δεν θα υπήρχε κρίση. Το βασικό

στις ΗΠΑ. Σύμφωνα με τις πρόσφατες αποφάσεις του

σημείο που συμφωνούν οι αναλυτές είναι η

ECOFIN,

διεθνής εφαρμογή των όποιων μέτρων, ώστε να

η

Ευρώπη

ίσως

δούμε

μακρο-προληπτική

ανατίθεται

στο

Κινδύνου

(ESRB).

Ευρωπαϊκό
Η

ΕΚΤ

εποπτεία

στην

Συμβούλιο θα παρέχει

ΕΕ,

διασφαλίζονται όροι ίσου ανταγωνισμού.

Συστημικού ii. υλικοτεχνική

Η υιοθέτηση ενός πλαισίου αντικυκλικών δεικτών

υποστήριξη. Η κύρια αποστολή του ESRB θα είναι ο

κεφαλαιακής επάρκειας, που να είναι υψηλότερα

εντοπισμός, η παρακολούθηση και η αξιολόγηση των

των σημερινών ελάχιστων απαιτήσεων. Το ύψος

πιθανών κινδύνων για τη χρηματοπιστωτική σταθερότητα

των απαιτούμενων ιδίων κεφαλαίων δεν θα είναι

στην ΕΕ, που προκύπτουν από το μακροοικονομικό

το ίδιο σε όλες τις φάσεις του οικονομικού

περιβάλλον,

κύκλου. Προβλέπεται να είναι μεγαλύτερο σε

καθώς

και

από

τις

εξελίξεις

στο

χρηματοπιστωτικό σύστημα. Εάν οποιοσδήποτε κίνδυνος

περιόδους

οικονομικής

φαίνεται να είναι σημαντικός, το ESRB θα εκδίδει

χαμηλότερο

σε

προειδοποιήσεις και θα κάνει συστάσεις. Στο μικρο-

οικονομίας. Οι σημερινοί κανόνες της Βασιλείας

επίπεδο

είναι κυκλικοί αντί να είναι αντικυκλικοί διότι

προληπτικής

εποπτείας

θα

συσταθεί

το

ανάπτυξης

περιόδους

ύφεσης

και της Ευρωπαϊκό Σύστημα Εποπτικών Αρχών. Θα αποτελείται

καταλήγουν

από τρεις ευρωπαϊκές εποπτικές αρχές για τις τράπεζες,

κεφάλαια σε περιόδους ευφορίας. Ορισμένοι

τα

οικονομολόγοι (Squam (2009), Kashyap et. al.

χρηματιστήρια

αντίστοιχα.

και

τις

Ξεχωριστές

δημιουργηθούν

για

ασφαλιστικές ομάδες εταιρείες

εποπτών

απαιτούμενα

διεθνείς

μεγάλους

στις περιόδους ευφορίας να είναι σε μορφή μετατρέψιμων ομολογιών, οι οποίες κοστίζουν

εποπτείας

ενισχύθηκε

από

τράπεζα

λιγότερο.

Η

μετατροπή

των

ομολογιών σε μετοχές θα γίνεται σύμφωνα με

Η Επιτροπή της Βασιλείας (Basel Committee) που κανόνες τα

(2008)) έχουν προτείνει το επιπλέον κεφάλαιο

στην τους μειώνουν

θα

χρηματοπιστωτικούς ομίλους.

θέτει

να

κανόνες που να καθορίζουν εκ των προτέρων τον

τις

ορισμό μιας κρίσης. .

αποφάσεις των G-20 και συμμετέχουν πλέον σε αυτές και iii. εκπρόσωποι των αναδυόμενων αγορών. Η επιτροπή έχει

Θέσπιση

περισσότερων

και

διαφανών

θέσει μια σειρά από προτεραιότητες για την γενική

περιορισμών

αναδιοργάνωση του εποπτικού πλαισίου, που έχουν

χρηματοπιστωτικών

επιπτώσεις για όλα τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα:

δείκτης μόχλευσης μη-βασισμένος στον κίνδυνο

i.

στη

πιο

μόχλευση

ιδρυμάτων.

Ένας

των νέος Τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα θα πρέπει να

θα συμπληρώσει τους σημερινούς βασισμένους

αυξήσουν την ποιότητα, τη συνοχή και τη

στον κίνδυνο δείκτες κεφαλαιακής επάρκειας,

διαφάνεια της κεφαλαιακής δομής τους. Τα

βοηθώντας στον περιορισμό της υπερβολικής

κεφάλαια Tier I θα πρέπει να αποτελούνται

επέκτασης των ισολογισμών.

κυρίως από κοινές μετοχές και κέρδη εις νέον για την αύξηση

της

ικανότητας

iv.

απορρόφησης

Οι τράπεζες θα πρέπει να τηρούν ένα ελάχιστο διεθνές πρότυπο

Eurobank EFG Economic Research: Η κρίση του 2007-2009: τα αίτια, η αντιμετώπιση και οι προοπτικές

40

χρηματοδότησης

της

Τόμος ΙV, Τεύχος 8, ∆εκέμβριος 2009

ρευστότητάς τους. Αυτό το νέο πρότυπο θα

τραπεζικούς ομίλους. Οι εποπτικές αρχές θα πρέπει να

περιλαμβάνει ένα δείκτη κάλυψης ρευστότητας

κεφαλαιακής επάρκειας ανάλογα με το μέγεθος της

από ένα πιο μακροπρόθεσμο διαρθρωτικό δείκτη

τράπεζας, π.χ. για διεθνείς τραπεζικούς ομίλους. Πρέπει

ρευστότητας.

να μπορούν να επιβάλλουν πιο αυστηρούς κανόνες σε

Τέλος το FSB θα θέσει πρότυπα για την

χρηματοπιστωτικούς

συσχέτιση των αμοιβών με τη συνετή ανάληψη

συστημικά σημαντικοί. Ο ορισμός και η αναγνώριση του τι

κινδύνου και τις μακροπρόθεσμες αποδόσεις. Η

είναι συστιμικά κρίσιμος οργανισμός μπορεί να γίνει

Επιτροπή της Βασιλείας έχει δημιουργήσει ένα

αξιολογώντας

δίκτυο για να παρακολουθεί την εφαρμογή των

προσομοίωσης ακραίων καταστάσεων (stress tests) που

προτύπων αυτών.

v.

έχουν την ευελιξία να επιβάλλουν αυστηρότερους δείκτες

υπό δυσχερείς συνθήκες που θα υποστηρίζεται

θα διεξάγουν τακτικά οι εποπτικές αρχές. Η προηγούμενη

τα

ομίλους

και

αγορές

αποτελέσματα

των

που

είναι

ασκήσεων

επιμονή των εποπτικών αρχών στον περιορισμό του
Μακροπρόθεσμα τα μέτρα αυτά αναμένεται να

κινδύνου ανά τράπεζα ή χρηματοπιστωτικό ίδρυμα ή ανά

αυξήσουν το ύψος των απαιτούμενων κεφαλαίων, να

χρηματοοικονομικό προϊόν φάνηκε στην κρίση ανεπαρκής.

αυξήσουν τα επίπεδα ρευστότητας, να μειώσουν τα

Απαιτείται μια συνολικότερη σκιαγράφηση του κινδύνου

επίπεδα μόχλευσης και να προσδώσουν χαρακτήρα

όλου του χρηματοοικονομικού συστήματος. Το σύστημα

αντικυκλικότητας

δεν είναι αναγκαστικά ασφαλές όταν απλώς τα επιμέρους

στο

χρηματοπιστωτικό

σύστημα.

συστατικά του είναι ασφαλή.

Συγκεκριμένες προτάσεις για τα μέτρα αυτά θα γίνουν μέχρι το τέλος του 2009 και θα συγκεκριμενοποιηθούν μέσα στο 2010. Η εφαρμογή τους θα γίνει σταδιακά, λαμβάνοντας υπόψη

οικονομική

της εμπορικής από την επενδυτική τραπεζική όπως ίσχυε

κατάσταση και τις συνθήκες στις αγορές. Θα υπάρξει

στις ΗΠΑ σύμφωνα με το νόμο Glass-Steagall, ο οποίος

εκτίμηση

καταργήθηκε το 1999. Η κρίση ανέδειξε τους κινδύνους

των

και

την

παγκόσμια

Σήμερα γίνεται ευρεία συζήτηση για το διαχωρισμό

συνδυασμένων

επιπτώσεων

από

την

εφαρμογή αυτών των μέτρων ώστε να αποφευχθούν

για

αλληλοκαλύψεις,

πολύπλοκους, δύσκολο να ελεγχθούν και «πολύ μεγάλους

αναντιστοιχίες

και

αντικρουόμενοι

στόχοι.

το

διεθνές

χρηματοπιστωτικό

σύστημα

από

για να χρεοκοπήσουν» – too big too fail – τραπεζικούς ομίλους. Πολλοί αναλυτές, όπως ο πρώην πρόεδρος της

Φυσικά, τα ζητήματα που αφορούν μια νέα διεθνή

Ομοσπονδιακής Τράπεζας των Η.Π.Α. Paul A. Volcker

συμφωνία για κοινές αρχές όσον αφορά την εποπτεία και

(Volcker (2009)) και ο διοικητής της Τραπέζης της Αγγλίας

του

Mervyn King (King (2009)), έχουν εκφρασθεί υπέρ κάποιου

κανόνες

λειτουργίας

του

χρηματοπιστωτικού

συστήματος δεν εξαντλούνται στα παραπάνω μέτρα.

είδους

Σημαντικό σημείο είναι η επίτευξη συμφωνίας για το

ιδρυμάτων που δραστηριοποιούνται κυρίως στις αγορές

συνολικό

ύψος

χρηματοπιστωτικών

κεφαλαίου και στα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα που ασχολούνται κυρίως με την παραδοσιακή τραπεζική –

κρίσης επίπεδα, με βάση την εμπειρία από προηγούμενες

συγκέντρωση καταθέσεων και παροχή πιστώσεων σε

αλλά και τη σημερινή χρηματοοικονομική κρίση. Στο

επιχειρήσεις και καταναλωτές. Η άποψή μου είναι ότι

πλαίσιο αυτό, θα πρέπει να επιτευχθεί ισορροπία μεταξύ

δύσκολα

του

τη

αποδείχτηκαν ανεφάρμοστοι στο παρελθόν. Το πιο πιθανό

την

είναι να μπουν επιπλέον κεφαλαιακές απαιτήσεις στο

ανάπτυξη και την αποτελεσματικότητα του τραπεζικού

μέγεθος του ισολογισμού ενός πιστωτικού ιδρύματος, κάτι

τομέα.

που είναι πολύ πιο απλό και διαφανές. .

μακροπρόθεσμη

κεφαλαίων

οικονομική

κεφαλαίων

των

στο

των

απαιτούμενων

μεταξύ

χρηματοπιστωτικό σύστημα σε σύγκριση με τα προ της

επιπέδου

των

διαχωρισμού

που

προωθεί

σταθερότητα

και

Όλα

Κρίσιμο ζήτημα αποτελεί η υπερ-συγκέντρωση όλων των εργασιών (επενδυτικών, τραπεζικών κλπ) σε μεγάλους

θα

τα

ξαναγυρίσουμε

παραπάνω

σε

περιορισμούς

αποτελούν

ήδη

που

αντικείμενο

διαπραγματεύσεων μεταξύ χωρών, κυβερνήσεων και

Eurobank EFG Economic Research: Η κρίση του 2007-2009: τα αίτια, η αντιμετώπιση και οι προοπτικές

41

Τόμος ΙV, Τεύχος 8, ∆εκέμβριος 2009

τραπεζών,

διεθνών

και

τοπικών

εποπτικών

αρχών.

εμπόριο

και

η

παραγωγή

των

χωρών

διεθνώς.

Υπάρχουν αντικρουόμενοι στόχοι, συμφέροντα αλλά και

Επηρεάστηκαν όλες οι χώρες, ανεξάρτητα από την

δυσκολία

οικονομική πολιτική που στο παρελθόν είχαν ακολουθήσει,

να

επιτευχθεί

ισορροπία

μεταξύ

θεμιτών

επιδιώξεων. Η Wall Street π.χ. δείχνει να έχει ακόμα

διότι όλες οι οικονομίες είναι διεθνοποιημένες.

υπολογίσιμη πολιτική δύναμη για να επηρεάσει τις αποφάσεις για

περιορισμούς.

τους

∆εν

μελλοντικούς

είναι

πάντα

κανόνες

όμως

απλώς

και

Οι

οικονομικές

Αρχές,

κεντρικές

τράπεζες

και

θέμα

κυβερνήσεις, αντέδρασαν με σχετική ταχύτητα. ∆εν

επιβολής της μία ή της άλλης πλευράς, πολλές φορές

επανέλαβαν τα λάθη της δεκαετίας του 1930. Οι κεντρικές

απλώς είναι αδύνατον να επιτύχεις ταυτόχρονα δύο

τράπεζες μείωσαν τα επιτόκια παρέμβασης και επινόησαν

καθόλα επιθυμητούς στόχους, όπως π.χ. αύξηση των

νέους τρόπους παροχής ρευστότητας στην αγορά. Οι

παρεχόμενων πιστώσεων σε περίοδο κρίσης, μείωσης του

κυβερνήσεις αύξησαν το κατώτατο όριο στην εγγύηση

αναλαμβανόμενου ρίσκου και αυξήσεις των προβλέψεων.

των

καταθέσεων,

παρείχαν

χρηματοοικονομικών

χρηματοοικονομική

κρίση,

που

ξεκίνησε

συντονίστηκαν

το

στεγαστικών παράβλεψη Η.Π.Α.

δανείων των και

τη

συναφή

μειωμένης

κινδύνων

εξάπλωση

εξασφάλισης,

από

μη

ορθολογικούς

τιμολογούνται στις αγορές, με τον πιστωτικό κίνδυνο να παραμένει σε εξαιρετικά υψηλά επίπεδα. Σήμερα, όμως, ίσως ο μεγαλύτερος κίνδυνος είναι η πιθανή πρώιμη

παράγοντες δεν θα μπορούσε να επιφέρει την κρίση από

απόσυρση της ρευστότητας και της δημοσιονομικής

μόνος του, αλλά ο συνδυασμός τους δημιούργησε μια

στήριξης.

εκρηκτική δυναμική και ένα φαύλο κύκλο χρεοκοπιών και πτώσεων των τιμών των περιουσιακών στοιχείων που

Στο μέλλον, όταν η παγκόσμια οικονομία βρει τη νέα

ξεπέρασε τα όρια των Η.Π.Α. και επεκτάθηκε παγκοσμίως,

ισορροπία

κυρίως στην Ευρώπη, σε τραπεζικούς ομίλους που είχαν

χρεωμένα

λειτουργούν πολλές αγορές χρήματος και κεφαλαίου.

κράτη

θα

ακολουθούν

περιοριστική

Ο χρηματοοικονομικός τομέας θα υποστεί μεγάλες πιέσεις, κυρίως από τους επόπτες, οι οποίοι αναμένεται να

αντισυμβαλλόμενων πρώτα αναμένονται

θα αποταμιεύουν περισσότερο.

ελλείψει

τις επιχειρήσεις και τα νοικοκυριά και όταν ο φόβος των στέρεψε ανάπτυξης

που στο παρελθόν τόνωναν τις εξαγωγές πολλών χωρών,

κεφαλαίων και ρευστότητας, μείωσαν τις πιστώσεις προς

ιδρυμάτων

ρυθμοί

δημοσιονομική πολιτική, και οι Αμερικανοί καταναλωτές,

Η χρηματοοικονομική κρίση μεταφέρθηκε στην

χρηματοοικονομικών

οι

πραγματικά επιτόκια θα είναι υψηλότερα, τα υπερ-

πανικό και τον φόβο, με αποτέλεσμα να σταματήσουν να

των

της,

χαμηλότεροι σε σχέση με το προ κρίσης παρελθόν. Τα

εκτεθεί στους αμερικανικούς κινδύνους. Έσπειρε τον

πτωχεύσεων

του

αναιμικής ανάπτυξης. Οι κίνδυνοι φυσικά παραμένουν και

μακροοικονομικών ρίσκων. Καθένας από αυτούς τους

τράπεζες,

χωρών,

αποφεύχθηκε και το 2010 αναμένεται να είναι έτος

ανεπαρκή εποπτεία, καθώς και την ενδογενή γένεση

οι

G-20

Η κατάρρευση των αγορών και των οικονομιών

των επενδυτικών τραπεζών με βραχυχρόνιο δανεισμό, την

όταν

των

κοινή πολιτική εξόδου από την κρίση.

την

τα δάνεια μειωμένης εξασφάλισης, την υψηλή μόχλευση

οικονομία

μέσω

νέα τείχη προστατευτισμού και να ακολουθήσουν μια

επενδυτές σε επενδύσεις δομημένων ομολόγων με βάση

πραγματική

ακολούθησαν

Financial Stability Board. Προσπάθησαν να μην χτίσουν

επιτόκια της περιόδου μετά το 2000, τη φούσκα των στις και

των

αναβαθμισμένου ∆ιεθνούς Νομισματικού Ταμείου και του

καλοκαίρι του 2007, είχε πολλές αιτίες: Τα χαμηλά ακινήτων ιδρυμάτων

διάσωσης

επεκτατική δημοσιονομική πολιτική. Οι προσπάθειές τους

6. Συμπέρασμα
Η

πακέτα

αυστηροποιήσουν τους κανόνες κεφαλαιακής επάρκειας,

τη

να

ρευστότητα και στη συνέχεια τις πιστώσεις στο εξαγωγικό

τους

κάνουν

περισσότερο

προ-κυκλικούς,

να

περιορίσουν τη μόχλευση, να επιβάλλουν μεγαλύτερη

εμπόριο. Στο τέταρτο τρίμηνο του 2008, μετά την

προστασία απέναντι στην έλλειψη ρευστότητας, να

κατάρρευση της Lehman Brothers, κατέρρευσε το διεθνές

Eurobank EFG Economic Research: Η κρίση του 2007-2009: τα αίτια, η αντιμετώπιση και οι προοπτικές

42

Τόμος ΙV, Τεύχος 8, ∆εκέμβριος 2009

επιβάλλουν

μεγαλύτερο

κόστος

στο

μέγεθος

των

τραπεζικών ομίλων. Περισσότερη διαφάνεια και απλότητα και κοινοί λογιστικοί κανόνες διεθνώς είναι η τάση του μέλλοντος. Μεγαλύτερη ευαισθησία στα μακροοικονομικά ενδογενή ρίσκα είναι επίσης η νέα τάση. Μεγαλύτερη προσοχή στη

συστήματος

σταθερότητα και στις

του

φούσκες

χρηματοοικονομικού των τιμών

των

περιουσιακών στοιχείων είναι κάτι που θα δούμε τόσο στη θεωρία των ακαδημαϊκών κύκλων όσο και στην πράξη των εποπτικών αρχών.
Η Ευρώπη ίσως είναι πιο έτοιμη για αλλαγές στο θεσμικό πλαίσιο. Στις Η.Π.Α. το εποπτικό σύστημα είναι κατακερματισμένο και η Wall Street εξακολουθεί να μπορεί να ασκεί τεράστια επιρροή στην ακολουθούμενη πολιτική.
Η εκεί διαμάχη ανάμεσα στους τραπεζίτες και τους επόπτες αναμένεται έντονη και ενδιαφέρουσα.

Eurobank EFG Economic Research: Η κρίση του 2007-2009: τα αίτια, η αντιμετώπιση και οι προοπτικές

43

Τόμος ΙV, Τεύχος 8, ∆εκέμβριος 2009

Βιβλιογραφικές Αναφορές
Freund C. (2009) “The trade response to global downturns”, Chapter 7 in “The great trade collapse:

McCarthy J. και Peach W. R. (2007) “Είναι η αγορά

causes, consequences and prospects”, CEPR,

κατοικίας υπερτιμημένη στις ΗΠΑ;” Κεφάλαιο 8,

November 2009.

Αγορά Κατοικίας: Τάσεις και Επενδυτικές Ευκαιρίες,
Καραμούζης Ν. και Χαρδούβελης Γ., Εκδόσεις

Greenspan A. (2008a) “We will never have a perfect model

Σάκκουλα.

of risk “ Financial Times, March 16, 2008.
Τράπεζα της Ελλάδος (2009) “Νομισματική Πολιτική

Greenspan A. (2008b) “A response to my critics” Financial

Ενδιάμεση Έκθεση 2009”, σελ. 35, Οκτώβριος 2009.

Times Economists Forum, http://blogs.ft.com/economistsforum/2008/04/alan- Χαρδούβελης Γ. (2009) “Η σπουδαιότητα της αγοράς

greenspan-a-response-to-my-critics/, April 6, 2008.

κατοικίας στην οικονομία” στον τόμο Αγορές
Ακινήτων: Εξελίξεις και Προοπτικές, Τράπεζα της

International Monetary Fund (2009a) “Global Financial

Ελλάδος.

Stability Report”, Chapter 1, p. 5, October 2009.

------------------------------------------------International Monetary Fund (2009b) “World Economic
Outlook, Sustaining the Recovery”, Chapter 4, pp. 121

Baldwin R. (2009) “The great trade collapse: What caused

– 151, October 2009.

it and what does it mean?”, Foreword in “The great trade collapse: causes, consequences and prospects”,

Jagganathan R., Kapoor M. and Schaumberg E. (2009)

CEPR, November 2009.

“Why are we in a recession? The financial crisis is the symptom not the disease!” mimeo, Finance Bag Lunch

Bernanke B. (2004) “The Great Moderation” Remarks st

Series, Northwestern University, Kellogg School of

the meetings of the Eastern Economic Association,

Management, Septmeber 3.

Washington, DC, February 20, 2004.

Kashyap A., Rajan R., Stein J. (2008) “Rethinking Capital

Caballero R. and Krishnamurthy A. (2009) “Global

Regulation” Federal Reserve Bank of Kansas City, 2008

Imbalances and Financial Fragility” American

Jackson Hole Economic Symposium “Maintaining

Economic Review Papers and Proceedings, May, pp.

Stability in a Changing Financial System”, August

584-88.

2008.
Coval J., Jurek J. and Stafford E. (2009) “The Economics
King M. (2009) “Finance a return from risk“ speech to the

of Structured Finance” Journal of Economic

Worshipful Company of International Bankers, March

Perspectives, Vol. 23, No 1, Winter 2009.

2009.
Douglas E. (2009) “Implications of the Bank Stress Tests“
McCarthy J. and Peach W. R. (2004) “Are Home Prices

The Brookings Institution, May 11, 2009.

the Next “Bubble”?” FRBNY Economic Policy Review,
December 2004.

Edwards M. (2009) “The International Monetary Fund,
Conditionality, and the World Economic Crisis: New

Mian R. A. and Soufi A. (2008) “The Consequences of

Beginning or False Dawn?”

Mortgage Credit Expansion: Evidence from the U.S.

http://pirate.shu.edu/~edwardmb/conditionalityreform.p df Eurobank EFG Economic Research: Η κρίση του 2007-2009: τα αίτια, η αντιμετώπιση και οι προοπτικές

44

Τόμος ΙV, Τεύχος 8, ∆εκέμβριος 2009

Mortgage Default Crisis” NBER Working Paper 13936,
April .
Obstfeld M. and Rogoff K. (2009) “Global Imbalances and the Financial Crisis: Products of Common Causes”
Federal Reserve Bank of San Francisco Asia Economic
Policy Conference, Santa Barbara, October 2009.
Portes R. (2009) “Global Imbalances” in Macroeconomic
Stability and Financial Regulation: Key Issues for the G20, edited by Dewatripont M., Freixas X. and Portes R,
CEPR March 2009.
Securities and Exchange Commission (2008) “Proposed
Rules for Nationally Recognized Statistical Rating
Organizations”.
Squam Lake Working Group on Financial Regulation
(2009) “An Expedited Resolution Mechanism for
Distressed

Financial

Firms:

Regulatory

Hybrid

Securities” Council on Foreign Relations, Centre for
Geoeconomic Studies, Working Paper, April 2009.
Stock J. and Watson M. (2003) "Has the Business Cycle
Changed? Evidence and Explanations" prepared for the Federal Reserve Bank of Kansas City symposium,
"Monetary Policy and Uncertainty," Jackson Hole,
Wyoming, August 28-30.
Volcker P. (2009) Conference at the Stern School of
Business of New York University “Restoring Financial
Stability: how to Repair a Failed System”, March 6,
2009.

Eurobank EFG Economic Research: Η κρίση του 2007-2009: τα αίτια, η αντιμετώπιση και οι προοπτικές

45

Τόμος ΙV, Τεύχος 8, ∆εκέμβριος 2009

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΤΕΥΧΗ του ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ & ΑΓΟΡΕΣ
Τόμος(Τεύχος)
IV(7)

Ημερομηνία
Νοέμβριος 2009

Συγγραφείς-Τίτλοι Άρθρων
Τ. Αναστασάτος: Προς Ένα Νέο Ελληνικό Αναπτυξιακό Πρότυπο: Επενδύσεις και
Εξωστρέφεια

IV(6)

Σεπτέμβριος 2009

Κ. Βορλόου: Η Απαισιόδοξία των Ελληνικών Νοικοκυριών

IV(5)

Ιούλιος 2009

Γ. Χαρδούβελης, Π. Μονοκρούσος: Είναι ∆ιατηρήσιμο το Συναλλαγματικό
Καθεστώς στη Βουλγαρία;(αγγλική έκδοση)

IV(4)

Μάιος 2009

Γ. Γκιώνης: Η Χρηματοοικονομική Κρίση και η Νέα Ευρώπη

IV(3)

Απρίλιος 2009

Β. Αρακελιάν: Η ∆ιεύρυνση του Περιθωρίου Απόδοσης του 10ετούς Ελληνικού
Κυβερνητικού Ομολόγου εν μέσω της ∆ιεθνούς Χρηματοπιστωτικής Κρίσης

IV(2)

Μάρτιος 2009

Π. Μονοκρούσος: Πρόσφατες Εξελίξεις και Προοπτικές στις Αγορές
Κυβερνητικών Ομολόγων

IV(1)

Ιανουάριος 2009

Κ.Ε. Βορλόου & Σ. Κανελλοπούλου: Οικονομικές Κρίσεις και Τουριστική Κίνηση στην Ελλάδα

III(10)

Νοέμβριος 2008

Τ. Αναστασάτος: Η Ελληνική Νομισματική Πολιτική και τα ∆ιδάγματα για τις
Χώρες της Νέας Ευρώπης

ΙΙΙ(9)

Οκτώβριος 2008

Κ.Ε. Βορλόου: Η τιμή του πετρελαίου και η σχέση με το ευρώ.

ΙΙΙ(8)

Σεπτέμβριος 2008

∆. Μαλλιαρόπουλος, Κ. Λαμπρινουδάκης, Ο. Κοσμά: Βρίσκεται η Ευρώπη στα πρόθυρα μιας ύφεσης;

ΙΙΙ(7)

7 Ιουλίου 2008

Eurobank EFG Economic Research Forum: Η Νέα Παγκόσμια Οικονομία:
Προοπτικές & Προκλήσεις

ΙΙΙ(6)

22 Ιουνίου 2008

Τ. Αναστασάτος: Η Επιδείνωση του Ελληνικού Ισοζυγίου Τρεχουσών Συναλλαγών:
Αίτια, Επιπτώσεις και Σενάρια Προσαρμογής

III(5)

5 Μαΐου 2008

∆. Μαλλιαρόπουλος, Κ. Λαμπρινουδάκης: Πληθωρισμός: Η Νέα Απειλή για τους
Επενδυτές

Τα παραπάνω άρθρα και περισσότερες εκδόσεις είναι διαθέσιμες ηλεκτρονικά δωρεάν, από την ιστοσελίδα της Eurobank EFG:
Κυκλοφορούν επίσης:

http://www.eurobank.gr/research

1.

Γκίκας Χαρδούβελης, «Πηγές Ανάπτυξης: Μπορεί η Ελλάδα να Ακολουθήσει το Παράδειγμα της Ιρλανδίας;» (ISBN:
9608386381, Ιανουάριος 2006, Εκδόσεις Κέρκυρα), με τα πρακτικά και τις μελέτες του ομώνυμου συνεδρίου της Eurobank EFG
(4/10/2005).

2.

Νικόλαος Καραμούζης & Γκίκας Χαρδούβελης, «Αγορά κατοικίας: τάσεις και επενδυτικές ευκαιρίες» (ISBN:
9789604451661, 2007, Εκδόσεις Σάκκουλα).

Eurobank Research: Οικονομία και Αγορές
ISSN: 1790-6881
Eurobank EFG, ∆ιεύθυνση Οικονομικών Μελετών & Προβλέψεων
Ερευνητική Ομάδα:
Συντάκτης: Γκίκας Χαρδούβελης,
Chief Economist & Director of Research
∆ημήτρης Μαλλιαρόπουλος: Research Advisor
Tάσος Αναστασάτος: Senior Economist
Ιωάννης Γκιώνης: Research Economist
Στέλλα Κανελλοπούλου: Research Economist
Θεόδωρος Σταματίου : Research Economist

Θεοδόσης Σαμπανιώτης: Senior Economic Analyst
Όλγα Κοσμά: Economic Analyst
Μαρία Πρανδέκα: Economic Analyst
Βασίλης Ζάρκος: Junior Economic Analyst
Θεόδωρος Ράπανος: Junior Economic Analyst

Eurobank EFG, Σουρή 5 & Αμαλίας 20, Μποδοσάκειο, 10557 Αθήνα, τηλ. (210) 333.7365, Φαξ: (210) 333.7687, web: http://www.eurobank.gr/research , Email επικοινωνίας: Research@eurobank.gr
Ρήτρα μη ευθύνης (disclaimer):
Άρθρα, μελέτες, σχόλια κ.λπ. εκφράζουν αποκλειστικά τις απόψεις του συντάκτη τους. Ανυπόγραφα σημειώματα θεωρούνται της συντάξεως. Άρθρα, μελέτες, σχόλια κ.λπ., που υπογράφονται από μέλη της συντακτικής επιτροπής, εκφράζουν τις προσωπικές απόψεις του γράφοντα. Απαγορεύεται χωρίς προηγούμενη άδεια η ολική ή μερική αναδημοσίευση και γενικά η αναπαραγωγή ή αναμετάδοση αυτής της έκδοσης σε οποιαδήποτε μορφή και με οποιοδήποτε μέσο, ηλεκτρονικό, μηχανικό, φωτοαντιγραφικό, ηχογραφικό ή άλλο.

Eurobank EFG Economic Research: Η κρίση του 2007-2009: τα αίτια, η αντιμετώπιση και οι προοπτικές

46

Similar Documents

Premium Essay

Economics of the Market

...BA (Hons) in Business Studies Module & Code: Economics of the Market, Income and Employment 1a) Price (P) S P1 P2 B A D2 Q2 Q1 D1 Quantity (Q) In this diagram, demand curve shift to the left from D1 to D2 due to the fall in the consumer income of a recession. The equilibrium price and quantity changed from point A to point B, the price and quantity were dropped. 1b) - ing to the price of related goods and taste factors. For example, release a new taste of potato chip may demand of beer or soft drink. Page 1 Programme: BA (Hons) in Business Studies Module & Code: Economics of the Market, Income and Employment ) Price elasticity of demand by business travellers (midpoint method) 1900-2000 1950 2500-2000 2250 x100% x100% PED = = 5 22 = 0.23 ) Price elasticity of demand by vacationers (midpoint method) 600-800 700 2500-2000 2250 x100% x100% PED = = 29 22 = 1.32 2b) demand measures the price sensitivity of buyers’ demand. the reason why might vacationers and airline tickets. In genereal, vacationers have greater elasticity to the airline tickets price because they can choose when to travel or rather travel or not. Business travellers have less elasticity to the aireline tickets price because they have no choice when there are important meeting or other business purposes that need to travel by plane. Page 2 Programme: BA (Hons) in Business Studies Module & Code: Economics of the Market, Income and Employment 3a) Price (P) ...

Words: 356 - Pages: 2

Premium Essay

Economic Markets

...A. Throughout American history there have been periods of financial boom and bust, economic growth and recession. The most recent recession from the third quarter 2007 to the second quarter 2009 seemed like an extraordinary period of recession. The S&P 500 shrank from about 1300 points to 666 points (50%), evaporating capital in a matter of days. However, this recessionary period was quickly turned around to economic growth again. The average post-World War II length of economic contraction has been 11.1 months, whereas the 2007 recession had a 1.62 times longer contraction period: 18 months. Similarly, expansion periods have lasted 58.4 months post-WWII, compared to the 2008 expansionary period that lasted a whopping 73 months; this data supports a 1.25 times as long period of time to recover from the most recent recession. When comparing data from pre-WWII to recent years, it appears that recovery from recessions have trended towards a longer recovery time in more recent contraction periods. B. 1. g of Y= (12,701.00/13,326.00) (4/7) -1= -2.71% change in Y 2. g of E= (140,317.00/146,271.33) (4/7) -1= -2.35% change in E 3. g of u= (9.27%- 4.80%) = 4.47% increase in u 4. In comparison with the recession of 1973-1975, the recent recession was worse in magnitude. Real GDP levels decreased about 1.2 times (annually) more than that of the 1973-1975 recession. The decrease in employment was much more significant on the 2007-2009 recession than that of the past recession. A...

Words: 627 - Pages: 3

Premium Essay

Market Economics

...MBA 507: Managerial Finance Lecture 7 Cost-­‐Volume-­‐Profit  Analysis &  Managerial  Decision  Making Mario  Fonseka FCMA(UK),  CGMA  (US),  Dip.  M  (UK),  FCMA(SL),  MBA  (USJ),  CerGfied  Psychometrician  (BPS) Saturday, September 20, 14 Cost-Volume-Profit Analysis Saturday, September 20, 14 Cost-Volume-Profit Analysis CVP Analysis is based on the relationship between sales revenue, costs and profit in the short run, in which the output of a firm is restricted to that available from the current operating capacity Saturday, September 20, 14 Break even Chart Saturday, September 20, 14 Break even Chart Costs & Revenue (Rs.) 0 Volume (Units) Saturday, September 20, 14 Break even Chart Costs & Revenue (Rs.) Fixed Cost 0 Volume (Units) Saturday, September 20, 14 Break even Chart Costs & Revenue (Rs.) Total Costs Fixed Cost 0 Volume (Units) Saturday, September 20, 14 Break even Chart Costs & Revenue (Rs.) Total Costs Variable Cost Fixed Cost 0 Volume (Units) Saturday, September 20, 14 Break even Chart Costs & Revenue (Rs.) Total Revenue Total Costs Variable Cost Fixed Cost 0 Volume (Units) Saturday, September 20, 14 Break even Chart Costs & Revenue (Rs.) Total Revenue Total Costs Break Even Point Variable Cost Fixed Cost 0 Volume (Units) Saturday, September 20, 14 ...

Words: 3037 - Pages: 13

Premium Essay

Market Failure - Economics

...Q1. Market failure occurs when resources are not allocated in the most efficient way to achieve highest possible social welfare. In a free market society certain goods and services would not be provided by the private sector as they would not be profitable enough for the companies producing them. As a result, society as a whole would suffer. The government steps in to provide the goods and services required by society that private firms will not provide. These public goods include street lighting, emergency services and public spaces eg parks. These services are paid for by the government which collects the funds through taxation. Merit goods are also funded or subsidised by the government. These are goods or services which people would generally not choose to pay for or think to save for which the government thinks are important ie education, libraries, NHS medical treatment. In the UK every child has the right to an education but many households would not be in a position to pay for it. Likewise, before all prescriptions were free in Scotland, there were still some who qualified for free prescription which were funded by the government ie low income households including those in receipt of certain benefits, elderly people of pension age, and children under the age of 16 or 16 and 17 year olds who were still in education. The presence of externalities can contribute to market failure where the actions of a firm leads to a greater social cost ie the presence of lead in car...

Words: 1051 - Pages: 5

Free Essay

Economics - Market Failure

...Environmental Market Failure Negative Externalities Costs imposed on a 3rd party not involved with the consumption or production of the good (the external cost)  Divergence between private and social cost  MSC=MPC+MEC  The MEC = the negative externality  The free market price is less than the optimum price leading to over consumption  Welfare loss Q: The market generated quantity (where privates crosses private) Q1: The optimum quantity (where social crosses social) Over consumption of Q-Q1 Unequal Distribution Effects  Citizens in poor countries are more likely to be affected by the consequences of global warming that those in rich countries  E.g. drought/flooding  They are also a lot less likely to have consumed the goods and services which caused the global warming  And a loss less able to protect them selves e.g. through insurance policies  There are inequities between those who contribute to global warming and those who suffer from it  Citizens of developed (polluting) countries pay less for their goods and services than the social costs of their production  MSC=MPC+MEC Government Intervention to correct Environmental Market Failure 2 main types:  Market based measures Designed to modify the price mechanism using strategies such as taxes and subsidies  Government regulation Sometimes referred to as “Command and Control”, designed to create incentives for firms to reduce harmful...

Words: 1530 - Pages: 7

Premium Essay

Economics/ Market Structures

...A2 Economics 1. Explain why a monopoly has a downward facing marginal revenue curve and a firm in a perfect market has a horizontal marginal revenue curve. Monopolies are firms with a majority share in the market. Monopoly firms set the price because there is less competition and high barriers to entry/exit because of the high start up costs into the industry. So the demand curve is downward sloping because they set the price so to attract more demand they can lower the price. In a perfect market the demand is perfectly inelastic because consumers have perfect information meaning that if a firm increases the price, demand will go down due to lots of competitors and low barriers to entry, so firms in a perfect market are price takers. 2. Explain why prices in oligopolies remain fixed in the long term. An oligopoly is where a few large firms have a majority of the market share. Prices in oligopolies remain fixed in the long term because if a firm lowers in the price, all companies will follow because demand is price elastic. Thus meaning that revenue will go down for each company. So due to price collusion the businesses each agree on a fixed price and instead compete with non financial methods instead, to prevent losses of the revenue. 3. Explain why a monopoly can achieve supernormal profits and a firm in a perfect market can only achieve normal profits. Monopolies are firms with a majority share in the market, usually 25% or more. They can achieve...

Words: 375 - Pages: 2

Premium Essay

. Economic and Financial Market Outlook

...Article 1. ECONOMIC AND FINANCIAL MARKET OUTLOOK (June 2012) No replay of 2011 in the cards for Canadian and US economies Part 1. Summary of the Article First article that I chose is the outlook for advanced economic and financial market particularly US, European union, Canadian and Chinese market that are strongly influence to the world market. Source of the Information and analysis are IMF World Economic outlook and RBC Economic research for year 2012 and forecast for year 2013. This paper includes several economic issues such us economic recession and growth, risk, Labour market and Inflation additionally monetary policies for central banks. Researcher and forecasters compared those issues for different countries and they aim to differentiate and discuss for each of the countries and market situation. Overall, the world economy faces significant challenges in the recent years and is expected to grow by 3.5% this year. Authors stated some significant issues and problems and explained them in detail. For example, paper includes several subtitles about European risk and recession situation, Finding the right policy for Europe, China is in slow growth stage, Canada and US economic situation and factors that impacted in positive and negative ways on the economy, Labour market volatility, Housing market, Households income and debt status, Consumer spending shift, Businesses that are supporting market, Canada’s dollar appreciation, Fed and other central bank policy,...

Words: 933 - Pages: 4

Premium Essay

Money Market and Economic Development

...The Study The financial system is created to move funds from surplus economic units to deficit economic units in order to produce goods and services and to make investment in new equipment and facilities so as to facilitate the growth of the economy and improve the standard of living of its citizens. It is generally recognized that financial system plays a catalytic role in the process of economic development. The financial system of any nation is a function of the size of its economy. A growing economy places more responsibilities on the financial sector to mobilize the needed capital to facilitate production, generate employment and income. An economy that does not experience growth on sustained basis is likely to have a very passive financial sector as there are no incentives for investment. Through the process of growth, financial system offers a wide range of portfolio options for savers and issuable instruments for investors, a function often referred to as financial intermediation (Oke, 2000). The Nigerian financial system comprises of various institutions, markets and operations that are in the business of providing financial services. These institutions can be broadly categorized into money and capital markets. While money market is a market in which short term financial instruments are traded, the capital market on the other hand deals with long term transactions. The major players in the money market are the banks and discount houses. The intermediation role of banks...

Words: 1201 - Pages: 5

Free Essay

Stock Market Development & Economic Growth

...Stock Market Development & Economic Growth in Bangladesh –Rabita Sabah Abstract This paper examines the state of relationship between the stock market development & economic growth in Bangladesh. As a third world country, the economic development of Bangladesh is still dependent on the ups & downs of some macroeconomic as well as capital market factors , like, GDP, real GDP, GDP growth, market capitalization, volatility of stocks, Financial Statement information and other financial factors. This paper has been prepared & presented to have a clear view about contribution of capital market to the economic growth of Bangladesh. So far I know, no analytical study regarding this issue still has not been conducted in Bangladesh. So that I’ve desired to study on this topic in a deeper detail to focus on the relationship of capital market & economic growth from both economic & accounting point of view. I also have focused on how the reporting of the Financial Statements of different institutions according to various local & international standards can have an impact in accelerating the economic advancement in Bangladesh. In assessing the impact of stock market on our country’s economy, I have used some statistical techniques & finance issues as correlation & regression analysis, measurement of cost of capital, index method etc based on the data obtained from the main stock exchange of the country DSE. The study reveals that there is a very close & positive relationship of stock...

Words: 308 - Pages: 2

Premium Essay

Economics for Decision Making Market Structure

...In week four, the innovative firm, Quasar, is introduced in the market structures simulation. Quasar is leading the way in the computer industry with the design and manufacturing of an all optical notebook computer. Through the market structures simulation, examples on how decision-making differ among the market structures of monopoly, oligopoly, monopolistic competition, and perfect competition. This simulation and the real-life scenarios detailed within, provide insight and understanding to the intricate decisions that are made in each type of market structure and the impact of those decisions. In the Quasar simulation, the C.E.O. utilized pricing as tool for optimizing profits, and with the input from the board of advisors decided to allocate funds to advertising, technology, and other ventures. (University of Phoenix, 2008) Through the course of this paper, a solution will be created using strategic variables, in order to sustain the economic profits that the firm can earn. This paper will also look to identify pricing and non-pricing strategies that will further facilitate the goal of maintaining economic profits. Finally, this paper will ascertain what kind of innovations will best prolong Quasar’s distinctiveness. In 2003, Quasar launched the world’s first all optical notebook computer branded Neutron. Because of Neutron’s processor, memory use and high-speed optical conductors, Neutron boasts approximately 5 times the speed of existing microchip-based computers. Neutron...

Words: 1167 - Pages: 5

Free Essay

Stock Market Develpoment & Economic Growth

...কম্পিউটার দ্রুত গতির করার কিছু টিপস তারিখ: ০২-০৮-২০১২ কন্ট্রোল প্যানেলে যান। Add or Remove-এ দুই ক্লিক করুন। Add/Remove windows components-এ ক্লিক করুন। নতুন যে উইন্ডো আসবে সেটির বাম পাশ থেকে অদরকারি প্রোগ্রামগুলোর পাশের টিক চিহ্ন তুলে দিন। তারপর Accessories and Utilities নির্বাচন করে Details-এ ক্লিক করুন। নতুন যে উইন্ডো আসবে সেটি থেকে যে প্রোগ্রামগুলো আপনার কাজে লাগে না সেগুলোর টিক চিহ্ন তুলে দিয়ে OK করুন। এখন next-এ ক্লিক করুন। Successful meassage আসলে Finish-এ ক্লিক করুন। কম্পিউটারের র‌্যা ম কম থাকলে কম্পিউটার ধীর গতির হয়ে যায়। ভার্চুয়াল মেমোরি বাড়িয়ে কম্পিউটার গতি কিছুটা বাড়ানো যায়। ভার্চুয়াল মেমোরি বাড়ানোর জন্য প্রথমে My computer-এ মাউস রেখে ডান বাটনে ক্লিক করে properties-এ যান। এখন Advance-এ ক্লিক করে performance এর settings-এ ক্লিক করুন। আবার Advance-এ ক্লিক করুন। এখন change-এ ক্লিক করে নতুন উইন্ডো এলে সেটির Initial size ও Maximum size-এ আপনার ইচ্ছামত size লিখে set-এ ক্লিক করে ok দিয়ে বেরিয়ে আসুন। তবে Initial size-এ আপনার কম্পিউটারের র‌্যা মের size-এর দ্বিগুন এবং Maximum size-এ র‌্যা মের size-এর চারগুন দিলে ভাল হয়। Ctrl + Alt + Delete চেপে বা টাস্কবারে মাউস রেখে ডান বাটনে ক্লিক করে Task Manager খুলুন।তারপর Processes-এ ক্লিক করুন। অনেকগুলো প্রোগ্রাম-এর তালিকা দেখতে পাবেন। এর মধ্যে বর্তমানে যে প্রোগ্রামগুলো কাজে লাগছে না সেগুলো নির্বাচন করে End Process-এ ক্লিক করে বন্ধ করে দেন। যদি ভুল করে কোনো প্রোগ্রাম বন্ধ করে দেন এবং এতে যদি অপারেটিং সিস্টেম এর কোন সমস্যা হয় তাহলে কম্পিউটার রিস্টার্ট করুন। কিছু সময় পরপর Start থেকে Run-এ ক্লিক করে tree লিখে ok করুন।...

Words: 293 - Pages: 2

Free Essay

Stock Market Development & Economic Growth in Bangladesh

...the state of relationship between the stock market development & economic growth in Bangladesh. As a third world country, the economic development of Bangladesh is still dependent on the ups & downs of some macroeconomic as well as capital market factors , like, GDP, real GDP, GDP growth, market capitalization, volatility of stocks, Financial Statement information and other financial factors. This paper has been prepared & presented to have a clear view about contribution of capital market to the economic growth of Bangladesh. So far I know, no analytical study regarding this issue still has not been conducted in Bangladesh. So that I’ve desired to study on this topic in a deeper detail to focus on the relationship of capital market & economic growth from both economic & accounting point of view. I also have focused on how the reporting of the Financial Statements of different institutions according to various local & international standards can have an impact in accelerating the economic advancement in Bangladesh. In assessing the impact of stock market on our country’s economy, I have used some statistical techniques & finance issues as correlation & regression analysis, measurement of cost of capital, index method etc based on the data obtained from the main stock exchange of the country DSE. The study reveals that there is a very close & positive relationship of stock market development of Bangladesh with this country’s economic growth. And also another result of this study...

Words: 294 - Pages: 2

Free Essay

Prospects of Market Volumes and Shares Economics Essay

...Prospects Of Market Volumes And Shares Economics Essay Nanotechnology qualifies for having a major impact on the world economy, because nanotechnological applications will be used in virtually all sectors. Scientists, researchers, managers, investors and policy makers worldwide acknowledge this huge potential and have started the nano-race. Prospects of Market Volumes and Shares The NSF [1] estimated a world market for nanotechnological products of $1 trillion for 2015. Depending on the definition of nanotechnology and its contribution to added value of the final products as well as the degree of optimism, many other forecasts vary between moderate $150 bn in 2010 [2] and $2.6 trillion in 2014 [3] . The latter, most optimistic scenario would imply that the market for nanotechnology-based products would be larger than the prospected information and communication technology market and would exceed the future biotech market by ten times. The forecasts differ significantly from each other, but have common thread in that they predict a substantial increase of the market for nanotechnological products with a take off some when in the early 2010s. The figures presented above show the possible direction, but are not adequate for deeper analyses of the development of the nanotechnology market. Lux Research and the NSF have both spent some efforts in breaking the figures down in nanotechnology subfields, the first in an analysis of 5 years in the past (1999-2003), the NSF shows the expected...

Words: 4588 - Pages: 19

Premium Essay

Economics : Price Floor in Australian Wool Market

...1.1 Introduction Australia’s known to produce the best wool in the world; hence it has dominance in the worlds market of Merino wool of 50% and greasy wool of 27% as of June 2001 (ABS, 2007). In the early 1970’s to stabilise the declining price of wool, the Australian Wool Council (AWC) implemented a minimum price floor scheme to protect the Australian wool producers. The price floor for wool began in 1974 and ended in 1991 as “there was no plan to cope with the sharp reversal in the supply-demand situation.” (Clancy, The reason wool was knocked to the floor, 2011). 1.2 Price floor Price floor refers to the minimum price level in which a commodity can be sold in the market (Hubbard, Garnet, Lewis, & O'brien, 2010). It is usually illegal to sell the commodity below the stipulated price. This is a price that is higher than the equilibrium price that the market is prepared to pay for that commodity (Taylor, 2006). In the 1990s the Australian government imposed a price floor in the wool market with the view of protecting sheep farmers and providing them the assurance that they would not be affected by the price fluctuations in the global wool market. The move was aimed at facilitating growth in the industry, creating jobs and improving the standard of living of Australian farmers. In addition, the price floor prevented market from getting into price competition (Bardsley, 1994) Following diagram (Figure 1) shows the demand curve of a commodity that has price floor. Price of...

Words: 1586 - Pages: 7

Premium Essay

Ten Principles of Economics and How Markets Work

...Ten Principles of Economics and How Markets Work 365/ECO July 18, 2016 University of Phoenix Ten Principles of Economics and How Markets Work Economics is the study of how society manages its resources, and how they are allocated (Mankiw, 2015). People must understand how the markets, trade, and government can affect items like inflation, investing, and their standard of living. Frequently, the government will interfere with the natural flow of the supply and demand curve creating ripples in the economy that will take years to readjust to normalcy. Resources, interdependence and the supply and demand curve People and governments must decide what to spend money on, and that decision always comes with a tradeoff (Mankiw, 2015). The text notes that one trade off is between efficiency and equality. Efficiency is getting the most it can from the scarce resources and equality is ensuring the resources are distributed among all members of the society. Where one person may choose to pay more for a home, another person may choose a lesser home to have the ability to travel more. When government gets involved the tradeoffs are the goals of efficiency and equality often find conflict. Countries and governments are becoming increasingly interdependent, and it has tradeoffs (Mankiw, 2015). Interdependence allows for all areas of the world to maintain a standard of living, produce goods, and trade with other communities around the world. When all...

Words: 750 - Pages: 3