“ENDO”
(Isa sa MGA SALITA NG TAON 2014 na pinili SA SAWIKAAN) nina John Kelvin R. Briones(Nagtapos ng Bachelor in Secondary Education, major in English sa Bulacan State University (BulSU); kasalukuyang nagtuturo at koordineytor ng Filipino sa Iluminada Roxas-Mendoza Memorial High School, sa Bocaue, Bulacan; part-time English instructor sa BulSU; kumukuha ng Master sa Sining ng Araling Filipino sa De La Salle University-Manila bilang isang iskolar; nagwagi ng Ikatlong Gantimpala sa Gawad KWF sa Sanaysay 2014.) at David Michael M. San Juan(Associate professor sa Departamento ng Filipino ng DLSU-Manila; nagtapos ng Bachelor in Secondary Education, major in Filipino sa BulSU (magna cum laude), Master of Arts in Teaching Filipino sa Philippine Normal University, at PhD in Southeast Asian Studies sa Centro Escolar University; may yunit din sa MA in International Studies, major in European Studies sa DLSU-Manila; board member ng Pambansang Samahan sa Linggwistika at Literaturang Filipino (PSLLF); convenor ng Alyansa ng Mga Tagapagtanggol ng Wikang Filipino (TANGGOL WIKA); at public information officer ng Alliance of Concerned Teachers-Private Schools (ACT-Private).)
Post-Kumperensyang Introduksyon Tapos na ang Sawikaan 2014. “Selfie” ang itinanghal na pangunahing Salita ng Taon. Pangalawa naman ang “endo.” Pangatlo ang “Filipinas.” Kasama rin sa mga Salita ng Taon 2014 ang mga sumusunod: “PDAF, hashtag, riding in tandem, whistleblower, pagpag, CCTV, imba, bossing, peg, storm surge.” Bakit nga ba nakasama pa sa “Mga Salita ng Taon 2014” ang “ENDO,” samantalang, sabi nga ng isang comment sa isang Facebook page ng isang media firm, “matagal na ‘yang salitang ‘yan.” Narito ang papel na aming iprinisenta sa Sawikaan bilang sagot. Sa layuning mas mapatampok ang kampanyang kontra-ENDO, nakahanda kami na talakayin an gaming papel sa anumang pagtitipon, asembliya, o kumperensya. Mangyaring kontakin kami sa Facebook o kaya’y sa pamamagitan ng email: dmmsanjuan@gmail.com para sa pag-iiskedyul ng pagtalakay sa aming papel. Hangad namin na mas maraming mamamayan ang makabasa sa papel at makalahok sa talakayan. Gamitin nating oportunidad ito upang lalong isulong ang kampanyang kontra-ENDO. Alay namin ito sa lahat ng mga manggagawang naghahangad ng at nakikibaka para sa isang makatarungan at mapagkalingang lipunan.
Kahulugan, Etimolohiya at Aktwal na Gamit ng Salita
ENDO : pinaikling bersyon ng pariralang “end of contract”; tumutukoy sa manggagawang kontraktwal na natapos na ang kontrata; pagtatapos ng kontrata; huling araw sa trabahong kontraktwal; sistema ng empleyong walang seguridad. Malinaw sa mga depenisyong ibinigay na ang salitang “endo” ay mula sa pariralang Ingles na “end of contract,” ang mas simpleng bersyon ng teknikal na konstruksyong “expiry of contract” sa mga dokumento ng empleyo na pinapipirmahan sa mga manggagawang kontraktwal. Ginagamit ding pandiwa ang “endo” batay sa mga halimbawang nakuha sa internet: “in-endo”: winakasan ng employer ang kontrata bago ang legal nitong pagtatapos o tinanggal sa trabaho ang manggagawa/empleyado; “na-endo”: natapos na ang kontrata; “nagpa-endo”: nagbitiw sa kontraktwal na trabaho para “rumaket” nang todo o magnegosyo; “pagka-endo”: pagkatapos ma-endo; “mag-endo”: magtapos ang kontrata.
Endo sa Pambansang Diskurso Noong 2007 ay ipinalabas ang pelikulang “Endo” ni Jade Castro na tumatalakay sa buhay at buhay-pag-ibig ng mga manggagawang kontraktwal. Ginawaran ng Cinemalaya Grand Jury Prize ang “Endo” sa taong iyon. Sa pelikulang “Endo” ang dalawang pangunahing karakter ay saleslady at salesboy. Higit na mapapansin ang malalim na kontekstong panlipunan ng pelikulang ito na sa unang sipat ay simpleng love story, kung isasaalang-alang ang Ingles na pamagat nito: “Love on A Budget.” Libreng pag-ibig sa gitna ng magastos-pero-baratilyong-magpasweldong daigdig ang peg ng pelikula. Sa sobrang liit ng sweldo ng isang manggagawang gaya nina Leo at Tanya sa “Endo,” wala na silang pera para sa kahit anong luhong nakapagbibigay-kasiyahan sa mga masasalapi. Sa kaso ni Leo, karaniwang madali ring mag-endo ang kanyang mga pag-ibig hanggang sa dumating si Tanya na bumago kahit paano sa kanya. Pantapat ang pansamantalang seguridad na alok ng pag-ibig sa permanenteng inseguridad na dulot ng trabahong kada anim na buwan ay nag-eendo. Pag-ibig bilang pakunswelo sa mga manggagawang pinasusuweldo ng mga kapitalista para lamang muling makapasok bukas at muling mapagsamantalahan bilang alipin ng sistemang pinakikinabangan ng iilan.
Bago pa maipalabas ang naturang pelikula, palasak na ang paggamit sa midya ng “endo” sapagkat bukambibig ito ng mga unyon at iba pang organisasyon ng mga manggagawa na lumalaban sa sistematikong kontraktwalisasyon na laganap sa buong Pilipinas. Marahil, ang desisyon ng Korte Suprema (G.R. No. 127448) na inilabas noong Setyembre 10, 1998 naman ang isa sa mga pinakaunang dokumento ng gobyerno na gumamit ng terminong “end of contract.” Ayon sa nasabing desisyon, hindi maaaring gamitin ang “end of contract” para tanggalin ang isang manggagawa dahil ito’y isang “...devious, but crude, attempt to circumvent petitioner's right to security of tenure...” Bagamat may magkakasalungat na pananaw sa iba pang isyung ekonomiko at sosyo-politikal, nagkakaisa naman sa paggamit ng terminong “endo” at pagtutol sa sistemang ito ang Kilusang Mayo Uno (KMU), Partido ng Mga Manggagawa (PM), at Alliance of Progressive Labor (APL). Isinisisi ng KMU ang sistemang endo sa Batas Republika 6715 o Batas Herrera na nilagdaan noong Marso 2, 1989 sa ilalim ng unang administrasyong Aquino. Ayon sa KMU, binigyang-kapangyarihan ng Batas Herrera ang labor secretary na maglabas ng guidelines na nagbigay-daan upang maging legal ang kontraktwalisasyon sa Pilipinas. Idinagdag pa nila na “After 25 years of the Herrera Law, endo, shorthand for “end of contract,” has become a commonly-used word and contractuals have become the majority among the country’s workers.” Bukod sa pagbabasura ng Batas Herrera, ipinanawagan din ng KMU ang pagpapawalambisa sa Department Order 18-A Series of 2011 ng ikalawang administrasyong Aquino na sa esensya ay nagpatuloy lamang sa patakarang kontraktwalisasyon ng mga nakaraang administrasyon. Sa kasamaang-palad, wala sa prayoridad ng ikalawang administrasyong Aquino ang pagbabasura sa kontraktwalisasyon, sa sistemang endo mismo.
Noong 2012 naman, ipinahayag ng NAGKAISA, isang alyansa ng mga pangkat ng mga manggagawa na pinangungunahan ng PM na nilalabanan din nila ang sistemang “endo” o “5-5-5” o “job contracting” na anila’y tinatawag na sistemang “job order” sa mga ahensya ng gobyerno. Tinatawag ding “5-5-5” ang sistemang “endo” sapagkat 5 buwan lamang ang karaniwang haba ng panahon ng karaniwang kontratang kontraktwal sa bansa. Ang ganitong iskema ay pag-ikot o sirkumbensyon sa maka-manggagawang probisyon ng Labor Code na nagtatadhana ng pagbibigay ng permanenteng trabaho sa sinumang manggagawang lumagpas sa anim na buwan ang pagtatrabaho sa isang kumpanya. Sa kabila ng bangayan sa pagitan ng KMU at APL, sinasabi ng APL na gaya ng KMU, sila rin ay tumututol sa sistemang “endo.”
Sa “Praymer Hinggil sa Krisis sa Ekonomya” na inilabas ng Pambansang Kawanihan sa Instruksyon ng Partido Komunista ng Pilipinas noong 2007, ginamit ang terminong “endo” para ilarawan ang kalagayan ng mga manggagawa sa ilalim ng kasalukuyang sistema. Gaya ng mga komunista, maging ang Department of Labor of Employment (DOLE) at ang Institute of Labor Studies nito ay kapwa gumagamit ng terminong “endo,” na tinawag ding “6-6-6” ng DOLE. Ipinagyayabang din ng DOLE na nililimitahan nila ang pag-abuso sa gayong sistema sa pamamagitan ng Department Order No. 18, Series of 2002. Malinaw kung gayon na nasa pambansang kamalayan at diskurso na ang salitang “endo” bagamat wala pa ito sa mga diksiyonaryo.
Ang Mundo ng Endo, Ang Endo sa Mundo
Sa kabila ng malawakang pagtutol ng mga organisasyong maka-manggagawa sa sistemang “endo,” palawak nang palawak ang saklaw nito sa Pilipinas at gayundin sa ibang bansa. Ayon sa Bureau of Labor and Employment Statistics Integrated Survey/BITS (2012), 30.5% ng mga manggagawa sa Pilipinas ay di regular (o sa madaling sabi, karamihan sa kanila’y nagtatrabaho sa ilalim ng sistemang endo). Dati-rati, sa mga pribadong korporasyon lamang pangkaraniwan ang “endo.” Notorious ang mga mall chain at fastfood chain sa pagpapatupad ng sistemang “endo.” Malaon, maging ang mga ahensya ng gobyerno ay nagpapatupad na rin ng iba’t ibang bersyon ng “endo.” Halimbawa, sa Department of Education (DepEd), National Labor Relations Commission (NLRC), at National Commission on Culture and the Arts (NCCA), gayundin ang napakaraming state colleges and universities (SCUs) ay pawang kumukuha ng mga empleyadong kontraktwal na karaniwang ipinapaketeng “project-based” o “job order” o kaya’y “subcontracted.”
Sa kaso ng DepEd, ang mga kontratang pinapipirmahan sa mga manggagawang kontraktwal ay sumasaklaw sa anim na buwan lamang na renewable hangga’t may pangangailangan ang ahensya. Sa kasamaang-palad, ang ganitong kontrata ay nagtatatwa sa pag-iral ng “employee-employer relationship” at hindi rin magrereflect sa service record sakaling makakuha ng permanenteng trabaho sa gobyerno ang empleyado. Sa maraming SCUs naman gaya sa Bulacan State University, mayorya ng mga instruktor ay kontraktwal at saklaw ng mga imposisyong gumagamit ng mga eupemismong tulad ng “contract of service” (COS). Bawat semestre ang renewal ng kontrata sa mga ganitong iskema. Sa ilang pribadong paaralan ay talamak na rin ang mga kontratang tinaguriang “fixed term” – isang eupemismo para sa kontratang renewable bawat taon o kaya’y sumasaklaw sa fixed na panahon na maaaring lagpas sa isang taon ngunit wala ring pangako ng pagkapermanente o tenure. Ayon sa ulat ng mga guro sa dalawang malaking pribadong kolehiyo sa Maynila at sa Lungsod ng Quezon, nagdeklara na ang kani-kanilang administrasyon na silang lahat ay tatanggalan ng permanenteng istatus bilang paghahanda sa pagpupungos ng mga asignatura sa bagong kurikulum ng kolehiyo, at kailangang sumailalim sa reaplikasyon upang maging part-time na empleyado na lamang mula 2016. Mukhang magiging talamak na rin sa mga susunod na panahon ang sistemang endo sa akademya, gaya ng pagiging talamak nito sa Estados Unidos sa pamamagitan ng lansakang adjunctivization ng mga propesor doon sa ngalan ng pagtitipid at pagkakamal ng tubo ng mga pribadong institusyong pang-edukasyon. Ayon sa isang ulat ng New York Times noong 2013, halos 80% ng mga guro sa mga unibersidad ng Estados Unidos ay pawang adjunct professors o mga propesor na hindi permanente o non-tenured; sa madaling sabi’y manggagawang biktima rin ng endo.
Ang sistemang “endo” sa Pilipinas ay bahagi lamang ng mas malawak na saklaw ng kontraktwalisasyon sa buong mundo. Ayon sa International Labor Rights Forum na ang headquarters ay nasa Washington, USA, mga trabahong “precarious” na ang pumalit sa dati-rati’y permanenteng empleyo dahil sa outsourcing, pag-iral ng mga employment agency, at pagklasipika sa mga manggagawa bilang “short-term” o “independent contractors.” Kaugnay nito, popular na sa Amerika at Europa ang terminong precariat – pinaghalong precarious at proletariat – na ayon kay Noam Chomsky ay tumutukoy sa mga manggagawang nasa laylayan ng lipunan dahil sa permanenteng inseguridad na kanilang dinaranas dulot ng kawalan ng permanenteng trabaho at/o nakabubuhay na sahod/kita. Sa ganitong diwa, ang sistemang “endo” ay malinaw na bahagi ng globalisasyong pabaratan o “race-to-the-bottom globalization” na isinasakatuparan sa pamamagitan ng pagsasamantala ng mga korporasyon sa takot ng mga manggagawa na agad mapalitan ng sinuman sa mahabang pila ng mga walang trabaho na nakatanghod sa labas ng kumpanya. Dahilan sa transnasyunal na kalikasan ng kapitalismo sa kasalukuyan, madali para sa mga kapitalista na maglipat-lipat ng operasyon saanmang pinakamaliit ang gastos, lalo na ang pasweldo. Bahagi rin ng ganitong sistema ang malawakang pag-iimport ng mga mas mauunlad na bansa sa mga manggagawang kontraktwal mula sa mga desperado at mahihirap na bansa gaya ng Pilipinas. Dapat bigyang-diin na ang Overseas Filipino Workers (OFWs) ay puro kontraktwal din, kaya nga ang orihinal na tawag sa kanila ay Overseas Contract Workers o OCWs.
Bunsod ng global na krisis na nagsimula noong 2008, ayon sa World of Works Report ng International Labor Organization (ILO) noong 2012, lalong lumawak ang saklaw ng mga trabahong involuntary part-time at temporary sa mga mauunlad na bansa, at nananatiling malawak din ang saklaw ng informal employment – 40% ng kabuuan sa Third World. Ang mga ganitong porma ng empleyo ay pawang kahawig kundi man direktang maikakategoryang kasama ng sistemang “endo” sa Pilipinas. Nag-iiba lamang ang tawag ngunit gayundin ang ibig sabihin. Parehong aso, ibang kolyar: zero-hour contract, precarious work, temporary, part-time, informal, non-permanent, contractual, job order, casual, non-tenured, project-based, fixed term, labor flexibilization...ENDO.
Sa tahas na lenteng Marxista, ang endo ay isang imbensyong kapitalista na bahagi ng lohika ng kapitalismo – na siyang nangingibabaw na sistema ngayon sa mayorya ng mga bansa sa mundo – bilang ideolohiyang nakapokus sa mabilis na akumulasyon ng tubo ng mga kapitalista, sa pamamagitan ng pagtitipid sa mga manggagawa. Sa kalakarang endo, ang mga kapitalistang nasa tuktok ng tatsulok ang higit na nakikinabang sa paglaki ng tubo ng mga kumpanya. Inversely proportional ang sitwasyon ng mga aktor sa hiyerkiya ng kapitalismong estilong endo, at ang pakinabang nila sa sistema.
Sa Madaling Sabi: Isang Kwentong Endo
Upang maging mas kontekstwalisado ang kahulugan ng “endo” batay sa gamit nito sa Pilipinas, maaaring pagsalitain ang subconscious ng mga manggagawang apektado ng “endo.” Kung makapagsasalita lamang ang tinig sa kanilang kaibuturan, maaaring ibahagi nila ang ganitong kwentong buhay: “Madalas, alam mo na sa simula pa lang na endo ka...na mag-eexpire ang kontrata at hindi ka mapepermanente kaya bihirang sabihing “inendo” ka pero laging sinasabi na “endo” ka na. Samakatwid, passive expiration ng kontrata ang konteksto ng “endo.” Para itong paghihintay sa inevitable, sa isang masamang pangyayari na darating kahit ayaw mo at kahit nilalabanan mo. Pagkatapos ng “endo,” obligado kang maghanap ng bagong trabaho na malamang ay sa ilalim din ng sistemang “endo.” Pwede rin namang parehong kumpanya pero magkaibang branch: halimbawa, kung endo ka na sa SM Manila, pwede kang lumipat sa SM Makati, o kung endo ka na sa McDo Vito Cruz, pwede kang lumipat sa McDo Recto. Ang salitang “endo” ay ebidensya ng masaklap na katototohanan ng kawalang-kapangyarihan ng mga manggagawa sa kasalukuyang lipunang kontrolado ng mga dambuhalang kapitalistang pagkakamal lamang ng tubo ang iniisip, sukdulang mawalan na ng espasyo para sa makatwiran at makatarungang mga patakarang mangangalaga sa seguridad sa trabaho ng mga manggagawang lumilikha ng yaman ng daigdig. Walang benepisyong Philhealth at Social Security System (SSS) ang manggagawang biktima ng endo. “Libing wage” – baratilyong pasweldong sapat lamang upang makapasok ka hanggang sa matapos ang kontrata – ang ibibigay sa iyo ng kapitalista. Ang natipid nilang pera na dapat ay para sa Philhealth at SSS mo ang nagpapalobo pang lalo sa kanilang mga bank account na walang katapusan ang paglaki. Pinagkakaitan ka ng seguridad sa trabaho upang manatili kang aliping patay-gutom na laging nag-aabang lamang sa trabahong kontraktwal na alok ng mga kapitalista.”

End ENDO!: Sawikaan Bilang Unang Hakbang
Produkto ng kapitalismo ang sistemang endo. Alinsunod sa lohika ng kapital, ang pagpiga sa manggagawa, ang pagsasamantala sa kanila, ang direktang akumulasyon ng kapitalista sa pinagpawisan at kung minsa’y pinagbuwisan pa ng dugo na tubo, sa pamamagitan ng pagtitipid sa pasweldo at pagkakait ng kahit kakarampot na mga benepisyong tulad ng panlipunang seguro at segurong pangkalusugan. Panahon nang tapusin ang kontratang itong walang katwiran at walang katarungan. Panahon nang IENDO ANG KAPITALISMO! Alinsunod sa winika ni Karl Marx at Friedrich Engels sa Manipestong Komunista, ang burgesya, ang mga kapitalista mismo ang nagluluwal sa mga maghuhukay ng kanilang libingan. Ang mga manggagawang iniluwal at biktima ng sistemang endo ang may kolektibong kakayahan din na wakasan ang mapagsamantalang sistemang kapitalista. Mula sa mga modelong ebolusyunaryo sa Amerika Latina hanggang sa mga modelong rebolusyunaryo sa kasaysayan, hitik na sa karanasan ang daigdig kung paano susulong ang mga proletaryo mula rito tungo roon.
Sa pagsuong ng bansa sa minadaling ASEAN integration at iba pang kahawig na iskema, lalong lalala at lalawak ang saklaw ng sistemang endo sa bansa dahil ang ilan sa mga bansa sa Timog Silangang Asya ay may mas mababang antas ng pasahod kaysa sa Pilipinas. Ang walang rendang mobility ng mga manggagawa sa loob ng ASEAN na planong isakatuparan ng blokeng rehiyonal na ito ay lalong magpapababa sa pangkalahatang antas ng sahod. Samakatwid, lalong dapat kilalanin ang salitang “endo” upang magsilbi itong lunsaran sa pagkritik sa mga huwad at hungkag na pangako ng globalisasyon na inilalako ng mga korporasyon at mga gobyernong pinangingibabawan ng mga elite sa pamamagitan ng mga imposisyong “mula sa itaas” tulad ng minadaling ASEAN integration at ng programang K to 12 na nagpapabilis sa pagmamanupaktura ng mga manggagawang hindi na magkokolehiyo at kung gayo’y mas madaling “brasuhin” sa pagtanggap ng trabahong endo. Sa pag-iral at matagal nang pangingibabaw ng kasuklam-suklam na realidad ng endo, nararapat manindigan ang mga mamamayan, lalo na ang mga manggagawa para sa isang bagong sistemang ekonomiko na magbibigay-daan sa pagwawakas nito. Sa pamamagitan ng eksposisyon ng konteksto ng endo, makapag-aambag ang akademya sa global na pakikibaka para sa pagbabasura ng sistemang kontraktwalisasyon at tungo sa paglikha ng lipunang mapagkalinga sa bawat mamamayan. Kailangang irehistro ang kritik sa sistemang endo at magiging mas mabisa ito kung pormal na kikilalaning salitang Filipino ang endo.
Masasabing wala pang diksiyonaryo sa Pilipinas ang nagtala ng salitang “endo” batay sa konteksto nito sa larangan ng paggawa, sapagkat walang ganitong word entry sa mga pinakakomprehensibong diksiyonaryong Filipino tulad ng “Diksiyonaryong Sentinyal ng Wikang Filipino (Pang-Ika-75 Anibersaryong Edisyon)” na inilabas ng Komisyon sa Wikang Filipino (KWF) noong 2011, at ng una at ikalawang edisyon ng “UP Diksiyonaryong Filipino” na inilimbag naman noong 2001 at 2010. Kapag itinanghal na Salita ng Taon 2014 ang “endo,” marahil ay makakasama na ito sa susunod na mga edisyon ng mga nabanggit na diksiyonaryo. Magbibigay-daan din ito sa pagpasok ng iba pang kaugnay na salita sa leksikon ng Filipino gaya ng precariat/prekaryat; libing wage; JO/Job Order; COS/Contract of Service; tres-singko/singko-singko-singko; tres sais/sais-sais-sais; globalisasyong pabaratan; pansamantagal; malapultaym; at raket. Nakataya rito ang kinabukasan ng milyun-milyong manggagawa sa mundo na nag-aasam ng katuparan ng mga pangakong nasa Unibersal na Deklarasyon ng Mga Karapatang Pantao na nagbibigay-garantiya sa seguridad sa trabaho, bagay na sinasalansang ng sistemang endo. Bukod dito, dapat ding bigyang-diin na makabuluhan ang kontekstong istorikal ng endo sapagkat itinatala nito ang pagbura sa o pagkawala ng mapagkalingang estado na naitatag sa maraming bansa pagkatapos ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig. Ang endo ay salamin ng pangkalahatang inseguridad ng buhay sa mundong pinilit lutuin sa kawa ng globalisasyong pabaratan na nagsimulang umarangkada sa kalagitnaan ng dekada 90 at hanggang ngayo’y nananalasa sa at nilalabanan ng mga mamamayan ng daigdig. Samakatwid, ang pagkilala sa salitang endo ay paggunita, at pagsariwa sa diwa ng lipunang mapagkalinga, ng ideya ng solidaridad, ng malalaking tipak ng kasaysayan na pinanday at pinapanday ng pakikibaka ng mga manggagawa mula noon hanggang ngayon. Renewal ito ng ating kontratang panlipunan, ng ating kolektibong konsensus na ang theme song dapat ng lipunan ay “We’re All in This Together” at hindi “Money, Money, Money.” Higit sa lahat, paanyaya ito sa bawat isa sa atin na muling pakinggan ang alingawngaw ng mga tinig na sumisigaw sa ilang na unang narinig sa London, 166 taon ang nakararaan, upang buhayin ang aandap-andap na titis ng pakikibaka para sa isang lipunang mapagkalinga sa lahat, isang daigdig na wala nang endo: “Manggagawa ng lahat ng bansa, magkaisa! Walang mawawala sa inyo kundi ang inyong mga tanikala!” IENDO NA ANG ENDO! IENDO ANG KAPITALISMO!
Mga Sanggunian:
Amin, Samir. “Popular Movements Toward Socialism: Their Unity and Diversity.” Monthly Review 2014, Volume 66, Issue 02 (June). http://monthlyreview.org/2014/06/01/popular-movements-toward-socialism/
Chomsky, Noam. “Plutonomy and the Precariat.” Huffington Post. 05/08/2012. http://www.huffingtonpost.com/noam-chomsky/plutonomy-and-the-precari_b_1499246.html
Conde, Chichi. “No to P125 legislated wage increase, anti-contractualization bill -- Aquino.” 01 May 2012. InterAksyon Online. http://www.interaksyon.com/article/30748/no-to-p125-legislated-wage-increase-anti-contractualization-bill----aquino
Escudero, Chiz. “Endo.” Abante Tonite Online. 14 June 2011. http://www.abante-tonite.com/issue/june1411/public_chiz.htm
GMA Network Online. “Tweets for My Sweet: Endo na si Sweet.” 06 May 2012. http://www.gmanetwork.com/entertainment/stars/Marian-Rivera/videos/2012-05-06/19480/Tweets-for-My-Sweet-Endo-na-si-Sweet
InkBlood. “God Save The Queen.” 27 September 2012. https://tl-ph.facebook.com/notes/stories-of-your-life-katatakutan-kababalaghan-pag-ibig/god-save-the-queen-ni-inkblood/468094159880691
International Labor Rights Forum. “Precarious work.” http://www.laborrights.org/issues/precarious-work
Institute for Labor Studies. “A Policy Discussion on Outsourcing, Offshoring and Remote Work.” (Proceedings of the Working World Trialogue Series 13.13). 10 May 2013. http://ilsdole.gov.ph/wp-content/uploads/2013/06/Summary-of-ProceedingupdatedFINAL.pdf
Kendzior, Sarah. “Academia's indentured servants.” Aljazeera Online. 11 April 2013. http://www.aljazeera.com/indepth/opinion/2013/04/20134119156459616.html
Kilusang Mayo Uno. “Junk the anti-worker Herrera Law!” 02 March 2014. http://www.kilusangmayouno.org/news/2014/03/junk-anti-worker-herrera-law
Lebowitz, Michael. “Proposing a Path to Socialism: Two Papers for Hugo Chávez.” Monthly Review 2014, Volume 65, Issue 10 (March). http://monthlyreview.org/2014/03/01/proposing-path-socialism-two-papers-hugo-chavez/
Lindio-McGovern, Ligaya. “Neo-liberal Globalization in the Philippines: Its Impact on Filipino Women and Their Forms of Resistance.” Journal of Developing Societies. Vol 23(1–2): 15–35. 2007. http://jds.sagepub.com/content/23/1-2/15.full.pdf+html
Macaspac, Macky. “Herrera Law, legal na batayan ng kontraktuwalisasyon sa paggawa, pinababasura.” 08 September 2014. http://pinoyweekly.org/new/2014/03/herrera-law-legal-na-batayan-ng-kontraktuwalisasyon-sa-paggawa-pinababasura/
Marx, Karl at Friedrich Engels. Manifesto of the Communist Party. https://www.marxists.org/archive/marx/works/1848/communist-manifesto/
MedHelp Online. 07 August 2013. http://www.medhelp.org/posts/Hepatitis-B---Philippines/HEPA-B-CURE---4-LIFE-TRANSFER-FACTOR-EFFECTIVE/show/654207?page=12
Mészáros, István. “Reflections on the New International: Dedicated to the Memory and Legacy of President Hugo Chávez.” Monthly Review 2014, Volume 65, Issue 09 (February). http://monthlyreview.org/2014/02/01/reflections-new-international/
New York Times. “Gap Widens for Faculty at Colleges, Report Finds.” by Tamar Lewin. 08 April 2013. http://www.nytimes.com/2013/04/08/education/gap-in-university-faculty-pay-continues-to-grow-report-finds.html?_r=2&
Pambansang Kawanihan sa Instruksyon ng Partido Komunista ng Pilipinas. “Praymer Hinggil sa Krisis sa Ekonomya.” PADEPA Online. 21 August 2007. http://www.padepaonline.com/pag-aaral-sa-mga-isyung-pangkasalukuyan/praymer-hinggil-sa-krisis-sa-ekonomya
Philippine Online Chronicles. “Endo: A real-world romance.” 10 October 2008. http://thepoc.net/index.php/endo-a-real-world-romance/
Pinoy Exchange Online. http://www.pinoyexchange.com/forums/showthread.php?t=469935&page=18
Wattpad. “Why Can’t It Be?” http://www.wattpad.com/54658624-why-can't-it-be-one-shot-story/page/5
YouTube. “Alamona.” 23 April 2006. www.youtube.com/watch?v=MW729sLtv9g[->0]

[->0] - http://www.youtube.com/watch?v=MW729sLtv9g