Free Essay

Julius Ceaser

In:

Submitted By Tuulka
Words 4746
Pages 19
* Лекц №2 Ахуйн тухай сургаал Ахуйн тухай философи сургаалуудыг янз бүрийн үндэслэгээний үүднээс өөрөөрөөр хэв маяг болгон ангилж болдог. Ахуйн тухай сургаалуудыг нэн түрүүнд: а) сонгодог философийн;б) сонгодог биш философийн хэмээн хоѐр том бүлэгт хуваадаг.Ахуйн тухай сонгодог философи үзлийн үүсэл, хөгжилАхуйн тухай асуудлыг анх хөндсөн эртний бичгийн дурсгалууд бол эртнийЭнэтхэгийн Ведүүд аж. Тэдгээрт өгүүлэхдээ: эхлээд "асат" байснаа тэр нь "сат"болж хувирсан гэж байдаг аж. "Асат" гэдэг үгийг нь орчуулбал "ахуй биш", харин"сат" гэдэг үгийг нь орчуулбал "оршигч ахуй" гэж болдог байна.Орчин үеийн философи дахь ахуйн тухай янз бүрийн философи ойлголтын барагбүгдийнх нь үл хөврөл болохоор тийм санаанууд эртний Грекийн философидбайдаг. Философи үзэлдээ "ахуй" гэдэг ойлголтыг эртний Грект анх хэрэглэсэнсэтгэгч нь Парменид юм. Ахуйн тухай түүний үзэл нь XIX, XX зууны заримфилософич: ертөнцийн нэгдэл нь түүний ахуйд оршдог гэж үзсэний угтал болжөгсөн гэгддэг. Мөн сонгодог биш философи дахь ахуйн тухай янз бүрийн баримтлалд аргазүйн хувьд үр хөврөл нь байж чадах санааг Протагор илэрхийлжээ. Тэрээр: хүнбол өөрийн ахуйтай байгаанууд, бас өөрийн ахуйгүй тийм байгаа бишүүд зэрэг бүхюмсын хэмжүүр мөн гэсэн юм. Энэ томьѐололтой арга зүйн хувьд тохирохфилософи санааг эртний грекчүүд илэрхийлж "үнэний дагуух ахуй", "санаа бодлындагуух ахуй" хоѐрыг зааглан тайлбарлажээ. Тийм ангилал нь ахуйг объектив басубъектив хоѐр янзаар илэрхийлэх, заримдаа субъектив илэрхийлэл нь давуубайх бололцоог ямар нэг байдлаар олж харжээ. Эртний Грекийн философийн сонгодог үеийн төлөөлөгч Аристотель эндчухал байр суурьтай. Ахуйг мэдрэгдэгч, доод ахуй; цэвэр санаа байдагт жинхэнэахуй гэж Платон хоѐрхон шатлалтай хуваасан нь учир дутагдалтай гэж тэрээрүзсэн байна. Тэгээд Аристотель ахуй бол мэдрэгдэгч төвшнөөс антеллигибель (ербусын) төвшин хүртэлх олон төвшинтэй гэж үзсэн байна. Бас тэрээр,"байгаа","ахуй" гэдэг хоѐр ойлголтыг нэлээд тодотгон зааглаж, "байгаа бол ахуйг эзэмддэг"гэж бичжээ. Түүний "Метафизик" гэдэг нэрээр алдаршсан бүтээлд: "байгаа бололон аргаар хэлэгдэгч мөн" гэсэн тодорхойлолт томьѐолсон байдаг. Тэгээдбайгаагийн 4 төрөл (хэлэгдэгч) байдаг гэсэн ангилал гаргажээ. Тэдгээр нь: 1).ирэхүй (нэмэгдэхүй); 2). үнэн; 3). категориуд; 4). бололцоо ба бодит байдал зэрэгюм. Энэ ангиллын төрлүүдэд (хэлэгдэгчүүдэд) субъектив чанар чухал ачхолбогдолтой гэж Аристотель үзэж байсан аж. Дундад зууны нөхцөлд ахуй, түүний бүтцийн асуудлыг христос шашныфилософид авч үзээд бурхан тэнгэрлэг "жинхэнэ" ахуй, бүтээгдмэл ахуй хоѐрынзаагийн тухай тайлбарладаг байв. Энэ нь орчин үеийн Өрнөдийн шашныфилософийн зарим чиглэлд уламжлагджээ. * Баруун Европын Сэргэн мандалтынфилософичид ахуйн тухай категорийг шашны үзэлд тохируулан ингэжтайлбарлахаас татгалзаж, ахуйг байгальтай адилтгаж байв. Энэ нь ахуйн тухайшинэ шинэ баримтлал XVII-XVIII зуунд гарч ирэхэд хүргэжээ. Тэдгээр баримтлалдахуй бол хүнд эсрэг бодит байдал, хүн үйл ажиллагаагаараа эзэмшдэг зүйл мөнхэмээн тайлбарлаж иржээ. Чухам энэ үеэс хойш ахуй бол ул өөрчлөгдөхсубстанци, субъектэд эсрэг объект мөн гэдэг үзэл хүчтэй дэлгэрэх болсон байна.Ийм утгын үүднээс ахуй бол зөвхөн байгалиар, байгалийн зүйлсээрхязгаарлагдаж, оюуны зүйлсийг өөртөө үл багтаадаг. Гэхдээ ахуйн тухай иймматериалист ойлголтыг өрөөсгөл хэмээн шүүмжилдэг төлөөлөгч тэр үед цөөнгүйбайв. Тухайлбал Декарт ухамсар ба өөрийгөө ухамсарлахуйг шинжилснийхээүндсэн дээр: "Би сэтгэдэг, иймээс ч би оршдог" хэмээсэн нь ахуйг нэн түрүүндсэтгэгч "Би" хэмээн үзэхийг үндэслэсэн хэрэг юм. Бас Лейбниц: ахуй бол монадуудхэмээх оюуны субстанциудын үйл ажиллагааны тусгал мөн гэснээрээ тодорхойхүнээс, субъектээс үл хамаарал оюуны эхлэл байх тухай санааг илэрхийлжээ.Тийнхүү XVII-XVIII зууны Европын философичид ахуйн аль нэг бололцоотойтодорхой хэлбэр ба хүрээг авч үзэж байсан аж. Германы сонгодог философийн төлөөлөгчид И.Кант, Фихте, Шеллинг нарахуй бол хүний үйл ажиллагааны янз бүрийн хэлбэрт хэрэгжих санааны зүйлсбайдлаар байж болно хэмээн тайлбарлажээ. Тэдний үзлээр ахуйн тухай ойлголтбол субъектийн ухамсрын зарим тал, зарим чадварын үр дүн байдаг.Ахуйн тухай асуудлыг Ф.Энгельс ертөнцийн нэгдлийн асуудалтай холбонматериалистаар авч үзсэн билээ. Тэрээр ертөнцийн ахуй бол түүний материаллагнэгдлийн урьдчилсан нөхцөл мөн гэж үзсэн. Энгельс материаллаг ертөнцийноршихуйг "ахуй" хэмээн илэрхийлж, харин ахуйг субстанци мөний нь хувьд түүнийгматеритай адилтгадаг. Сонгодог философийн хүрээнд ахуйн тухай асуудлыг улам нухацтайболовсруулсан нэг философич бол германы философич Николай Гартман (1882-1950) билээ. Тэрээр нэн түрүүнд дараах хоѐр зүйлээр онтологийн салбарт чухалхувь нэмэр оруулсан байна. Үүнд: нэгдүгээрт, тэрээр эртний сэтгэгчид, улмаарсонгодог биш философийн нэг төлөөлөгч М.Хайдеггер зэрэг судлаачид "байгаа","ахуй" гэдэг хоѐр категорийн харьцааны асуудлыг авч үзсэнийг шинжлээд өөрийндүгнэлтийг өгсөн байна. Түүний дүгнэлтээр үнэн байж чадах зүйл, үнэн хоѐр, басбодитой байж чадах зүйл, бодит байдал хоѐр яаж ялгагддаг вэ, яг тэдгээр шигбайгаа, ахуй хоѐр ялгагдана. Үнэн байж чадах зүйл маш олон, харин энэ олондоторх үнэн ахуй өөрөө ганц байдаг. Бодитой байж чадах зүйл маш олон янз байж,харин тэдгээр доторх ганц бодит байдал, ахуйн ганц модус (илрэл) байдаг.Эдгээр санаанаас дүгнэлт хийвэл Н.Гартманыхаар нэгэнтээгүүр байгаа гэдэг болахуй нь адил буй тийм олон янз; нөгөөтээгүүр ахуй бол аливаа байгаагийноршихуй мөн. Хоѐрдугаарт, Н.Гартман ахуйг зарим үндэслэгээний үүднээс янз бүрээрангилсан байдаг. Тухайлбал: 1). ахуйн талууд, үүнд "бэлэн ахуй" буюу "оршинбайхуй" ба тодорхой ахуй; 2). ахуйн аргууд, үүнд бодит байдал ба санаалагбайдал; 3). ахуйн модаль шинжүүд, үүнд бололцоо, бодит байдал, зайлшгүйчанар. Улмаар тэрээр ахуйн тал тус бүрт олон давхраа буюу шат байдаг тухайөгүүлсэн юм. Үүнд, бодит ахуйд матери, амьдрал, ухамсар, оюун ухаан; танин * мэдэхүйд хүртэхүй, бясалгал, мэдлэг; логикийн хүрээнд ойлголт, бодомж, оюундүгнэлт зэрэг давхраа байдаг гэж ангилжээ. Ийнхүү Н.Гартман ахуйн тухай сонгодог философийн хүрээнд боловч түүндбайдаг монизмыг даван туулаад олон ургалч үзлийн зарчмыг тэнд тууштайхэрэглэсэн гавьяатай. Ахуйн тухай сонгодог биш философийн зарим баримтлалАхуйн тухай сургаал аваас сонгодог философийн хамгийн цөм асуудал болжирсэн бөгөөд XIX зууны 30-40-өөд оноос хойш үүссэн позитивизм зэрэг сонгодогбиш философийн янз бүрийн чиглэлүүд сонгодог онтологийг түүхийн хувьд үеэөнгөрөөсөн сэтгэлгээ мөн гэж зарлах болсон билээ. Хэдий тийм боловч сонгодогонтологи эдүгээ хүртэл оршин тогтнолоо хадгалж ирсэн юм. Үүний хамт сонгодогбиш философийн олон чиглэл өөр өөрийн өвөрмөц онтологи баримтлалболовсруулсан билээ. Бид энэ удаад сонгодог биш онтологийн зарим голтөлөөллийг авч үзэх болно. Ахуйн тухай сонгодог биш баримтлалууд анх Германд, нэн түрүүнд Гегелийнидеалист онтологийг шүүмжлэх үндсэн дээр үүсчээ. Жишээ нь: германыфилософич Вильгельм фон Гумбольдтын дүгнэлтээр Гегелийн идеалист системдэх "туйлын (абсолют) субъект" гэдэг ойлголт бол эртний грекчүүдийн "фюзис","космос" гэдэг хоѐрдмол утгатай ойлголт, улмаар христос шашны ("бурхан тэнгэр","ертөнцийн эзэн" гэх мэтээр манайд орчуулдаг) "god - бог" гэдэг ойлголт-энэхоѐрыг уламжилж аваад синтезлэсэн. Ийм онтологи ойлголтыг Гегель дансэтгэхүйн бясалгалаар боловсруулсан. Угтаа онтологи бол сэтгэхүйн хүрээнд биш,харин хэлний хүрээнд хэрэгждэг. Учир нь, хэл бол субъект объект хоѐрын хооронд,бас хүн, ертөнц, Бурхан тэнгэр гурвын хооронд анхдагч зууч нь болдог.Товчоор хэлбэл В.Фон Гумбольдтын үзлээр ахуй бол ямар нэг объектив, туйлынзүйл биш, харин хүнийг амьдралтай нь, улмаар ертөнцтэй, бас Бурхан тэнгэрийгзөвшөөрдөг тохиолдолд эцсийн эцэст Түүнтэй холбогч хэлний тодорхойбайгууламж (конструкци) мөн. Мөн түүний үзлийг баримталбал хэлний үгс аваастуршлагын явцад нээгддэг тул тэдгээрээр дамжин хэрэгжиж, илэрдэг ойлголтуудагуулгаараа тогтворгүй, ямагт өөрчлөгдөж байдаг. Эндээс: бодит байдлын тухаймэдлэг бол сэтгэхүйн үндэслэгээ үл шаардсан, бодгаль шинжтэй байдаг гэсэндүгнэлт гардаг. Ийнхүү бодит байдал, ахуй бол Гегелийнхээр түгээмэл, объектив;харин Гумбольдтынхоор бодгаль, субъектив шинжтэй.Германы философич Артур Шопенгауэр (1788-1860) Гегелийн философи дахьөөрийгөө танин мэдэгч, туйлын субъектийн оронд хүсэл эрмэлзэл (will)-ийгдэвшүүлэн гаргаж иржээ. Түүний тэрхүү волюнтарист онтологийн үүднээс хүсэлэрмэлзэл бол хүн, амьтан, сэтгэлийн амьдралын төдийгүй амьгүй байгалийнүзэгдлүүдийн дотоод мөн чанар нь болдог. Ахуйн тухай асуудлыг феноменологи философид өвөрмөцөөр авч үздэг.Ингэхдээ тэнд ахуйг танин мэдэхүйн судлах зүйлд холбогдуулан авч үзсэн байдаг.Өөрөөр хэлбэл энэ философи ахуйг интенциональ ухамсрын тухайбаримтлалынхаа үүднээс тайлбарласан юм. Үүнд, судлах зүйлийн ахуй бол тэрхүүсудлах зүйл өгөгддөг олон янзын арга дахь адил нь мөн. Энэ тодорхойлолтдоонийцүүлсэн нэг жишээг ерийн ухамсрын төвшинд Э.Гуссерль авсан байдгийгдурдахад шоо хэлбэрт биеийг хүртэхэд нарийн нэгдмэл, интенци илэрдэг. Үүнд,шоо хэлбэрт биеийг хэрхэн харж буйгаас хамааран тэр биеийн "үзэгддэг" * өөрчлөгдөгч хувилбар, тухайн агшинд харагдагч өмнө тал ба үл харагдагч, иймдямар нэг хэмжээгээр тодорхойгүй ар тал зэрэг байдаг. Тэгээд хүн судалж буйзүйлийнхээ (жишээ нь шооны) тухайн нөхцөлд зөвхөн мэдрэгдэж буй байдлаас тэрзүйлийн бүхэл бүтэн байдлыг буюу адилыг илэрхийлсэн утгыг тэр зүйлдээоноодог. Сонгодог биш философи дахь онтологийн онцлогийг өгүүлж буй үеданалитик философийг орхих аргагүй байдаг. Аналитик философийн төлөөлөгчид философийн асуудлыг зохиомол юм ууэх хэлний асуудал болгодог учраас онтологийн асуудлыг зориуд авч үздэггүй. Ернь тэд сонгодог онтологийг үеэ өнгөрөөсөн гэж үздэгийг энд бас санахадбуруудахгүй юм. Хэдий тийм авч аналитик философийн төлөөлөгчид хэлнийилэрхийллийн хүрээн дэх субстанцилаг элементүүдийг илрүүлэн тайлбарлажирсэн нь нэгэн төрөл онтологи ач холбогдолтой байдаг. Тухайлбал ЛюдвигВитгенштейн, английн философич Бертран Рассел (1872-1970) нар зохиомолхэлийг, шууд хэлбэл зохиомол хэлний орчин үе дэх хамгийн хөгжсөн хэлбэр болохматематик логикийн хэлийг судлаад "логик атом" гэдэг философи баримтлалболовсруулж байсан түүхтэй. Энэ хоѐр философич хэлний логик талыг шинжилжүзээд: хэл зүйн байгуулалт нь ярианд хэрэглэгдэж буй янз бүрийн нэр томьѐоныхоорондын логик холбоог бүрхэгдүүлдгийн улмаас тэр нь утгагүй хэллэг үүсэх,будлиан тарих байдалд хүргэж байна гэсэн дүгнэлт хийцгээжээ. Ингээд тэд"логикийн хувьд төгс хэл" зохиох төсөл гаргаж, доорх хэдэн зарчим ийм хэлний угчанарыг тодорхойлно гэж үзжээ. Үүнд, 1-рт, ийм төгс хэлний аливаа өгүүлбэр нэгбол элементэн (атоман) төлөвтэй, эсвэл нийлмэл (молекулан) төлөвтэй байдаггэжээ. Тэд элементэн өгүүлбэр нь тодорхой юм бүр өвөрмөц шинжтэй, мөн өөрюмтай тодорхой харилцаатай байдгийг илэрхийлж, харин нийлмэл өгүүлбэр ньлогик холбоосоор, нэн түрүүнд (математик логикт боловсруулсан) нийтлэгийн баоршихуйн кванторын тусламжтайгаар хэд хэдэн өгүүлбэрийг нэгтгэн холбосны үрдүнд бий болдог гэж тайлбарладаг байна. 2-рт, төгс хэлний аливаа нийлмэлөгүүлбэрийн үнэн, худлын тухай асуудал бол түүнийг бүрдүүлж буй элементэнөгүүлбэр тус бүрийн үнэн, худлын тухай асуудал мөн. 3-рт, элементэн өгүүлбэрүүдлогикийн хувьд бие биенээсээ тусгаарлагдмал байдаг. Өөрөөр хэлбэл тэдгээрийгнэгээс нь нөгөөг нь дүгнэн гаргаж авч болдоггүй. 4-рт, мөн энэ хэлэн дэх өгүүлбэрбол хэлний "атом" юм гэжээ. Математик логикийн үүднээс авч үзвэл эдгээр үндэслэл нь энгийн банийлмэл бодомжуудын ялгаа, нийлмэл бодомжийн үнэн худлын хамаарал юунаасшалтгаалдаг зэргийг заасан чухал үнэлэмжтэй байдаг. Гэтэл тодорхой шинжлэхухаанд хамаарах эдгээр үндэслэлийг философид ярихын шаардлага юу вэ? гэсэнасуулт гарч болох юм. Энд хоѐр зүйлийг онцлон тэмдэглэх шаардлагатай. Үүнд,нэгдүгээрт, Рассел, Витгенштейн нар математик логикийн хэлийг ашигланилэрхийлсэн эдгээр үндэслэлээ хэлний бусад тогтолцоонд, нэн түрүүнд төрөлххэлэнд хамааруулж, аливаа хэллэгийн ерөнхий зарчим хэмээн үзжээ.Хоѐрдугаарт, тэд өгүүлбэрийг "баримт" гэдэг ойлголттой холбон тайлбарлаж буйнь бас философи утга учир бүхий байдаг. Үүнд, Б.Рассел, Л.Витгенштейн нардээрх зарчмуудтайгаа холбоотойгоор атоман баримтын (фактын) тухай номолсонюм. Баримт бол объектив үзэгдэл биш. Баримт бол өгүүлбэрийн бүтэцтэйзохицоотойгоор тусгай объект, түүний шинж хоѐрын хослолыг, мөн бусадобъектуудтай тухайн объект харилцах байдал зэргийн хослолыг тодорхойлж * байдаг гэж Б.Рассел, Л.Витгенштейн нар үзсэн байна. Ингээд тэд: баримт болөгүүлбэрийн нэг адил атоман ба нийлмэл гэж хоѐр янз байдаг гэжээ. Үүнд,бүрэлдэхүүн хэсэггүй, дан баримтыг атоман баримт, атоман баримтууд гадаадхолбоогоор холбогдсон буй нэгдлийг нийлмэл баримт гэнэ хэмээн тэд ангилжээ.Тэгээд: "Сократ бол цэцэн ухаантай афин хүн байсан" гэхэд энэ нь нийлмэлбаримт юм. Харин "Сократ бол цэцэн ухаантай хүн байсан", "Сократ бол афин хүнбайсан" гэвэл тус тус атоман баримт мөн гэж тэд үзсэн аж. Атоман баримт ч гэсэнбүрэлдэхүүн хэсгүүдтэй байж болох боловч тэдгээр нь баримт биш. Жишээ нь"Сократ", "цэцэн ухаантан" хоѐр бол "Сократ бол цэцэн ухаантан" гэсэн атоманбаримтын бүрэлдэхүүн мөн. Харин эдгээр нь баримт биш гэж Л.Витгенштейн,Б.Рассеп нар үзжээ. Улмаар тэд нар: ертөнц бол бие биеэсээ үл хамаарах атомынбаримтуудын цогц мөн бөгөөд нэг атоман баримтын байгаа юм уу үгүйгээснөгөөгийнх нь байгаа эсэхийг тогтоох бололцоогүй гэсэн дүгнэлт хийжээ. Үүндээрээ логик атомын онолчид тулгуурлаад шалтгаант холбооны объектив шинжийгүгүйсгэжээ. Шалтгаант холбоонд итгэх нь балай заншил мөн гэж Л.Витгенштейн"Логик, философийн шастир" номдоо бичсэн байдаг. Гэхдээ энэ нь шинжлэх ухааншалтгаант холбоог жинхэнэ ѐсоор тогтоож чаддаггүйг өгүүлсэн болохоос объективюмст шалтгаант холбоо байх бололцоог Л.Витгенштейн хөндсөн юм биш ээ.Логик атомын тухай сургаалд ярьж буй ертөнц бол сонгодог онтологи утгаар биш,харин гносеологи ба семиотик утгаар, түүний дотор хэл шинжлэлийн философийнутгаар ярьж буй ертөнц мөн. Тийнхүү Л.Витгенштейн, Б.Рассел нарын өгүүлж буй"ертөнц" хэмээх ойлголт хэдийгээр объективизмын үүднээс биш боловчсубстанцилаг үзэгдлүүдийг илэрхийлдгийн хувьд тэр нь зохих онтологи утгатайбайдаг. Америкийн фипософич, логикч Уиллард ван Орман Куайн (1908-1997)аналитик философийн байр сууринаас зарим онтологи дүгнэлт хийсэн юм. Тэрээрхэлэн дэх "онолын баримтлалын схем"-ээр онтологийн онцлог тодорхойлогддогбөгөөд "ахуй бол хоорондоо холбогдсон хувьсагчийн утгат чанар мөн" гэдэгтомьѐолол боловсруулснаараа аналитик философичдын дунд шуугиан дэгдээсэнсэтгэгч мөн. Сонгодог биш онтологийг авч үзэж буй үед германы философичМ.Хайдеггерийн метафизикийг онцлох шаардлагатай байдаг. Учир нь, онтологиасуудлыг Сонгодог биш философийн чиглэлүүд бараг орхидог болсныгМ.Хайдеггер засаж, түүнийг философийнхоо төв асуудал болгосон аж. Тэрээр"байгаа", "ахуй" гэдэг хоѐр нэр томъѐоны утгыг Аристотель ялгасныг М.Хайдеггерөвлөсөн байна. Энд М.Хайдеггер уг хоѐр нэр томьѐоны утгыг объективизмынүүднээс биш, харин субъективизм, феноменологийн үүднээс ойлгосон юм. Үүнийгнотлох нэг зүйл дурдахад М.Хайдеггер байгаа бол өөрийнхөө ахуйд хамаарч,ахуйдаа даатгагдагч мөн гэсний зэрэгцээ ахуй бол байгаад өөрт нь холбогддогтийм үйл хэрэг мөн гэж бичсэн аж. Ингэхдээ тэрээр "ахуй", "байгаа" гэдэг нэртомъѐонуудыг юмсын ахуйг авч үзсэн субъектийн оюуны бүтээл болж буйкатегорийч утгаар биш, харин энэ-ахуйн экзистенциалууд (өөрөөр хэлбэл ахуйгасуугчийн өөрийнх нь орших аргууд)-ын утгаар хэрэглэсэн аж.Ийнхүү М.Хайдеггерийн фундаменталь онтологи бий болоход Аристотелийнфилософийн шийдвэр, хариулт нь биш, харин ахуйн утга учрын тухай асуулт ньхөтөч болж өгдөг байна. Материаллаг ахуй: байгаль ба нийгэм * Ахуйг ангилдаг нэг үндэслэгээ бол түүний илэрдэг хүрээнүүдийг онцолдогбайдал мөн. Энэ ангиллын үүднээс хандвал материаллаг ахуй бол ахуйн нэгтомоохон хүрээ юм. Материаллаг ахуйн тухай монист ба плюралист сургаал"Материаллаг ахуй" гэдэг бол материаллаг ертөнцийг бүхэлд нь илэрхийлж үүссэнфилософи ойлголт юм. Ахуйн тухай олон ургальч үзлийн (онтологийнплюрализмын) үүднээс хандвал материаллаг ахуй бол ахуйн бие даасанхүрээнүүдийн нэг. Гэтэл материаллаг ахуйг Платон санаалаг ахуйн сүүдэр гэж,Гегель туйлын санааны уналт, "өөр ахуй" хэмээж, томизм ба XX зуун дахь түүнийхэлбэр неотомизм "доод ахуй" гэж ойлгодог гэх мэтээр түүнийг зарим философичямар нэг захирагдагч, бүтээгдэгч, доод байдлаар тайлбарладаг байна. Харинматериалист философид материаллаг ахуйг байгаа ганц жинхэнэ бодит байдалхэмээн ойлгож, түүнээ "матери" гэдэг категороор илэрхийлдэг.Материалист монизмын үүднээс материаллаг ахуй бол ахуйн янз бүрийн хэвмаягийн нэг төдий биш, харин жинхэнэ ганц бодит байдал мөн. Матери гэж юу вэ? Материйн тухай философи ойлголт сонгодог онтологиутгаараа зөвхөн шинэ үеийн Европын философи дахь материалист чиглэлийнбүтээгдэхүүн мөн. Гэхдээ түүний үр хөврөл санаа бүр эртний философисэтгэлгээнд үүсэн хөгжиж иржээ. Үүнд, эртний Энэтхэгийн философийн олончиглэл ертөнцийг гал, ус, агаар, шороо гэх мэт хэд хэдэн махбодоос тогтдог гэжүзсэн бол эртний Грекийн философийн анхан үеийн төлөөлөгчид ертөнцийг зөвхөнямар нэг махбодоос тогтдог гэж үзсэнээрээ материйн тухай ойлголт рууэнэтхэгчүүдээс илүү ойртсон аж. Ялангуяа атомын тухай сургаал аваас аливаамахбод, аливаа юмс үл хуваагдагч өчүүхэн жижиг хэсгүүдээс адилхан тогтдоггэснээрээ материйн тухай ойлголт руу махбодын тухай сургаалуудаас илүүойртсон бясалгал юм. Шинэ үеийн Европ дахь материализмын төлөөлөгчид материйн тухайойлголтыг цоо шинэ арга зүйн үндсэн дээр тайлбарлаж эхэлсэн байна. Үүнд,эртний сэтгэлгээн дэх материализмын анхны төлөөлөгчид аливаа юмны үндэсболж, ертөнцийг дэг журам, зарчим бүхий болгож байдаг анхдагч түгээмэл юмнытухай ярихдаа тэр юмыг хүний үйлдэл, ухамсартай харьцаагүй бие даасанбайдалтайгаар тайлбарладаг байв. Харин анх XVIII зууны францынматериалистууд материаллаг ахуйг байсан, байгаа, хойшид ч байх ганц бодитбайдал мөн гэж үзэн, ийм монист үзлээ "матери" гэдэг категориор нэгтгэнилэрхийлэхдээ түүнийг хүний мэдрэхүйтэй харьцуулах үндсэн дээр авч үздэгуламжлал бий болгосон юм. Тэд: "матери бол бидний мэдрэхүйд ямар нэгбайдлаар нөлөөлдөг бүхэн мөн" гэдэг томъѐолол боловсруулсан билээ.К.Маркс, Ф.Энгельс нараас авахуулаад В.И.Ленин, И.В.Сталин, тэднийгзалгамжлагчид зэрэг диалектик материалист философийн бүх томоохонтөлөөлөгчид материйн тухай францын материализмын үзлийг өвлөж аваад тухайнүеийнхээ шинжлэх ухааны чухал нээлт, ололтуудад үндэслэн уг үзлийг чимж, басбаяжуулж ирсэн түүхтэй. Тэдний дотроос В.И.Ленинийг онцлон дурдахшаардлагатай. Тэрээр матери бол "хүний сэрэлд өгөгдсөн бөгөөд бидний сэрлээсшалтгаалахгүй оршиж, сэрлээр хуулбарлагдан бууж, тусгагдаж байдаг объективбодит чанарыг тэмдэглэсэн философийн категори мөн" хэмээн уг ойлголтынагуулгыг материализм дахь онтологи, танин мэдэхүйн онол хоѐрын харилцануялдааны үүднээс тодорхойлсон юм. * Материйн орших арга. Диалектик материализмд чамбай боловсруулж ирсэнасуудлуудын нэг нь "хөдөлгөөн бол материйн орших арга мөн" гэдэг Францынматериалистууд анх тод илэрхийлсэн томьѐоллын санааг шинжлэх ухааны заримчухал ололтод үндэслэх замаар өргөтгөн гүнзгийрүүлж ирсэн нь билээ. Тухайлбалхөдөлгөөнийг ХVII-ХVIII зууны материалистууд шиг юмны зөвхөн механик байршилжилт төдий үзэх биш, харин түүнийг тухайн юмны аливаа өөрчлөлт гэж үзвэлзохих тухай; хөдөлгөөн зөрчилт шинжтэй зэрэг асуудлыг боловсруулж ирснийгонцлон дурдаж болно. Гэвч диалектик материализм хөдөлгөөнийг эцсийн эцэстзөвхөн материйн нэг салшгүй шинж (атрибут) гэж үзсэн; өөрөөр хэлбэл хүний оюунухаан, ухамсарт хөдөлгөөн бие дааж нэг шинж нь болдгийг хэрэг дээрээүгүйсгэдэг; хөгжил, хөдөлгөөн хоѐрын холбоог тайлбарлахдаа зөвхөн диалектикийгарга зүйгээ болгодог гэх мэт шүүмжлэлд өртдөг. Материйн орших хэлбэрүүд. "Орон зай, цаг хугацаа хоѐр бол материйнорших хэлбэрүүд мөн" гэж францын материалистууд анх тод томьѐолсныгдиалектик материализм өвлөн авсан юм. Диалектик материализм материйн орших хэлбэрүүдийн тухай тийм механикүзлийг даван туулах чиглэлээр чухал чухал алхам хийсэн билээ. Үүнд, "орон зай"гэдэг философи категорийг диалектик материализмын үүднээс авч үзвэлматериаллаг объектуудын зэрэгцэн оршихуй, тэдгээрийн (өмнө хойно, баруунзүүн, дээр доор, хол ойр гэх мэт) харилцан байршил, бүтэц, зай, эзлэхүүн зэргийгхамарсан маш өргөн ойлголт юм. Харин цаг хугацаа бол үзэгдэл, үйл явдлыноршин тогтнох хугацаа, нэг нь нөгөөгөө халах дэс дараа тэдгээрийн төлөв байдалболон тусгай тусгай үе шат, талынх нь үргэлжлэх, өөрчлөгдөх хугацаа зэргийгхамарсан ойлголт юм гэж диалектик материализм үздэг. Диалектик материализморон зай ба цаг хугацааны талаархи үзэлдээ физикийн шинжлэх ухааны ополтынүүднээс XX зуунд дараахь шинэ санааг нэмсэн юм. Тэр нь юу вэ гэвэл орчин үеийнфизик, математикийн шинжлэх ухаанд дөрвөн хэмжээст, бүр түүнээс ч олонхэмжээст орон зайн тухай ойлголтыг ашигладаг нь тодорхой юм. Энд тухайлбалдөрвөн хэмжээст орон зай-цаг хугацаа гэдэг ойлголтын тухай ярьж байгаа үедорон зайн гурван хэмжээс дээр бас цаг хугацааг нэмдэг.Тийнхүү орон зай, цаг хугацаа гэж юу вэ? гэдгийг ойлгох нь; а). шинжлэх ухаанымэдлэг; б). субъектив мэдрэмж; в). тухайн ард түмний аж төрөх ѐс, соѐлынонцлогоор нөхцөлдсөн үнэлэмж зэргийн харилцан уялдсан үр дүн байх ѐстойгорчин үеийн философи зонхилох баримжаа болгож байна. Тийн аваас орчинүеийн философийн утгаар орон зай бол ахуйн янз бүрийн хүрээ ба төвшнийгнийтэд нь юм уу зарим хэдийг нь, эсвэл аль нэгий нь бүтэц, зай, овор төрхзэргийнх нь үүднээс мэдрэмж, шинжлэх ухааны сэтгэхүй, үнэлэмж зэрэг хэлбэрээрилэрхийлдэг ойлголт мөн. Цаг хугацаа бол ахуйн янз бүрийн хүрээ ба төвшнийгнийтэд нь юм уу зарим хэдийг нь, эсвэл аль нэгийг нь янз бүрийн хувирлынх ньүүднээс мэдрэмж, шинжлэх ухааны сэтгэхүй, үнэлэмж зэрэг хэлбэрээрилэрхийлдэг ойлголт. Энд дурдаж буй "хувирал" гэдэг ойлголт аваас хугацааныаливаа агшинг, тухайлбал өнгөрсөн, одоо, ирээдүй, мөн урагшлалт ба ухралт,түргэсэлт ба удаашралт, янз бүрийн хэмжилт, бас тайван, тогтвор ба өөрчлөлтзэргийг хамарсан өргөн утгатай буй болно. Байгаль. Эртний философи сэтгэлгээнд байгалийг хөдөлгөөнтэй, өөрчлөлтхувиралт бүхий бүхэл зүйл маягаар төсөөлөх байдал давамгайлдаг байжээ.(үүнийг ялангуяа Гераклит, Демокрит зэрэг хүмүүсийн үзэл тод илэрхийлдэг). * Ингэхдээ тэд орчлон бол эмх замхгүй биш, харин түгээмэл, зохион байгуулалттай,боловсронгуй байдаг гэж үздэг байв. Тэр үеийн сэтгэгчид хүний оюун ухаандөртөж, орж ирж буй тийм хэмжээгээр орчлонг буюу байгалийг төсөөлдөг байжээ. Ер нь философи анх үүсэхдээ натур философи байсан. Харин хойшхойшдоо олон нэртэй философич ертөнцийг үзэх үзэл, нийгмийн үнэлэмжзэргийнхээ үүднээс байгалийг хүнээс, нийгмээс доогуур тавьдаг болжээ. Ертөнцийгүзэх үзлийн үүднээс тэгж үзэгчдийн эгнээний тэргүүнд Платон, Гегель, бас шашныфилософийн олон төлөөлөгч ордог. Улмаар Ф.Бэкон, И.Кант, И.Г.Фихте зэрэгсэтгэгч "хүн бол байгалийн ноѐн мөн" хэмээн тунхаглаж, хүн оюун ухааныхаахүчээр байгалийг өөртөө үйлчлүүлдэг байх ѐстой хэмээн сурталчилжээ.Гэтэл Ф.Энгельс, Ф.Ницше зэрэг олон сэтгэгч: хэрвээ хүн төрөлхтөн зөвхөнхэрэглэгчийн байр сууринаас байгальтай харьцвал байгаль тийм үйлдлийнх ньулмаас түүнд (хүн төрөлхтөнд) хатуу шийтгэл оногдуулдаг хэмээн сануулж байв.Нийгэм, байгаль хоѐрын харьцааны тухай өөр еөр үзэл болбоос онолынмэдлэгийн бусад төрөл болон ерийн ухамсрын төвшинд бас илэрдгийн дотроосорчин үеийн философи сэтгэлгээнд хамгийн хүчтэй нөлөөлдөг нь шинжлэх ухааныхолбогдох мэдлэгүүд мөн. Улмаар ингээд XX зуунд экологийн философи, товчнэрээр экофилософи бий болсон байна. Экологи гэдэг нэр томьѐог анх америкийн зохиолч, философич Г.Д.Торо(1817-1862) хэрэглэж, улмаар германы дарвинист биологч Э.Геккель (1834-1919)энэ нэр томьѐонд амьд биес өөр хоорондоо болон амьдрах орчинтойгоохарилцдаг харилцааг судалдаг шинжлэх ухаан гэсэн утга 1866 онд оруулсанбайна. Харин экологийг хүний нийгэм, байгаль хоѐрын харилцаанд дэлгэрүүлэнавч үзэх болсон нь тийнхүү экофилософи үүсэхэд хүргэжээ.Экофилософийн чиглэлүүдийн нийтлэг онтологи утга нь байгаль бол нийгмийнамьдралд эерэг, серөг аль нэг байдлаар нөлөөлдөг бие даасан хүчин зүйл мөнгэдэг баримтлал мөн. Ийм нийтлэг баримтлалын хүрээнд дараахь тайлбаруудбүхий олон чиглэл экофилософид бий болжээ. Үүнд: -Био төвт онолууд. Хүмүүсийн ахуйн нэн өвөрмөц арга, авир үйлдлийн ньтодорхой хэв маягууд бий болдог тийм онгон байгалийг хамгаалах ѐстой гэжэдгээр онол сурталчилдаг. -Консервационализмын баримтлалууд. Байгалийг экологийн үүднээс зөвашиглахыг техник, технологийн хувьд зөрчдөггүй тийм үйл ажиллагааг бүрдүүлэхзорилгод нийцүүлж нийгмийн зохион байгуулалтуудыг шинэчлэх ѐстой гэж эдгээрбаримтлал үздэг. -Экологичлогч онолууд. Нийгэм, байгаль хоѐрын харилцан үйлдлийгбайгалийн шинжлэлийн объектив шаардлагуудын үндсэн дээр хэрэгжүүлэх ѐстойгэж энэ онолын талынхан асуудалд ханддаг. Ийм онолуудын төв ойлголт ньбиосоциогенез (амьдрах орчин, нийгэм хоѐрын нэгдэл ба хөгжил) гэдэг ойлголт.Экологийн сүйрлээс урьдчилан сэргийлэх асуудалд гол анхаарлаа эдгээр онолхандуулдаг. -Экологич эдийн засагчдын баримтлалууд. Эдийн засаг, нийгэм, соѐлыгболж л өгвөл өсгөөд байх бодлогыг эсэргүүцэж, хүн байгаль хоѐрын харилцаагзохицолтой болгохыг эдгээр баримтлал онцолдог. * Орчин үед дээрх баримтлалууд бие биедээ нөлөөлж, гагцхүү аль нэг юм уузарим хэдэн асуудлыг бусдаасаа илүү онцолдгоороо нэг нь нөгөөдүүлээсээялгагддаг аж. Иймд "хүн бол байгалийн ноѐн мөн" гэдэг философи лоозон, улмаарбайгаль өөрөө өөрийгөө нөхдөг тул түүнийг ашиглахад хязгаар тавиад байхшаардлагагүй гэдэг экологийг үгүйсгэгч үзэл (нигилизм) үеэ өнгөрөөжээ.Экофилософийн хамгийн төв ойлголт бол "амьдрал" гэдэг категори болжтөлөвшсөн. Уг ойлголтын суурийг Оросын философийн төлөөлөгчид тавьсанбайна. Тэдний тайлбараар амьдрал бол зөвхөн энэ дэлхийн төдий биш, хариннийт орчлонгийн үзэгдэл мөн. Тэгээд бас амьдрал бол биологи, сэтгэлийн, оюуны,сүнслэг, интуитив (увьдаст) зэрэг янз бүрийн талтай байж, үүний улмаас хүнийертөнц, орчлон хоѐрт зарчмын ялгаа үгүй байж таардаг.Шинжлэх ухааны үүднээс анх яригдаад улмаар философид орж ирсэн нэн чухалонолын баримтлал бол "биосфер (амьдралын хүрээ)" гэдэг баримтлал юм."Биосфер" гэдэг нэр томьѐог шинжлэх ухаанд XVIII зуунд манай гариг дахьамьдралын хүрээг илэрхийлж анх францын байгаль шинжээч Жан Батист Ламарк(1744-1829) хэрэглэжээ. Харин Оросын эрдэмтэн В.И.Вернадский (1863-1945) угнэр томъѐог философи утгаар анх тод ашигласан аж. Түүний судлан тогтоосноорбиосфер бол амьд бодисын орчин мөн. Тэрээр "амьд бодис" гэдэг нэр томъѐондор манай дэлхийн амьтай бүхний цогцыг ойлгодог. Амьд бодисын орчинд ньдэлхийн усан бүрхүүл, түүний дотор нян амьдрагч маш гүний ус, атмосферийндоод хэсэг (шувуу, хүн, хорхой шавьж зэрэг амьтан байдаг), газрын (хөрс янзбүрийн нян амьдардаг) зэрэг багтдаг. Биосфер дотор амьд бодис дээд зэргээр нягтарсан "амьдралд чухал өрмөнхальс" байдаг. Тэрхүү өрмөн хальс нь хуурай газрын хөрс, гадарга болон дэлхийндалайн усны өнгөн давхраа зэргээс тогтдог. Байгалийн амьгүй бие, амьд бодисхоѐрын хооронд бодисын болон энергийн тасралтгүй солилцоо явагддаг. Энэхүүсолилцоо болбоос амьд бодисын өдөөсөн атомуудын хөдөлгөөнд амьд бодисындэлхийлэг болон орчлон ертөнцлөг утга учир илэрдэг. Яагаад гэвэл биосфер болорчлонгийн энергийг өөртөө тасралтгүй нэвтрүүлдэгтийм ганц дэлхийн бүрхүүлмөн. Амьд бодис болбоос биосферийг бүхэлд нь хамарч, бүтээн, өөрчилж байдаг.Гэхдээ амьд бодис жин ба багтаамжийн хувьд биосферийн маш бага хэсгийгэзэлдэг. Тийнхүү биосферийн бүтцэд амьгүй бодис дийлэнх нь болж байдаг.Биосферд хүний амьдрал орж ирснээр түүний эрч далайцыг өөрчилсөн байна.Хэрвээ янз бүрийн амьд биес гол нь хоол ундны шалтгаанаар харилцан үйлдэлдорж, ингэснээрээ биосферийн энергийг болон амьд бодисыг өөрчилж байдаг болхүн төрөлхтөн хөдөлмөрийн үйл ажиллагааныхаа үндсэн дээр биосфердхолбогддог. В.И.Вернадскийн таамаглалаар хүн анхандаа биосферэн технологиашигладаг, өөрөөр хэлбэл амьдралын хэрэгслээ байгалиас бэлнээр олж авдагбайсан бололтой. Харин хүн үйлдвэрлэл эрхэлдэг болсноороо биосфертэйхарилцах шинэ хэлбэрт шилжиж, байгалиас тасрах болж, улмаар соѐлынбиогеохимийн энерги (газар тариалан, мал аж ахуй) бүтээдэг болжээ. Тэгээдэндээсээ Дэлхийн биосферийн хувьслын тухай, энд амьд бодисын хувьсалхамгийн гол хувьсал мөн тухай дүгнэлтэнд В.И.Вернадский хүрсэн байна. Тийнхүүхүн үүсэж, үйл ажиллагаагаараа байгалийн орчныг өөрчилдөг нь биосферийнхувьслын зүй тогтолт шат болж В.И.Вернадскийд ойлгогдсон юм. Улмаар энэ шатянз бүрийн шинжлэх ухааны ололт ба хамтын хөдөлмөрийн нөлөөгөөр шинэтөлөвд шилжинэ гэсэн таамаглалыг тэрээр дэвшүүлээд ирээдүйд хэрэгжих тиймшинэ төлвийг "ноосфер" гэж В.И.Вернадский нэрлэсэн байна (пооз-оюун ухаан,sphaira-бөмбөрцөг гэсэн эртний грек үг). В.И.Вернадскийн эл философи * баримтлал эдүгээ үед агуулга, арга зүйн хувьд шүүмжлэгдэх шалтаг мунддаггүй чгэсэн экофилософийн хөгжилд чухал нөлөө үзүүлж иржээ. Ялангуяа Тейяр деШардений боловсруулсан хувьслын үзэл, соѐлын тухай биосфер хандлагатбаримтлалын төлөөлөгч К.Лоренцийн сурталчилсан оюун ухааны гаралт соѐлынтухай баримтлал зэрэгт хүчтэй нөлөөлжээ Үүнд, Шарден, Лоренц нар хүнтөрөлхтөн, түүний иргэншлүүд нь хувьслын зүй тогтолд, тэгэхдээ бүр орчлонгийнхувьслын зүй тогтолд захирагддаг гэж үзсэн байна. Байгаль гэж юу вэ?, тэр нь нийгэмтэй ямар холбоотой вэ? гэдэг асуудлуудбол танин мэдрэхүйн ба үнэлэмжийн үйл ажиллагааны ач холбогдолтой төдийбиш, харин ч тэдгээрээс илүүтэйгээр практикийн хувьд амин чухал байдаг. Угасуудлын практик ач холбогдол нь ялангуяа жижиг ард түмний амьдралд онцгойэмзэг юм. Үүнийг өнөөгийн Монголын амьдрал гэрчилж байна. Байгалийн баялгийгашиглах, тухайлбал ашигт малтмалын хайгуул хийх, түүнийг олзворлох,боловсруулах салбар дахь Монгол орны аюулгүй байдалд, манай ард түмний эрхашигт ноцтой хохирол учруулж буй практик үйлдэл зэрэг бол хүссэн бүгдээбололцоо л гарвал авч байж болох агуулах төдийгөөр байгалийг ойлгодог тиймэрх мэдэлтнүүдийн авир үйлдлийн уршиг юм. Санаалаг ахуйн тухай үзэл философийн түүхэнд үүсэн хөгжиж ирсэн нь (XX зуун хүртэл) Санаалаг ахуйн тухай асуудал философид анх бий болж, өргөжин гүнзгийрчирснийг түүхчлэн авч үзэхэд "сэтгэл (сүнс)" гэдэг ойлголтыг тойрох аргагүй байдаг.Эртний сэтгэгчдийн дотроос Платон бол санааны ертөнцийн янз бүрийн төвшнийбүрдлийн тухай нэлээд нухацтай авч үзсэн философич юм. Тэрээр мэдрэхүйгээсдээгүүр зүйл ба байгалийн зүйл хоѐр, оюун ухаанд өртөгч орчлон (космос) бамэдрэхүйд өртөгч орчлон хоѐр, санаа (идея) буюу эйдос, бие хоѐр зэргийнхарьцааны тухай тус тус авч үзжээ. Ингэхдээ тэрээр орчлонгийн сэтгэл, хүнийсэтгэл хоѐрыг заагласан байдаг. Сэтгэл бол өөрийн хөдөлгөөнтэй, шилжимтгий,үхэшгүй шинжтэй хэмээн Платон тайлбарласан аж. Тэрээр сэтгэлийг санаалагшинжтэй гэжээ. Харин Демокрит сэтгэлийг материаллаг шинжтэй, тодруулбал маш уян,онцгой атомуудаас тогтдог гэж үзсэн. Сэтгэлийн тухай асуудлыг авч үзсэн эртнийгрекийн өөр нэг сэтгэгч бол Аристотель юм. Тэрээр сэтгэл бол зөвхөн амьд биендтүүнээс салшгүй байдаг зорилгот, идэвхт эхлэл, сэтгэл бол мөнх биш юм.Шашны янз бүрийн чиглэл, шашны философи сургаалуудын үүднээс сэтгэл болхүний биеэс үл хамаармал, биет биш, санаалаг, үхэшгүй мөнх, идэвхтэй тиймсанаалаг эхлэл мөн, сэтгэл бол субстанцилаг (онтологи) зүйл мөн гэж тэдтайлбарлажээ. Европ дахины философи сэтгэлгээнд хүн төрөлхтний санаалаг ертөнцийнгарцаагүй нэг бүрэлдэхүүн бол ухамсар мөн гэж үзэж иржээ. Ингэхдээ "ухамсар"гэдэг нэр томьѐо Р.Декартаас өмнөх үед зөвхөн ѐс суртахууныг гол үнэлэмжээболгон илэрхийлсэн аж. Үүнд тухайн субъект ямар үйлдэл хийгээд, тэр үйлдэлямар үр дагаварт хүргэв гэсэн дүгнэлт хийдэг байдлыг "ухамсар" гэдэг байжээ.Харин Декарт сэтгэхүй, ухамсар хоѐрыг холбож, улмаар тодорхой утгаарадилтгасан. Иймээс түүний хувьд ухамсар бол эцсийн эцэст хүн өөрийгөөухамсарлахуй, өөрийгөө танин мэдэхүй (рефлекс) мөн. * Ийнхүү шинэ үеийн философийн дээр нэр дурдсан төлөөлөгчдийн нийтлэг санаань хүний сэтгэл, ухамсрыг хүний дотоод ертөнц, хүн өөрийгөө ухамсарлахуй мөнгэдэг үзэл юм. XIX зууны германы сонгодог идеализмын төлөөлөгчид ухамсрын үүсэл,байгууламжийг тайлбарлах талбарт өөр нэг шинэ чиглэл бий болгожээ. Тэдухамсар байгууламжаараа янз бүрийн төвшнийг түүний түүхэн ба идэвхт шинжийг;ухамсрын бодгаль, бие хүнлэг, бодгалиас дээгүүр зэрэг хэлбэр харилцанхолбоотойг, өөрийгөө ухамсарлахуй, хүсэл эрмэлзэл, үнэлэмж зэргийн төлөвшилдсэтгэлийн дээд хэлбэрүүдийн хэрэгцээ чухал ач холбогдолтойг тус тус илрүүлэнавч үзсэн байна. Диалектик материализмыг үндэслэгч К.Маркс, Ф.Энгельс нар нийгмийнамьдралын аливаа асуудалд хөдөлмөр, материаллаг үйлдвэрлэлийн хүчинзүйлсийг онцолж, танин мэдэхүй бол тусгал мөн гэж үзсэн байр сууринаасухамсрын онолыг боловсруулсан юм. XIX зууны эцэс, XX зууны эхэн үеэр психологийн (сэтгэл судлалын) шинжлэхухааны хөгжлийн үр дүнд "сэтгэл (психик)" гэдэг ойлголт зөвхөн психологид биш,бас философид хэрэглэгдэх болсон юм. Санаалаг ахуй: сэтгэл ба ухамсар Ухамсрыг онтологи болохынх нь үүднээс “ондоо хүний ухамсар”, “нийгмийнухамсар” гэж 2 ангилдаг. Ондоо хүний ухамсар. Хүний сэтгэл бол ямар ч дээд хөгжилтэй амьтдынсэтгэлээс боловч үндсээрээ ялгагдах олон давуу ба олон дутагдалт талтай. Учирнь, ухамсар хэмээх онцгой давхраа бол хүний сэтгэлийн маш чухал нэг хэсэг ньмөн. Ийнхүү ухамсар бол хүний санаалаг ертөнцийн доторхи харьцангуй биедаасан нэг бүрдэл мөн. Ухамсрыг тодорхой утгаарх онтологи үзэгдэл мөн гэж үздэг янз бүрийнфилософи байр суурьт нэг баримтлал зонхилох нөлөө бүхий байдаг. Тэр нь "ондоохүний ухамсар" гэдэг баримтлал юм. Үүнд, XX зууны философийн заримчиглэлийн төлөөлөгчид: миний ухамсар, авир үйлдлийн янз бүрийн төлөвүүд ганцнадад биш, бас бусад хүнд адилхан байгаа гэж тайлбарладгийг судлаачид ишүндэс болгоод тийнхүү бусдад минийхтэй адил байдаг ухамсрыг "ондоо хүнийухамсар" гэж нэрлэдэг. Ондоо хүний ухамсрын асуудлыг авч үздэг философичид: минийхээс гадуурухамсар байдгийг яаж мэдэж болдог вэ?, бусдын ухамсрын агуулгыг яаж илрүүлжболдог вэ?, тийм мэдлэг аль хэр баттай үнэн байдаг вэ? гэх мэт асуултад хариултөгөхийг зорьж иржээ. Гэвч ондоо хүний ухамсрын тухай мэдлэг баттай үнэн байдаг эсэх асуудлыггештальт психологийн төлөөлөгчид бүрэн үнэн шийдвэрлээгүй бөгөөд учир нь,түүний төлөөлөгчид сэтгэлийг үйлдлээс салган тайлбарласан гэж зарим судлаачдүгнэн бичсэн байдаг. * XX зууны дунд үеэс аналитик философийн төлөөлөгчид ондоо хүнийухамсрын асуудлыг хэлний анализын асуудал болгосон байна. Жишээ нь, английнфилософич Джон Остины (1911-1960) тайлбараар үг, өгүүлбэр бол субъектийнхүртэхүй ба сэрлийн агуулгыг бүрэн илэрхийлж чаддаггүй бөгөөд мөн бусдынсанаалаг төлөвүүдийг түүний үгэнд итгэх зарчимд үндэслэн мэдэх ѐстой. Гэтэлярилцагч ондоо хүн маань худалч байж болдог, бас үгийнх нь утгыг тухайн субъектбуруу ойлгосон байж болдог билээ. Ийнхүү аналитик философичид бусад хүнийухамсрын төлөвүүд сонирхогч субъектэд бүрэн үнэн нээгдэж чаддаггүйг ньилрүүлжээ. Нийгмийн ухамсар. Ухамсар бол гадаад ертөнц хүний тархинд туссан тусгалюм гэж марксист философичид тайлбарладаг төдийгүй “нийгмийн ухамсар” гэсэнтусгай ойлголт боловсруулдаг. Ингэхдээ ухамсар бол зөвхөн материаллагзүйлстэй харьцаж байж бий болдог зүйл, харин нийгмийн ухамсар бол нийгмийнахуйтай холбогдон гарч ирэх ойлголт юм хэмээн үздэг. Нийгмийн ухамсрыгцэгцтэй, тогтолцоот мэдлэгийг илэрхийлж байгаагаар нь онолын ухамсар, ердийнухамсар гэсэн 2 түвшинд хуваан авч үздэг. Ердийн ухамсар нь хүмүүсийн өдөртутмын амьдралын явцад аяндаа бий болдог сэтгэгдэл, мэдрэмж, догдлол,дүгнэлт, ойлгоц зэргийн цогц юм. Харин онолын ухамсар гэсэн ойлголтыгмарксист-ленинист философи нийгмийн үзэл суртал юм хэмээн ойлгож байлаа.Ер нь нийгмийн ухамсар хэмээх ойлголт нь нийгмийн бодит байдлыг илэрхийлдэгухамсрын хамгийн ерөнхий нэр мөн. Тэр нь илрэх хүрээгээрээ хувийн буюубодгалийн, гэр бүлийн, хамт олны, бүлгийн, ангийн, ард түмний гэх мэт олон хэвмаягтай. Бодгалийн буюу хувийн ухамсар бол аливаа нэг хүний оюун санааныертөнц. Үндэсний ухамсар бол тухайн ард түмний үндэсний өвөрмөц эрх ашиг,амьдралын болон үйл ажиллагааны онцлогийг илэрхийлж байдаг нийгмийнухамсар юм. Ангийн буюу бүлгийн ухамсар бол тухайн ангийн бүлгийн өвөрмөцэрх ашиг, амьдралын болон үйл ажиллагааны онцлогийг илэрхийлдэг нийгмийнухамсар юм. Эдгээр нийгмийн ухамсрын төрлүүд нь бие даан орших бус, харинбие биедээ нөлөөлж, харилцан сүлжилдэж, зарим талаар давхцан оршиж байдаг. Сэтгэл, ухамсрын тухай XX зуун дахь философи баримтлалууд ба орчин үеийн шинжлэх ухааны зарим үндэслэл XX зууны философийн зарим (тейярдизм гэх мэт) чиглэл бол санаа басэтгэлийн асуудлыг нийт орчлонгийн хувьсал ба бүтцийн төлвүүдтэй холбон авчүздэг юм. Харин олонхи философийн хувьд гэвэл зарим нь онтологийг үеэөнгөрөөсөн хэмээн тунхагладаг байр сууринаасаа санааны асуудлыг үл хөндөж,зарим нь тухайн үеийнхээ холбогдох шинжлэх ухаануудын ололтыг ашиглахүндсэн дээр хүний сэтгэлийн янз бүрийн давхрааны тухай сургаал боловсруулжиржээ. Ялангуяа хүний сэтгэлийн (психикийн) ухамсарт ба ухамсарт бишдавхрааны тухай сэдвийг тэдгээр нь бүгд авч үзэж, ингэхдээ зарим нь ухамсартдавхраа буюу ухамсрыг (сэтгэхүй, оюун ухааныг), зарим нь ухамсаргүй давхраагхүний санааны ертөнцийн гол элемент, хүний бие хүнлэг шинжийн тодорхойлогчхүчин зүйл гэдэг юм.

Similar Documents

Premium Essay

Julius Ceaser, Flavius

...In the play Julius Caesar by William Shakespeare my character, Flavius, is a tribune. In Rome a tribune is a man who is elected by the people to be and officer or magistrate to protect the rights of the citizens from a higher power and get their views on things into the mind of the king or other royalty. During Pompy’s rule over Rome, Pompy felt as if Julius Caesar was becoming much too powerful. Julius Caesar was gaining power with his military and his military strategies and his intelligence was growing fast. Pompy began to see Julius’s rising and acted on it by removing his seat in the roman consul. Julius Caesar became enraged and revolted against Pompy, Julius Caesar became gathered his army to go and kill Pompy. As Pompy was handling the conflict he retreated to Egypt. Julius followed him in a furious pursuit only to find Pompy already assassinated in Egypt. My role in Rome as a tribune was to stand up to Julius Caesar to protect the lives of the people, and show the people of Rome that what Julius had done in his act of aggression to Pompy was wrong. But, when Julius returned to Rome the people all cheered and acted as little sheep following the leader, and wanted to elect Julius as the new King, a ceremony was even held in the center of town to elect Julius. Julius acted as another tribune by telling the people of Rome that he attacked Pompy for them and for their rights, Julius told the people that he is standing by believing in what Pompy was doing was wrong and that...

Words: 1049 - Pages: 5

Premium Essay

Julius Ceaser Summary

...Julius Caesar Summary When the play opens, Julius Caesar has just returned to Rome after defeating the sons of Pompey in battle. Before we go any further, let's pause for a brief Roman history lesson. Pompey (a.k.a. "Pompey the Great") was a member of the "first triumvirate," and he and Caesar used to share power over Rome. Then Caesar and Pompey got into a big fight. Pompey lost. When he tried to run away to Egypt in 48 B.C., he was assassinated. But Caesar still had a problem: Pompey's sons were determined to avenge their father's death and overthrow Caesar. So Caesar tracked down Pompey's sons in Spain and stomped them out at the Battle of Munda in 45 B.C. Now back to the play. As Caesar parades through the streets of Rome like a rock star, the higher-ups in Rome are nervous about his growing power and his popularity with the commoners, who have abandoned their work to celebrate Caesar's triumphant return. Caesar seems headed toward absolute power, which is a big no-no in the Roman Republic. Meanwhile, the festival of the Lupercal (a big party where people run around in goatskin g-strings in the middle of February) is in full swing. Caesar is chilling at the festival with his entourage when a soothsayer runs up and says "beware the Ides of March" (meaning, "hey, watch your back on March 15"). Caesar looks at the soothsayer and is all "whatever man." While Caesar parties with his fans, Brutus and Cassius huddle together and talk trash about him. Cassius is all bent out of shape...

Words: 1474 - Pages: 6

Premium Essay

Personal Narrative: I Am Calpurnia Ceaser

...I am Calpurnia Ceaser, Julius was my husband. Julius was a great man fully dedicated to Rome. The Senators are all corrupt and greedy and would do anything to protect their privilege. He felt like the republic was falling apart and would soon fall. Julius was trying to save Rome so it becomes a great power for a long time to come In February, when Julius returned home from the battle with Pompey's sons a Soothsayer had come up to him while he was at the races and told him to beware the Ides of March. This had scared Julius because he believed in bad omens and was superstitious about prophecy. The day before he murdered I had 3 dreams about him being killed, I couldn't see the killer, but this along with the soothsayer's prediction...

Words: 262 - Pages: 2

Free Essay

Stonewall

...INTRODUCTION TO LGBTQI STUDIES Due: 5/16/14 Extra Credit Stonewall Uprising a) What aspects of the film complemented your textbook reading about Stonewall? Some of the aspects of the film that complemented the textbook about Stonewall were that this right that took place on June 27-28 1969 in New York City started a movement that allowed the LGBTQI community to stand up to the police and show them that they were going to stand for their rights. Both in the movie and textbook they touch on how popular the Stonewall Inn and how it allowed a get away for the gay population to go and be comfortable with whom they were. It also showed that this was the breaking point for the gay population that were at the inn they weren’t going to allow the police to harass them anymore. For once the police were out number and had to run away from the large crowd of the gay patrons that’s were at the Stonewall Inn and that had began to gather outside. It highly upset the crowd when the police arrest the bar staff of the Stonewall Inn. The riot showed a form of liberation both in the film and book. What was amazing that you saw in the book and film was that every time a person was released from the Stonewall Inn the crowd cheer. b) What was the part of the film that you considered the most interesting? Why? What was interesting in the film was that the mafia supplied the liquor to the gay bars due to the issue of them not being able to get a liquor license. It was interesting to see...

Words: 451 - Pages: 2

Free Essay

Doc, Docs, Pdf,

...Revenge in Julius Caesar Revenge. Revenge causes one to act blindly without reason. It is based on the principle of an eye for an eye, however this principle is not always a justified one to follow. In Julius Caesar, Antony seeks to avenge the death of Caesar. Antony acts on emotion which leads to the demise of Brutus, who is a noble man that does not deserve to be killed. Revenge is a central theme within Julius Caesar. Revenge In Julius Caesar Revenge in Julius Caesar Revenge. Revenge causes one to act blindly without reason. It is based on the principle of an eye for an eye, however this principle is not ... This is demonstrated through Antony s desire to avenge Caesar s death, and also the return of Julius Caesar s ghost. Revenge is again exemplified through the violent course of action, which is taken by the Plebeians in an attempt to seek justice for the assassination of their Roman superior. The theme of revenge is evident when Antony demonstrates a desire to avenge Caesar s death. After Caesar s death, Antony swears to take revenge on those who Revenge In Julius Caesar Revenge in Julius Caesar Revenge. Revenge causes one to act blindly without reason. It is based on the principle of an eye for an eye, however this principle is not ... murdered Caesar, And Caesar s spirit, ranging for revenge, With ate by his side come hot from hell, Shall in these confines with a monarch s voice Cry havoc and let slip the dogs of war, That this foul deed shall smell above the earth...

Words: 916 - Pages: 4

Free Essay

Actium Rome

...Battle Analysis 1. Overview: a. Actium-Rome b. 31 BC c. The battle took place off the coast of Actium in the Ionian Sea 2. Historical Context a. This battle was a part of Roman Civil War between Octavian and Mark Antony. This battle would establish a Roman Emperor and one single ruler of Rome after Julius Caesar’s death. b. There were a lot of key events that led up to this particular battle being fought. Julius Caesar was assassinated in 44 BC. This led to the Second Triumvirate being formed between Octavian, Mark Antony, and Marcus Aerulius Lepidus to rule Rome. They crushed the conspirators Brutus and Cassius at Philippi in 42 BC. After this happened Octavian would rule the western provinces, Antony would oversee the east, and Lepidus was given North Africa. Tensions between Octavian and Anthony became greater over the next few years. In 40 BC Octavia, Octavian’s sister, married Antony. In 37 BC, Antony married Caesar's former lover, Cleopatra VII of Egypt, without divorcing Octavia. After this, Antony worked to expand his power in the east. In 32 BC Antony divorced Octavia, making Octavian even angrier. In response Octavian announced that Antony’s will affirmed Cleopatra's eldest son as Caesar’s true heir. The will turned Roman opinion against Antony because they believed he was trying to make Cleopatra’s son the ruler of Rome. Using this reason for war, Octavian assembled forces to attack Antony and this is how the battle began. c. Octavian wanted...

Words: 1679 - Pages: 7

Premium Essay

Essay

...be a great day that I was going to be honored. Not knowing that I was going to get stabbed to death. All I want to know is what I did wrong. I know that I may have not been the best leader, but I was trying my best to help the city of Rome. I thought that I was helping even you Brutus. I still am in shock that my best friend or so what I thought was a best friend betrayed my authority. You should be ashamed; I still don’t know how you can walk around knowing you killed someone that had trust for you. Let me tell you something Brutus, you better watch your back, because the one loyal person I know will not back down. He will come for you and his name is Mark Antony. He will give you what you gave me. With much hate and confusion, Julius...

Words: 261 - Pages: 2

Premium Essay

Julius Caeser Better Leader

...Mohid Rizwan Mr. Bennett ENG-2D0 14 November 2012 Julius Caesar Essay “A leader is someone who knows the way, shows the way, and goes the way.” Cassius is a better judge of character, Brutus makes mistakes, and Cassius is a better general. These reasons help explain why Cassius is a better leader than Brutus. First of all, Cassius is a better judge of character. When Brutus gives Mark Antony permission to speak at Julius Caesar’s funeral, Cassius says, Brutus, a word with you You know not what you do; do not Consent That Antony speak in his funeral. Know you how much the people may be moved By that which he will utter? (III, i, 232-234) This quote suggests that Cassius does not trust Antony. He knows that Antony is going to manipulate the mob against the conspirators. Overall, he judges Antony’s character well. On the other hand, Brutus makes mistakes. One of the most crucial mistakes he makes is when he lets Antony speak at the funeral, even though Cassius warns him not to. When Cassius tells Brutus not to let Antony speak at the funeral, Brutus replies, What Antony shall speak, I will protest He speaks by leave and by permission, And that we are contented Caesar shall Have all true rites and lawful ceremonies. It shall advantage us more than do us wrong. (III, i, 238-242) The quote suggests that Brutus lets Antony speak at the funeral, thinking that it will do the conspirators well. However, letting Antony speak, was his worst...

Words: 479 - Pages: 2

Premium Essay

Is Brutus a Noble Man?

...Have you ever wondered what it is to be a “noble” man? A good example would be Marcus Brutus. Brutus had a decision to accept Cassius's plan to eliminate Caesar or deal with Caesar's potential of rulership. Brutus believed that Caesar was going to be an “overpowered” ruler for Rome. He didn't want the plebeians to become slaves and he cares about the people deeply. Brutus is a true noble man because he keeps true to his word that he loves Rome more than anything and would do anything to protect it. Brutus had to kill his best friend, Caesar, because he feared that he would do bad for Rome. Brutus told the plebeians his true feelings about how we felt for Rome and how he felt about Caesar. “Not that I lov'd Caesar less, but that I lov'd Rome more” (III, ii,21-22). Brutus was showing that he cared for Rome, and that he wasn't selfish. Therefore, Brutus had to clarify why he should eliminate Caesar because of a good cause. Brutus needed to explain to the Romans on why he should kill Caesar. Brutus wanted to explain his thoughts and reasons about Caesar's ruling to the Romans. “Had you rather Caesar were living, and die all slaves, than that Caesar were dead, to live all free men?” (III,ii,22-23). Brutus truly adored the Romans and wanted them to know if they wanted to be slaves in Caesar's will or be free without Caesar trying to rule them. Although Brutus shows his compassion to the Romans, he didn't quite show a lot for his “best” friend. Brutus is not a noble man...

Words: 543 - Pages: 3

Premium Essay

Tuskegee

...The Tuskegee Research Study on Syphilis Stephan J. Skotko University of Phoenix January 13, 2010 HCS-435 Ethics: Health Care and Social Responsibility Edward Casey Every person or family member who has faced a medical crisis during his or her lifetime has at one point hoped for an immediate cure, a process that would deter any sort of painful or prolonged convalescence. Medical research always has paralleled a cure or treatment. From the beginning of the turn of the 20th century the most unspeakable appalling atrocities against human beings was The Tuskegee Syphilis Study. One of the most horrendous breaches of ethics in The United States history is Tuskegee’s studies and associated research. . The study and the publicity that surrounded the study was one of the major influences leading to the organized arrangement of laws, rules and principles of the ethical treatment for human beings. Examples of which include; informed consent, patients personal autonomy, patients’ bill of rights, medical code of ethics, and limits to a practitioners professional autonomy. Miracle cures like penicillin and other antibiotics have proven the value of research. Many illnesses and diseases are currently under heavy research. Although not much research can give results that penicillin or other antibiotics have attained does not invalidate the necessity of research and the importance of it. There exist copious treatments...

Words: 1666 - Pages: 7

Premium Essay

Shit

...Brutus Brutus emerges as the most complex character in Julius Caesar and is also the play’s tragic hero. In his soliloquies, the audience gains insight into the complexities of his motives. He is a powerful public figure, but he appears also as a husband, a master to his servants, a dignified military leader, and a loving friend. The conflicting value systems that battle with each other in the play as a whole are enacted on a microcosmic level in Brutus’s mind. Even after Brutus has committed the assassination with the other members of the conspiracy, questions remain as to whether, in light of his friendship with Caesar, the murder was a noble, decidedly selfless act or proof of a truly evil callousness, a gross indifference to the ties of friendship and a failure to be moved by the power of a truly great man. Brutus’s rigid idealism is both his greatest virtue and his most deadly flaw. In the world of the play, where self-serving ambition seems to dominate all other motivations, Brutus lives up to Antony’s elegiac description of him as “the noblest of Romans.” However, his commitment to principle repeatedly leads him to make miscalculations: wanting to curtail violence, he ignores Cassius’s suggestion that the conspirators kill Antony as well as Caesar. In another moment of naïve idealism, he again ignores Cassius’s advice and allows Antony to speak a funeral oration over Caesar’s body. As a result, Brutus forfeits the authority of having the last word on the murder and thus...

Words: 497 - Pages: 2

Premium Essay

Power

...Different Types of Power Power is said to be essential in order to survive and live as individuals. I agree with this statement because of the recent texts we have read including, “Things Fall Apart” by Achebe, “Night” by Wiesel, “The Prince” by Machiavelli, and “Julius Caesar” by Shakespeare. If I was asked to define power in my own words, I would define it as both an inner and outer strength and drive to continue and accomplish a goal despite any obstacles that may get in the way. Without power, I feel as though there would be hardly any hope for the future. If an individual was lacking power and had to face some sort of a difficult obstacle, whether it is an inner struggle or outer battle, there would be little chance of getting through the difficult situation. However, if an individual had great power they would be able to persevere through whatever challenge was thrown at them with ease. In “Night,” Wiesel used his inner power to persevere and survive through the Holocaust as well as his personal battle with his faith. In contrast, Nazi Germany used their power to discriminate against people not belonging to the Aryan race. Wiesel describes his strength during this horrific time well by writing, “We were the masters of nature, the masters of the world. We had transcended everything- death, fatigue, our natural needs. We were stronger than cold and hunger, stronger than the guns and desire to die, doomed and rootless, nothing but numbers, we were the only men on earth...

Words: 1217 - Pages: 5

Free Essay

Crap

...process, and the positive and negative outcomes of the journey, is not so much about the destination to which the travellers are headed, but the various occurrences that affect the traveller along the way. The importance of the journeying process was explored and exposed by Peter Skrzynecki and a variety of other composers. Skrzynecki, using the powerful textual vehicle of poetry explores the importance of the journeying process and its various outcomes, a journey often results in the confused and mixed emotions of the traveller and this was reflected within Skrzynecki's poems, "Crossing the Red Sea" and "A Drive in the Country." A person is always emotionally involved in the journeying process, highlighting its' importance, this is shown in Julius Caesar's public memoirs "De Bello Gallico", the political cartoon "Freedom"" (Sun-Herald, April '03) and text five from the Board of Studies Stimulus booklet, "Journeys over Land and Sea." Skrzynecki uses poetic techniques to explore the range of conflicting emotions associated with the journeying process, enabling a responder to identify with its importance. "Crossing the Red Sea" is the first poem in the anthology "Immigrant Chronicle" and...

Words: 646 - Pages: 3

Premium Essay

Asdasd

...colour imagery, 'albis equis' to describe the horses that pull Camillus makes him appear pure and almost regal. The cumulative effect of this description is to blur the distinction between Camillus, the man, and percieved notions of divinity, reinforced by the contrast 'parumque id non civile modo sed humanum', implying transcendence semi-divine status. Camillus is seen as distancing himself from the public and as a distrusted leader through impietas to gods by making himself out like a deity, and anti-republican sentiments. Such distasteful perceptions are reinforced by the sonorous 'm' and 'r' alliteration of 'aequiperatum dictatorem in religionem', suggesting blasphemy by rivalling the grand status of gods, while 'dictatorem' alludes to Julius Caesar's retention of his dictatorship. Livy further highlights Camillus' failure to be in touch...

Words: 880 - Pages: 4

Free Essay

Political Power

...Brittnee Walker Mr. Goman AP World History 29 Aug 2010 Political Power of Han China and Imperial Rome Political differences are what make cultures unique. Depending on the methods of political control and diverse ways of living societies can be harmed, hindered or improved. The rough military dictatorship of Imperial Rome and the peaceful Confucius way of control by Han china show two different ways a civilization can grow, thrive, survive and eventually fall. Political, moral, personal, and religious values influence a nation’s way of life and people. The differences between the militaristic Imperial Rome and the Confucius ways of Han China ultimately made the empires culture flourish and become distinctive, changing their beliefs, moral code, faith, and overall individuality and led to their diversity in political control. The rulers of these empires played a big role in the ways of control and the variation in their culture. Octavian the military dictator had control of his armies; therefore they were loyal to him. Emperor Wu also ruled as a military campaigner. These two rulers had similar interests in which they ruled by. Wu worked on expanding his army and spreading china. Octavian being from the army himself ruled through the army and expanded militaristic ideas. They both made for successful ruling. While China was ruled under Confucianism Rome had suppressed religion. Religion was spread freely within china because they all shared the same beliefs and faith...

Words: 251 - Pages: 2