Libri ‘Hija e Maleve’ nis me novelën ‘Nusja e mrekullueshme’ novelë kjo e cila vë në pah mentalitetin tipik shqiptar, besëtytnitë mitike të cilat mbase edhe janë konsumuar si ngjarje të vërteta në shoqërinë e kohës. Ngjarjet që lidhen me tragjicitetin të cilin e pëson Leka, si pasojë e dashurisë që qon me nusen e mrekullueshme, zanën, që i shfaqet gjatë kohës kur ky kulloste bagëtitë, ia rrëfen prifti fshatit, Don Marku, të riut intelektual që ishte shkolluar jashtë Shqipërisë. Ngjarjet që tregon prifti në rrëfimin e tij në lidhje me tragjiken që pëson Leka, në psiken e të riut shqiptar të shkolluar në një metropol europian ngritin dilema të mëdha, dhe në njërën ose mënyrën tjetër edhe pse si personalitet ishte “formuar” larg ambientit i cili këto e rrëfime të ngjashme i konsumonte si gjëra të vërteta, kishin lënë përshtypje të thellë tek i riu intelektual; “Prifti më shikonte ndër s?. Un i ula për mos me m’u hetue në ta përshtypja tepër e thellë qi më kish ba tregimi. As nuk i a solla pyetjet e shuma qi ishin kah më delshin prej goje”, është paragrafi me të cilin përfundon kjo novelë. Krijimtarinë letrare të Koliqit, fund e krye e karakterizon teknika e përsosur narrative, gjithsesi ngjarjet në novelat e tij kanë një rrjedhë të kapshme, logjike, penda e Koliqit në asnjërën mënyrë nuk lejon që t’i humb fija lëmshit. Personazhet e këtij autori janë tipizuar aq mirë saqë lexuesi eventual krijon lidhje emocionale me protagonistin e caktuar, ai (pra lexuesi) mishërohet me këto personazhe bashk-ndjenë me to, dhe doemos se kjo është edhe intencë e krijuesve seriozë, pra tipizimi i personazheve të tyre, krijimi i karaktereve të qëndrueshme që në mënyrë më të mirë t’i përçojë idetë e autorit narrator.
“Gjaku” është një tjetër novelë e realizuar e Koliqit, dhe si asnjë tjetër vepër flet për dukurinë e hakmarrjes, plagë kjo e hapur, kurrë e mbyllur, jo e panjohur për të tjerët, shumë e theksuar në trevat shqiptare. Doda një i ri i shkolluar larg vendlindjes por i brumosur deri në palcë me mentalitetin shqiptar, dëshiron që të bëhet një zë i fuqishëm i cili artikulon idenë e krijimit të një shoqërie përparimtare, e cila dukurinë e hakmarrjes do ta kujtonte vetëm si një relikt të shëmtuar. Vrasja e të vëllait, Zekës, shikimi tundues i babait në sytë e të cilit lexonte fjalën; hakmarrje, rrethi i cili do ta tallte për jetë e mot nëse nuk do të hakmerrej e vendosin Dodën para dilemash të mëdha, të cilat gjithsesi do ta kenë një fund tragjik, ngase Doda do duhej ”rënë viktimë e opinionit të cilin vet e kishte ngritur” (R.I për Migjenin), në mënyrë që ndërgjegjja e tij të “pastrohet”. Në Shkodrën e Koliqit apo në novelat e tij parakalojnë një galeri e tërë personazhesh të cilët ngërthejnë në vete, ide, motive, e situata të ndërlikuara të cilat ishin të mbrujtura në psiken e autorit dhe si të tilla i servirën një publiku të gjerë siç edhe është lexuesi në këtë rast. Në novelat e Koliqit rëndom ngjarjet tregohen prej këndit të narratorit të gjithëdijshëm pa përjashtuar infiltrimin e drejtpërdrejt të autorit narrator në situata konkrete, i cili të shumtën ndihmon në zgjidhjen e enigmës. Karakteristikë për këtë autor është se në veprën e tij përgjithësisht trajton një laramani tematike, ku nuk mungon stili i gdhendur i rrëfimit, shprehja e pasur gjuhësore, teknika e përsosur diskursive, pastaj jepen pamje konkrete të një ambienti i cili ngërthente në vete tipa konkret e abstrakt, real e të imagjinuar. Në novelat e Koliqit parakalojnë personazhe sikurse ai tek novela ‘Kanga e re’ ku për protagonist kryesor e ka këngëtarin emblematik Ton Laskun, pa të cilin organizimi i çfarëdo evenimenti, e ka të garantuar dështimin, ngase pa zërin e tij magjepsës ngjarjet gazmore në qytet ishin shumë të zbehta.
Ton Lasku do ta ketë një fund të gëzuar, ngase është kënga e tij e cila bën që ta ketë pranë të dashurën, për të cilën çdo përpjekje tjetër kishte dështuar. Në novelën ‘Sa qofsh, pleqnofsh’ Koliqi derdhë tërë fantazinë e tij prej një njohësi të thellë të gjithçkaje që ishte shqiptare, për të na dhënë karaktere tipike të Malësisë së Shkodrës, situata konkrete herë-herë të dhembshme të një mentaliteti mbase arkaik me të cilin karakterizoheshin malësorët shqiptarë. Mina e bija e Files dhe Sufës, mbetët shtatzënë pa dijeninë dhe pa dëshirën e prindërve dhe për një mëkat të tillë, ajo do të pësojë në mënyrën më tragjike, ajo vritet nga i ati, ngase me veprën e saj të turpshme kishte rënë ndesh konvencave. Mirëpo tragjikja arrin kulmin e vet atëherë kur Hajdar Liti kërkon gjakun e fëmijës i cili ishte flijuar ende pa dalë në jetë. Për ta pleqnuar këtë punë, autori ka krijuar tipin e Xhep Nelit, i cili pyetjes provokative të plakut i cili përfaqëson Hajdar Litin e i cili thotë se; “Pse e derdhe at miell?” me mjeshtërinë e një pleqnari të rryer Xhep Neli i përgjigjet “Çka kërkoi mielli yt në thes t’em!”, për ta marrë uratën e kundërshtarit të tij; “sa qofsh pleqnofsh!”.
Mitikja në novelën e Koliqit
Sikurse tek një numër i konsiderueshëm i autorëve shqiptarë edhe tek Koliqi, bota mitike zë një vend me rëndësi në krijimtarinë letrare të tij. Në novelat e tij bashkëjetojnë njerëzit e rëndomtë, zanat e shtojzovallet. Fuqinë çudibërëse të zanave do ta provojë edhe Lulja, ‘kërcimtarja e Dukagjinit’ e cila falë zanave do ta fitojë vendin e parë në garën e cila ishte organizuar pas fitores së Skënderbeut kundër turqve e në të cilën garë merrnin pjesë edhe kërcimtarja turkinë dhe shkinë. Ky gërshetim i botës mitike më atë reale ka si synim paraqitjen e botës shqiptare me të gjitha ngjyrat e saj. Doket e zakonet shqiptare, fjala e dhënë, besa, sikurse edhe për të tjerë krijues kanë ngjallur kureshtjen edhe të Koliqit. Këto doke e zakone janë pasqyruar mjeshtërisht në novelën ‘Miku’. Besa ka qenë kod i pashkelur në malësinë shqiptare në veçanti, edhe protagonistët e Koliqit e respektojnë këtë normë të shenjtë, thyerja e këtij kodi ishte akt i ulët moral, dhe meqë besa e dhënë ishte e shenjtë, si e tillë ishte e respektuar tek malësorët shqiptarë. Ndër të tjera tematika që trajton Koliqi në krijimtarinë letrare të tij përgjithësisht, është edhe vështirësia me të cilën ballafaqohet individi në “luftë” kundër kolektiviteti, pamundësia e individit në ndërrimin e gjërave të cilat në psiken e kolektiviteti ishin bërë norma. Këtë do ta provojë Diloca në novelën më të njëjtin titull ku për protagonist kryesor e ka vajzën e cila ishte fejuar që kur ishte në djep. Fati apo fataliteti bën që vajza kur të vije në moshën e martesës dashurohet në një tjetër të ri malësor dhe martohet me të. Kjo do të ishte fatale për vajzën e cila kishte thyer doket e Malësisë, dhe për këtë do duhej ndëshkuar sipas zakoneve të cilat mbretëronin në Malësi. Ajo humb dashurinë, ngase i dashuri i vritet, në të njëjtën kohë ka humbur edhe familjen ngase ajo do t përfundojë në jetimore. Krijimi i karaktereve të tipit të Dilocës, tregojnë se lufta e individit për të ndryshuar apo për të ndikuar në jetën kolektive ishte e pafuqishme, qoftë edhe nëse për një ideal të tillë do të ishe në gjendje të flijoje më sublimen. Detyrimisht duhet thënë se, vlera e pakontestueshme që ngërthen në vete vepra letrare e Koliqit, flet për një euridit të rrëfimit artistik, flet për një mjeshtër të fjalës së shkruar, pa të cilin letërsia shqipe do të ishte shumë e zbehtë.
*
ë dukurie të re letrare në sistemin e vlerave, që përthyhet në stile, ne forma e trajta të shkrimit, e procedime letrare. Modernia, kësisoj në letërsi, merr kuptimin e një vlere letrare, më të avancuar, më të mirëfilltë, në krahasim me modelet pararendëse të shkrimit letrar artistik. Ne e konsiderojmë si nocion bazik për atë tip të letërsisë që në mënyrë autonome, ndryshe nga paraardhësja, sjell risi në diskursin letrar, në procedimin strukturor te ndërtimit dhe funksionimit të tekstit letrar, dhe atë, në gjitha nivelet mbarështimit të tekstit letrar. Modernia, duke ardhur si rezultat i thyerjeve letrare dhe refuzimit ndaj shkrimi tradicional, natyrshëm merr konotime më komplekse, edhe nga fakti i risive që sjell në diskursin letrar përgjithësisht, por duke u shfaqur si shenjë letrar në "konfrontim" me produksionin letrar tradicional dhe duke u ikur modeleve ligjërimore të mëparshme, trajtat e shkrimit modern, defamiljarizohen (çrendomtesohet, nocion i formalistëve rus), nga letërsia e mëhershme dhe ripozicionohet nga një diskurs më i avancuar, që përplotëson në shkalle më të lartë letrare, estetikën e tekstit. Në këtë aspekt, ky lloj shkrimi fut në lojë komplikime narrative, ndërfutje interkomunikuese, që na shfaqin karakterin intertekstual të teksteve letrare. Njëherit, edhe strukturën e hapur (Umberto Eco) dhe shumështresore. Në fusha të ndryshme të artit dhe letërsisë, nocioni "moderne" mbulon përmasa të ndryshme semantike, mbase edhe estetike e stilistike, përmasa që shpërfaqën edhe në formë, edhe në përmbajte. Ndërsa, brenda këtij konteksti letrar, modernia merr status të veçantë në poetikën e prozës, ngase Ernest Koliqi, ka sublimuar ligjësitë e artit letrar mjeshtërisht dhe me një procedim letrar sjell risi në diskursin letrar në përgjithësi në kulturën letrare shqipe. Ndërkaq në këtë tekst, modernia shënjon tipin e letërsisë, që ndryshe nga paraardhësja inkorporon brenda tekstit letrar elemente letrare, që deri atëherë proza jonë s'i kishte njohur, apo që i kishte vetëm ne fazën embrionale.
Në letërsi nocioni moderne u zhvillua nga fundi i shekullit XIX dhe fillim i shek. XX, dhe shquhej me karakteristika të shumta, që nga theksimi i individualitetit kreativ, invencioneve e deri te shfaqja e dukurive të reja, thyerja e konvencave letrare e stilistike, ndaj edhe prurja autonome e fenomeneve letrare, në forma dhe përmbajte të re letrare, ligjërimore dhe stilistike-estetike.
2.
Ernest Koliqi është padyshim themeluesi dhe krijuesi më i talentuar i fillimit të modernitetit në prozën shqipe. Këtë e vlerësim e kanë përqafuar në forma të ndryshme, shumë studiues të cilët janë marrë më krijimtarinë e tij artistike në zhanrin e prozës (Camaj, Hamiti, Plasari, Elsie, K. Gjika, Z. Rrahmani, A. N. Berisha, S. Bashota, K. Rrahmani, K. M. Shala etj.) Së këndejmi, shfaqja e modernitetit në prozën shqipe, si formacion letraro-stilistik, ndërlidhet fuqishëm me krijimtarinë e Koliqit në prozë, e të cilit mund t'i bashkohen autorët Kuteli, Konica, mbase edhe Lasgushi e Migjeni, në zhanrin e poezisë.
Por më i veçantë, si në stil, ashtu edhe në format diskurseve, së këndejmi edhe në procedimet strukturore e letrare mbetet Koliqi, i cili "kishte shije të hollë dhe një ndjesi të ngritur për artin e fjalës" (Anton Nikë Berisha) të cilat i inkorporoi dhe manifestoi me mjeshtri e talent të fuqishëm fiksional në prozën e tij, duke rikontekstualizuar dhe rifunksionalizuar shtresime semantike, ritmike, leksikore, rrëfimtare, që njohin kodet e mëdha letrare, që nga oraliteti, deri tek letërsia e përbotshme, me të cilën komunikonte autori empirik (Umberto Eco). Nga ky këndvështrim, proza koliqiane ka bërë një kthesë cilësore prozës shqipe në përgjithësi, së këndejmi e ka pasuruar atë edhe si formë shkrimi, por më shumë si substancë dhe formë letrare, mbase edhe si strukture e ndërligjëshme artistike, me elemente të shumta novatore, të cilat vërehen edhe në dimensionet ideore, të shtresimit të ideve themelore që trajton ky univers letrar.
3.
Në kohën kur u paraqit Koliqi në letrat shqipe, proza akoma ishte zhanër i pa kultivuar, në kuptimin e mirëfilltë të fjalës. Më tepër cilësohej, në përmasa të thellë moralizuese, sentimentaliste dhe didaskalike (proza e H. Stërmilli, N. Nikaj, M. Gramenos etj.), me mbipeshim të rolit të ngjarjes, e ndonjëherë edhe me imitim (jo ne kuptimin që na jep Aristoteli), madje, ishte larg shtjellimit si strukturë tekstore, mbase edhe si gjuhë e figurshme e kompozicion letrar. Për dallim, proza koliqiane duke njohur diskurset orale në jetë dhe në dijet empirike, rikontekstualizon dhe rifunksionalizonv në diskurs letrar origjinal në letërsi, ku autori empirik kapërcylljet e sistemit të shkrimit letrar, i identifikon me kërkesat e fondamentit të artit letrar: artistikes, gjë kjo, që mund të vërehet në të gjitha nivelet e tekstit letrar, nivele këto në të cilat letrarsia (Roman Jakobsoni) funksionon para se gjithash, ku shprehja dhe diskursi letrar, nga një gjuhë e thjeshtë, shkon ka gjuha figurative.
Intencë e sistemit letrar koliqian, në aspektin e formës, mbetet avancimi i procedimeve letrare, futja e ndërlikimeve narrative, të shtresuara me përimtime implicite e psikologjike, madje fabulat e thurura me mjeshtri narrative. Ndërsa në shtresimet tematike dhe idetë themelore që trajton, në tekstet e prozës së tij, Koliqi shtreson një botë e veçantë që ndërkomunikon me paramodelet në jetën e njeriut të tij, si dhe në tharmet e shpirtit shqiptar, që i veneron tek oraliteti dhe kultura e moçme nacionale, të mitet dhe legjendat, te e tashmja kryesisht e Malësisë së Shkodrës, për të shtruar edhe shumë vizione, ide, që mund të tumirën për receptuesin, si tejet progresive, në krahasim me letërsinë shqipe të mëhershme. Një karakteristikë e intencës së tregimeve të autorit mbetet paraqitja e dy kontrasteve të thella të botës shqiptare, përplasjet mes konservatizmit, kanunit, dhe ideve përparimtare, (Gjaku), që sjell gjenerata e re, pastaj ndeshja e dy kulturave të mëdha, Lindje e Perëndim, ndeshja e dy tipave të te jetuarit shqiptar, Urban e Rural. Këto tema autori i ka shtresuar me mjeshtri në shkrimin e tij letrar, veçantitë letrare artistike të së cilit implikon edhe autorin empirik. Koliqi në prozën e tij shenjëzojnë ide dhe teza të mëdha. Këto i zhvillon nga sensi që kërkon shndërrime të domosdoshme të kohës, e transformimeve esenciale në shpirtin shqiptar. Për dallim nga tipi i mëhershëm i shkrimit të prozës shqipe, proza e Koliqit shënjon kapërcim të dukshëm, si në zgjerimin e gamës tematike, ashtu edhe në aspektet e brendshme të organizmit, pra stilistiko-tekstore, letrare, duke bërë avancim, në plan të shtjellimit brendatekstor, si në rrafshin e shprehjes artistike, po ashtu në kodifikimin dhe funksionalizimin e elementeve të reja poetike që kësaj proze i jep dimension letrar specifik, duke e ngritur në shkallë të pranueshme, në raport me letërsitë e zhvilluara të kohës.
4.
Krahasuar me prozën evropiane dhe me zhvillimin e madh të saj, proza në letërsinë shqipe është paraqitur relativisht vonë dhe si e tillë eci me një tempo të ngadalshëm. Në këtë kontekst, Koliqi më të drejtë konsiderohet prozatori i parë shqiptar me prirje moderne, me veçanti shkrimi, sidomos me tregimet e tij, që prozës shqipe në përgjithësi ia dha një formë të re, një përmbajtje të re, një tematikë të re, një stil të ri, një shprehje të re, një prirje të fuqishme novatore, fabulative, në mënyrë krejtësisht autonome, me një refuzim të linearitetit tregimor, dhe gjithnjë me tendencë për të sendërtuar dhe realizuar një raport të ri mes kohës dhe hapësirës, në krijimin e strukturave të hapura, shtresimeve kuptimore të ndryshme semantike; nga një gjuhë që eliminon gjuhën e zakonshme drejt një gjuhe figurative, me atribute letrare, stilistike e estetike. Si e tillë, kjo prozë është ndërthurur nëpërmjet dy tipareve harmonizuese: duke asimiluar eksperiencat e jashtme me eksperienca të brendshme. Këtu, eksperiencat e jashtme, janë dijet e autorit empirik, që rezultojnë nga literatura botërore e nacionale, ndërsa eksperiencat e brendshme, mishërohen përmes kulturës së moçme nacionale, miteve dhe oralitetit, të cilat autori i funksionalin për t'i dhënë karakter të intertekstalitetit të pastër prozës së tij. Ky karakter ec në funksion të përmbushjes së fiksonit letrar. Mbase, autori, edhe në trajtat ligjërimore (diskurset) interkomunikon. Këndej, tekstet e tij kanë karakter interdiskursiv, në relacion me paramodelet e diskurseve që kanë prejardhje nga oraliteti. Të inkorporohen në stilin e teksteve të tij, variantet ligjërimore derivohen dhe marrin konotacione të kontekstit letrar. Në këtë linjë, autori i shmanget narracioni linear dhe konstrukton procedime artistike të avancuara letrare me shpikje të reja estetike, ritmike, semantike, gjuhësore, të inkorporimit të asaj që është reale me atë fiktive, fantastike në tekstin letrar.
Ernest Koliqi është paraqitur në prozën shqipe, në kohën kur ajo ndjehej e varfër, si nga kufizimet tematike që shtjellonte, ashtu edhe për nga mënyra si ndërtohej dhe funksiononte teksti letrar. Në këtë kontekst, proza e Koliqit i jep një impuls të ri prozës shqipe, duke kontribuar në rrugën e integrimit në rrjedhat e prozës moderne evropiane, mbase edhe në stopimin e tipit të prozës pararendëse, kryesisht moralizuseo-didaskalike dhe sentimentaliste, ndikimet letrare të së cilit do të vërehen tek Martin Camaj dhe Anton Pashku. Në këtë aspekt, pa hamendje, mund të konstatojmë se proza koliqiane mbetet novatore e shkëlqyer e fillimeve të modernitetit në zhanrin e prozës letrare. Autori empirik, duke qenë në kontakt të vazhdueshëm me letërsitë e huaja, duke u pasuruar me një dije letrare solide, duke qenë i shkollar nëpër qendra të mëdha të kultivimit të letërsisë, autenticitetin e vet, imagjinatën e bujshme krijuese, motivimin burimor shqiptar shkodran, i shkriu dhe i brumosi në një prozë të mirëfilltë letrare e moderne.
5.
Për nga shtresat kuptimore (temat e motivet që shtjellon) kreacioni, perceptimi i botës dhe fenomeneve që e motivojnë, autori na jep një tekst me topikë të larmishme, duke inkorporuar realitetin aktual, nevojat e domosdoshme të transformimit të tij (te Gjaku, Diloca), legjendat, mitet, format e të treguarit oral (Nusja e mrekullueshme, Kërcimtarja e Dukagjinit), pastaj shfaqjet krejt personale tek Pasqyrat e Narçizit, që janë tekste krejtësisht personale, autobiografike, ku autori kërkon shenjat e identifikimit të tij autorial, identitetin krijues dhe ekzistencial, përmes shenjash e simbolesh, të cilat i gjen në ambientin shqiptar, proza këto artistikisht më të realizuara të Koliqit. Tekstet e këtyre shtatë prozave, që Koliqi dëshiron t'i quajë "poemtha në prozë", na ravijëzojnë një konfiguracion të pasur idesh, ndjesish dhe referencash, që pikënisjen dhe paramodelin e kanë në diskursin oral, dijet empirike, por që të transformuar marrin konotime dhe shtresime më të theksuara, si në kërkimet nacionale, ashtu edhe në ato autoriale; me simbolikë, të ndërlidhura me problemet imediate të kohës dhe të angazhimeve të autorit empirik karshi këtyre gjendjeve.
Tipin e prozës së Koliqit e karakterizojnë shumë elemente të fuqishme novatore. Madje në letërsinë shqipe karakterizohet edhe për një element krejtësisht të ri, të fuqishëm dhe të panjohur deri me atëherë, që studiuesi Aurel Plasari e koncepton si "tip i tregimit psikospektiv", ku siç vëren po i njëjti studiues vërehet tregimi, ku dallohet në mënyrë të ndjeshme, ndonjëherë edhe kërcitëse dimensioni i analizës psikologjike të llojit frojdist. Si e tillë proza kolqiane duke shtresuar realitet të ndryshme semantike, duke e fuqizuar procedeun stilistik te veçantë, mbetet proza tregimtare më e realizuar e fillimit të modernitetit në literaturën shqiptare, ndërsa autori i tyre stilisti i madh, "eruditi" i rrëfimit artistik, siç e cilëson studiuesi Anton Nikë Berisha. Duke sublimaur me shkathtësi të veçantë artistike, si pasurinë e folklorit, mitologjinë, dijen letrare, imagjinatën e bujshme e kreative, nga njohja e literaturës moderne, ashtu edhe talentin e botën kreativ, fuqinë e perceptimit dhe të transponimit të fenomeneve të ndryshme në tekstin letrar, përmes një vetëdijë të nivelizuar artistike, ai ka hapur parashenja të sigurta, gjithnjë duke mbetur në pozicionin e të marrurit me intencën e autorit, qëllimin e lexuesit, dhe qëllimin e tekstit, siç do të shprehej Umberto Eco.
6.
Zhanër që e kultivon më së miri Koliqi është tregimi, novela pastaj edhe tregimi i shkurtër, që disa studiues tek ne dëshirojnë t'iu thonë proza poetike. Ato shquhen për reflekse origjinale, të inspiruar nga tradita, e pasur dhe të ndërthura me bashkëkohësinë për të marrë gjithmoë konotacione të mësimit kombëtar, apo kulturimit të gjithmbarshëm (Sabri Hamiti) dhe gjithnjë me funksione të përmbushjes së kriterit artistik. Kundërvënia e këtyre dy botënave të kundërta mbetet risi, që vërehet kudo në prozën e Koliqit. Karakteristikë gjithëpërfshirëse mbetet oralja, që me njësitë e entite të veçantë, që na shfaq karakterin intertekstual (Kujtim Rrahmani), mbase, edhe do të thoshim karakterin ndërdiskursiv. Koliqi shfrytëzon me mjeshtëri edhe burimet e letërsisë gojore, ne të gjitha nivelet e organizimit të tekstit letrar. Shumë tregime të tij ndërtohen me përplot njësi që detyrojnë lexime intertekstuale, me modelet e tipit të prozave popullore. Në këso lloj tekstesh shfaqet përralla si zhanër oral, që përbën funksion letrar brenda diskursit letrar të teksteve letrare, sikur në idioma ashtu edhe në frazeologjia, etj.
"Të lexosh diçka si letërsi është ta trajtosh atë si një ngjarje që ka kuptim në lidhje me ligjërimet tjera" (Xhonatan Keller), që për autorin tonë, rikontekstualzon dimensione të veçanta të ligjërimit të tij artistik, sepse ai ndërkomunikon me tipe të ndryshme ligjërimi, dhe na shfaq bindshëm atë që Roland Barti thotë nuk ka ligjërim të virgjër. Tekstet koliqiane, kështu, bashkëjetojnë me mite, legjenda, forma të ndryshme të ligjërimit oral. Aty hasim idioma, frazeologji popullore, që shkojnë ka një tip i interkomunikimit më diskursin letrar të Fishtës, por që te ky zhvillohet në një trajtë tjetër shkrimi dhe me kërkesa tjera. Të gjitha këto njësi të vogla funksionalizohen në këtë prozë, për të na dhënë një tekst të njëmendët artistike, si në nivel të ideve, ashtu edhe të shprehjes artistike, të formës e kompozicionit, rrëfimit e letraritetit. Esenciale në prozën e tij, mbetet depërtimi në ndjesitë e njeriut të kohës, në psikologjinë dhe skutat e shpirtit shqiptar në ndjesitë e tij, dukuri këto të cilat i asimilon dhe sublimon përmes një gjuhë të figurshme e poetike, për t'i transponuar me talent të fuqishëm në tekstet letrare, ndikimi i të cilit do të jetë i fuqishëm në prozën e