Báo cáo s 29358-VN

C ng hoà Xã h i Ch Ngh a Vi t Nam
Báo cáo Nghiên c u Ngành Cà phê
Tháng 6/2004

Ngân hàng Th gi i Ban Nông nghi p và Phát tri n Nông thôn

Xu t b n l n u và ng t i trên web t i: Ngân hàng Qu c t v Tái xây d ng và Phát tri n Ban Nông nghi p và Phát tri n nông thôn 1818 H street, N.W Washington, DC 20433

M CL C L i nói u Thu t ng vi t t t Tóm l c n i dung B I C NH CHUNG NH H NG C A KH NG HO NG CÀ PHÊ CÁC TH CH CÁC DOANH NGHI P NHÀ N C TÍN D NG MÔI TR NG XÃ H I C NH TRANH, TIÊU CHU N VÀ KH N NG S N XU T GIÁ TR GIA T NG TRONG XU T KH U VÀ TH TR NG TRONG N C CÁC V N CHÍNH SÁCH QU N LÝ VÀ PHÁT TRI N KHU V C T NHÂN NG T I GIÁ C TR! C P VÀ TÁC PHÂN TÁN R I RO GI I THI U V BÁO CÁO 1. TÌNH HÌNH CHUNG V VI T NAM VAI TRÒ KINH T C A NGÀNH CÀ PHÊ I V I KHU V C NÔNG THÔN VÀ QU C GIA L CH S" PHÁT TRI N NGÀNH CÀ PHÊ C A VI T NAM Phát tri n c#a khu v c t$ nhân trong ngành cà phê Các s li u th ng kê trong ngành cà phê 2. TH CH CÁC CHÍNH SÁCH C A CHÍNH PH TÁC NG N KHU V C CÀ PHÊ NH TH NÀO Vai trò c#a các doanh nghi p nhà n$%c Các công ty tr&ng cà phê Các công ty xu t kh'u cà phê Quy (nh và thu : Chính ph# và khu v c t$ nhân Quy n s) h*u b t +ng s n và s, d-ng t KHUÔN KH. TH CH CÁC D CH V KHUY N NÔNG Các c/ h+i phát tri n khuy n nông trong s n xu t cà phê Các nghiên c0u và kh n ng h*u d-ng c#a chúng t%i các nhu c u hi n t i CHI PHÍ GIAO D CH, GIÁ C VÀ C NH TRANH Thông tin th( tr$1ng và chi phí giao d(ch Giá c trong n$%c và c nh tranh Th c thi h2p &ng và r#i ro 3. C U TRÚC NGÀNH CÀ PHÊ S PHÁT TRI N C A CUNG Di n tích tr&ng cà phê K3 thu4t s n xu t QUY MÔ CÁC NÔNG TR NG TR5NG CÀ PHÊ CHI PHÍ S N XU T, N NG SU T VÀ L!I NHU6N

iii

4.

5.

6.

CÀ PHÊ ARABICA Chi phí s n xu t cà phê Arabica Ch bi n cà phê Arabica Công tác th( tr$1ng trong tiêu th- cà phê Arabica KH N NG S N XU T CHUNG Ti m n ng s n xu t cà phê Rôbusta trung và dài h n Ti m n ng s n xu t cà phê Arabica trung và dài h n CÁC V N LIÊN QUAN N CH T L !NG VÀ CH BI N Các v n liên quan n ch t l$2ng t7 phía ng$1i tr&ng cà phê Khâu ch bi n sau thu ho ch Các bi n pháp khuy n khích nâng cao ch t l$2ng PHÂN LO I VÀ CÁC TIÊU CHU N CH T L !NG TH TR NG TRONG N C Solule Nh4p kh'u cho th( tr$1ng trong n$%c S khác nhau gi*a các s n ph'm và th$/ng hi u Giá c th( tr$1ng trong n$%c và giá bán l8 NG XU T KH U VÀ KH N NG C NH TRANH C A CÀ PHÊ VI T TH TR NAM C nh tranh xu t kh'u và các s n ph'm thay th Giá tr( và kh i l$2ng xu t kh'u S n xu t và c nh tranh Th( tr$1ng t o giá tr( gia t ng TÍN D NG R I RO, QU N LÝ R I RO VÀ A D NG HOÁ R I RO C A NHÀ S N XU T R#i ro i v%i các doanh nghi p nhà n$%c R#i ro i v%i ng$1i kinh doanh nh9 Qu n lý r#i ro Khó kh n trong vi c s, d-ng các công c- qu n lý r#i ro A D NG HOÁ LÀ BI N PHÁP QU N LÝ R I RO a d ng hoá các l a ch:n a d ng hoá: Các v n trong quá trình ch bi n sau thu ho ch và ti p c4n th( tr$1ng CÁC V N LIÊN QUAN N MÔI TR NG VÀ XÃ H I C A NGÀNH CÀ PHÊ CÁC V N LIÊN QUAN N XÃ H I TRONG S N XU T CÀ PHÊ ;c i m xã h+i c#a ng$1i tr&ng cà phê ) vùng Tây Nguyên Ng$1i $2c l2i và ng$1i b( thi t h i c#a vi c m) r+ng s n xu t cà phê B t bình t các c i cách g n ây c#a chính ph# liên quan TÀI LI U THAM KH O n khu v c nông nghi p

M c l c b ng bi u B ng 1.1: Di n tích, S n l$2ng và Xu t kh'u Cà phê B ng 3.1. Các khu v c tr&ng cà phê chính B ng 3.2 Quy mô trang tr i cà phê ) Vi t Nam B ng 3.3 Chi phí th c t c#a trang tr i: so sánh qua các n m B ng 3.4 10 th( tr$1ng l%n nh t c#a cà phê Vi t Nam vào th1i i m xu t kh'u nhi u nh t B ng 3.5 L$2ng nh4p kh'u cà phê robusta c#a M3 t7 Brazil và Vi t Nam B ng 3.6 So sánh v xu t kh'u hoà tan c#a Vi t Nam v%i các nhà xu t kh'u chính B ng 5.1: Xu h$%ng nghèo ói vùng Tây Nguyên B ng 5.2 : Các ch? s s0c kho8 xã h+i vùng Tây Nguyên n m 2002 B ng 5.3: ;c i m c#a s n xu t cà phê ) các h+ gia ình vùng nông thôn Tây Nguyên (theo ng@ v( phân B ng 5:4: Phân b h+ tr&ng cà phê cùng Tây Nguyên theo di n tích tr&ng cà phê c#a mAi h+ B ng 5.5: Phân lo i các h+ tr&ng cà phê ) >c l>c B ng 5.6: So sánh n$%c s, d-ng trong so ch cà phê M c l c các h p tham kh o H+p 2.1 Doanh nghi p nhà n$%c trong ngành cà phê: Tr$1ng h2p c#a VINACAFE H+p 5.1: Các h+ nghèo d a vào cà phê nhi u nh t chiu nhi u khó kh n nh t H+p 5.2: Các h+ khá gi có nhi u ngu&n thu nh4o khác nhau không b( nh h$)ng nhi u do giá cà phê gi m m nh M c l c các bi u Bi u & 2.1 Chênh l ch giá bán c#a ng$1i nông dân t i t?nh Dak Lak Bi u & 2.2 Thu nh4p c#a ng$1i nông dân tính theo ph n tr m giá tr( xu t kh'u Bi u & 2.3 Chênh l ch gi*a giá t i nhà máy v%i giá t i c,a nông tr i Bi u & 3.1 Vi t Nam: Nh*ng thay =i trong di n tích tr&ng và giá cà phê robusta Bi u & 3.2 Giá cà phê robusta và tác +ng t%i n ng su t c#a nh*ng cây ã n th1i i m thu ho ch Bi u & 3.3 Giá thành s n xu t và n ng su t Bi u & 3.4 Thay =i ngu&n nh4p kh'u c#a 0c t7 n m 2000 n 2002 Bi u & 3.5 Kh i l$2ng và giá tr( xu t kh'u cà phê c#a Vi t Nam Bi u & 3.6 Th( ph n c#a Vi t Nam trong t=ng l$2ng cà phê robusta xu t kh'u trên th gi%i so sánh v%i nh*ng nhà s n xu t l%n khác Bi u & 3.7 Xu h$%ng xu t kh'u cà phê xanh c#a Vi t Nam sang các th( tr$1ng chính v Bi u & 3.8 Nh4p kh'u c#a Hàn Qu c: 1991 t%i 2002 Bi u & 3.9 Thay =i t$/ng i v s n l$2ng cà phê robusta

vi

L i nói

u

Báo cáo này do các ông Daniele Giovannucci, Bryan Lewin (chuyên gia t$ v n) và ông Rob Swinkels (EASPR) th c hi n d$%i s ch? o c#a ông Panos Varangis - tr$)ng nhóm nghiên c0u Ban Nông nghi p và Phát tri n nông thôn (ARD) Nhóm nghiên c0u xin g,i l1i c m /n n các nhân viên v n phòng Ngân hàng th gi%i t i Vi t nam và khu v c ông nam á. Nhóm nghiên c0u c@ng xin chân thành c m /n nh*ng óng góp quý báu trong quá trình chu'n b( báo cáo n Laurent Msellati, Chris Gibbs, Daniel Musson, Miguel Navarro- Martin, NguyBn Th D@ng, NguyBn Minh Nguy t, Stephen Mink, Andrew Goodland, James Seward. Carolyn Turk, inh Tu n Vi t, V@ H$/ng, Martin Rama, Amanda Carlier, Igor Artemiev, Shawki Barghouti, Sushma Ganguly, và Don Larson. Nhóm nghiên c0u c@ng xin c m /n s hA tr2 c#a các c/ quan chính ph#, các t= ch0c t$ nhân và các nhà tài tr2 t i Vi t Nam ã giúp chúng nhóm hoàn thành b n báo cáo này. Nhóm nghiên c0u xin bày t9 lòng bi t /n n các v( lãnh o và cán b+ c#a các c/ quan t= ch0c ã giúp trong vi c i u tra th c t , thu th4p s li u, tài li u liên quan. Xin g,i l1i c m /n t%i: C/ quan h2p tác phát tri n Pháp, Vi n Qu n lý Kinh t Trung $/ng, CIRAD, FAO (Hanoi), T=ng c-c Th ng kê, GTZ, ICARD, B+ Nông nghi p và Phát tri n nông thôn, NIAPP, Oxfam Anh, UC ban nhân dân t?nh >c l>c, Ngân hàng Nhà n$%c Vi t nam, USAID, USDA FAS, Ngân hàng Nông nghi p và Phát tri n nông thôn Vi t nam, Vicofa, Vinacafe, Phòng Th$/ng m i và Công nghi p Vi t nam. M+t s ngu&n và công ty ã c+ng tác và hA tr2 oàn nh$: Jan von Enden, Harry Goddard, Richard Hankinson, Surendra Kotecha, Doan Trieu Nhan, Jens Nielsen, Francis Renaud, Dang Kim Son, Pham Thanh Thuy, and Thomas Weiske. Also, Bouvery International, Ecom Trading, EDF Man, Neumann Kaffee Gruppe (including EDE Consulting and NKG Statistical Unit), Kraft General Foods, Highland Coffee Company (HCMC), Lavazza, Louis Dreyfus Corporation, Noble Resources, Olam Group, Price Waterhouse Coopers Hanoi, Proctor and Gamble, Sucafina, Trung Nguyen Coffee Company, Volcafe HCMC and Volcafe Group

7

Các ký hi u vi t t t ACPC ADB AFD CIRAD CRMG DANIDA FAO GSO GTZ ICA ICARD ICO ITF LIFFE MARD NYBOT NIAPP NPK OAMCAF PPA SOCB SOE USDA FAS VBARD VFU VICOFA Vicopex Vinacafe VBSP Hi p h+i các n$%c s n xu t cà phê Ngân hàng Phát tri n châu Á C/ quan Phát tri n Pháp Trung tâm H2p tác Phát tri n Nông nghi p Qu c t Nhóm qu n lý r#i ro hàng hoá (Tr- s) Ngân hàng th gi%i ) C/ quan Phát tri n Qu c t an M ch T= ch0c L$/ng th c Liên h2p qu c T=ng c-c Th ng kê T= ch0c H2p tác k3 thu4t 0c Tho thu4n Cà phê th gi%i Trung tâm Thông tin Nông nghi p và Phát tri n Nông thôn T= ch0c cà phê th gi%i Nhóm nghiên c0u qu n lý r#i ro hàng hoá Th( tr$1ng buôn bán ngo i h i có kD h n Luân ôn B+ Nông nghi p và Phát tri n Nông thôn UC ban Th$/ng m i New York Vi n Quy ho ch Phát tri n Nông thôn Phân bón NPK T= ch0c các n$%c S n xu t Cà phê Châu phi ánh giá nghèo ói có s tham gia Ngân hàng Th$/ng m i Nhà n$%c Doanh nghi p Nhà n$%c Phòng các D(ch v- Nông nghi p N$%c Ngoài M3 Ngân hàng Nông nghi p và Phát tri n nông thôn Vi t Nam Hi p h+i Nông dân Vi t Nam Hi p h+i S n xu t Cà phê Ca cao Vi t Nam Phát tri n Th$/ng m i Cà phê và Khuy n nông Vi t nam T=ng Công ty Cà phê Vi t Nam Ngân hàng Chính sách Xã h+i Vi t Nam

8

Tóm t t
Câu chuy n v ngành cà phê c#a Vi t Nam $2c ánh d u b)i nh*ng thay =i nhanh chóng. Thành công trong vi c tr) thành m+t trong nh*ng n$%c s n xu t cà phê l%n nh t th gi%i $2c k t h2p b)i nh*ng thay =i song hành nhanh chóng v chính sách và c/ c u th( tr$1ng. Trong th4p kC qua, qu c gia này ã chuy n d(ch t7 m+t n n kinh t t4p trung sang m+t n n kinh t có (nh h$%ng th( tr$1ng m) c,a h/n. K t qu , Vi t Nam là m+t trong nh*ng n$%c có t c + t ng tr$)ng nhanh nh t châu Á. M;c dù ngành cà phê phát tri n ã mang l i r t nhi u l2i ích nh$ng vEn có r t nhi u m i quan ng i v s phát tri n b n v*ng c#a s n xu t cà phê ) Vi t Nam c@ng nh$ nh h$)ng v m;t kinh t xã h+i c#a nó n bình t gi m vì các d(ch v- này ch# y u do các doanh nghi p nhà n$%c s n xu t cà phê trong vùng cung c p. i u tra g n ây cho th y ch? s phát tri n con ng$1i ) các vùng này th p h/n r t nhi u so v%i các vùng nông thôn khác. ;c bi t i v%i khu v c dân t+c thi u s , tình tr ng này còn tr m tr:ng h/n. 3. Sau cu+c kh#ng ho ng cà phê, trong ngành cà phê xu t hi n hi n t$2ng né tránh r#i ro trong kinh doanh, th4m chí ngay c khi ã $2c tr2 giúp, ngu&n tín d-ng gi m. Nông dân th4n tr:ng h/n trong vi c u t$ các y u t u vào nh$ phân bón, n$%c t$%i. CÁC TH CH Các v n liên quan n các th ch trong ngành cà phê Vi t Nam u t4p trung vào khu v c chính ph#. Hàng th4p kC nay, nhà n$%c ã tr) thành m+t ph n h*u c/ trong s phát tri n c#a ngành cà phê. Nhà n$%c không ch? ban hành các chính sách qu n lý ngành mà còn tham gia tr c ti p vào r t nhi u lFnh v c khác nhau trong ngành cà phê. Nhà n$%c tham gia và có nh h$)ng m+t cách toàn di n t7 th( tr$1ng u vào, tín d-ng, s n xu t, ch bi n n ti p c4n th( tr$1ng. S tham gia này c#a Nhà n$%c và các t= bán nhà n$%c ngày càng i theo c/ ch th( tr$1ng t do nh$ng vEn còn hi n di n trong ngành cà phê. Nhà n$%c vEn chi m vai trò ch# o, có nh h$)ng l%n nh t và có vai trò thành l4p h u h t các t= ch0c khác trong ngành cà phê. Ngành cà phê có t$/ng i ít các nh$ (nh ch hA tr2 trong khu v c dân s . S thay =i trong th4p kC qua ã dEn n vi c ho t +ng c#a ngành ch# y u thông qua kênh t$ nhân v%i s hA tr2 ngày càng gi m d n c#a chính ph#. S tham gia c#a chính ph# vào t t c các khâu m;c dù là th$1ng có l2i cho nông dân nh$ cung c p các d(ch v- xã h+i công v%i vi c m0c giá cà phê th gi%i cao ã h n ch s phát tri n c#a các t= ch0c dân s +c l4p. Các t= ch0c xã h+i nh$ h2p tác xã nông nghi p hay hi p h+i công th$/ng g n nh$ v>ng m;t t i các vùng cà phê. Do v4y, i u quan tr:ng là chính ph# không nên ti p t-c can thi p tr c ti p. Tuy v4y, s rút lui thi u tính toán c#a chính ph# có th gây b t =n cho s phát tri n c#a ngành và t o ra kho ng tr ng trong vi c cung c p các d(ch v- xã h+i mà tr$%c ây các doanh nghi p nhà n$%c th$1ng cung c p. Khi các doanh nghi p nhà n$%c $2c s>p x p, c/ c u l i các d(ch v- nh$ y t , giáo d-c, nghiên c0u, th( tr$1ng và khuy n nông ph i chuy n sang cho ngân sách (a ph$/ng ho;c sG b( xoá b9. i v%i nh*ng ng$1i $2c h$)ng l2i t7 các d(ch v- này ;c bi t là

10

nông dân và các doanh nghi p v7a và nh9, s thay =i này d$1ng nh$ có tác +ng tiêu c c do h: không có kh n ng trang tr i chi phí cho các d(ch v- này. CÁC DOANH NGHI P NHÀ N C

Các doanh nghi p nhà n$%c vEn gi* vai trò quan tr:ng trong ngành cà phê. T t c các nông tr i qu c doanh tr&ng cà phê ký h2p &ng giao t và phân chia s n ph'm dài h n v%i ng$1i tr&ng cà phê. T7 nh*ng n m 1990, ph n l%n vi c s n xu t cà phê ã $2c chuy n cho t$ nhân. V%i quá trình tái c/ c u l i các nông tr i qu c doanh tr&ng cà phê c#a t=ng công ty cà phê (Vinacafe) h u nh$ toàn b+ di n tích tr&ng cà phê sG $2c t$ nhân hoá trong vòng vài n m t%i. Các doanh nghi p nhà n$%c hi n nay chi m ph n l%n s doanh nghi p ho t +ng trong nghành công nghi p d(ch v- cà phê nh$ ch bi n, t$%i tiêu. Các doanh nghi p nhà n$%c c@ng chi m m+t tC tr:ng áng k trong xu t kh'u cà phê. Vi t nam hi n nay ang th c hi n thí i m d án c/ c u l i các doanh nghi p nhà n$%c trong ngành cà phê, nh$ng khi nhà n$%c gi m tr2 c p cho các doanh nghi p này thì kh n ng c nh tranh c#a chúng v%i khu v c t$ nhân v lâu dài vEn còn ph i xác (nh. M+t quá trình c i t= các doanh nghi p nhà n$%c ph= bi n nh t ) Vi t nam là c= ph n hoá. Quá trình này $2c th c hi n v%i vi c bán c= ph n c#a các doanh nghi p nhà n$%c cho công nhân, nhà qu n lý và các i t$2ng bên ngoài doanh nghi p. Công ty m%i sG là m+t công ty ho t +ng theo lu4t doanh nghi p. Vinacafe g n ây ã thông qua k ho ch theo ó quá trình c= ph n hoá sG diBn ra theo qui mô không l%n. Tuy nhiên vi c c i t= các doanh nghi p nhà n$%c nói chung ) Vi t nam ang thay =i v%i vi c s,a =i c n b n khung pháp lý. Xu h$%ng thay =i chung là 'y m nh c i t= thay vì làm ch4m quá trình này. TÍN D NG Các bi n pháp khuy n khích c#a chính ph# t7 cu i nh*ng n m 70 bao g&m vi c c p tín d-ng $u ãi cho ng$1i tr&ng và xu t kh'u cà phê. Chính sách khuy n khích này ã b( thu hHp do kh#ng ho ng giá cà phê và n2 t&n :ng. Tuy nhiên, vEn còn nhi u t= ch0c tài chính trung gian cung c p tín d-ng cho b t c0 ai trong dây chuy n cà phê. M;c dù chí có m+t s ít các n$%c có h th ng tài chính r+ng kh>p nh$ v4y nh$ng vEn còn nhi u kho ng tr ng ch$a ti p c4n d(ch v- do m ng l$%i tín d-ng r+ng nh$ng ch$a hi u qu , còn quan liêu và ch$a áp 0ng $2c nhu c u c#a &ng bào dân t+c thi u s . M+t s c i cách ã $2c th c hi n nh$ ngân hàng l$u +ng, xây d ng các th ch m%i ph-c v- cho ng$1i nghèo, m b o các kho n $u ãi tài chính ti p c4n d(ch v- h u h t các vùng nông thôn. Ngu&n tín d-ng chính cho các nhà s n xu t nông nghi p $2c cung c p t7 Ngân hàng Nông nghi p Vi t Nam ( VBARD)- m+t ngân hàng c#a nhà n$%c có 1600 chi nhánh ) các cùng nông thôn và 24.000 cán b+. Theo tính toán c#a ngân hàng nông nghi p, VBARD chi m t%i 75% th( ph n cho vay tr&ng cà phê - th( tr$1ng tín d-ng chính th0c này n m 2002 $%c tính t 4,35 nghìn tC &ng (277 tri u ô la M3). nh*ng vùng tr&ng cà phê chính, $%c tính ang cho các h+ nông dân vay 170 tri u ô la M3 trong s ó có kho ng 25% là n2 x u. NhIm ng n ch;n tình tr ng = vJ diBn ra và m b o là có m+t s ti n quay vòng trong khu v c kinh t nông thôn, chính ph# ã cho phép khoanh n2 các kho n n2 vay c#a các h+ tr&ng cà phê. S can thi p liên t-c c#a chính ph#, ;c bi t i v%i th( tr$1ng tín d-ng ã cung c p các d(ch vquan tr:ng mà n u không có th không $2c cung c p cho ph n l%n các nhà s n xu t khu v c
11

nông thôn. S can thi p này ch? làm ch4m tác +ng tiêu c c c#a quá trình i u ch?nh mà h: không th không i m;t. Có i u theo gi i pháp này c/ h+i cho lFnh v c t$ nhân sG ít h/n. MÔI TR NG

nhi u n/i, r7ng ã b( phá l y t tr&ng cà phê. S xâm l n t canh tác này và s t ng thêm 38% t canh tác là m+t ph n nguyên nhân dEn n n n phá r7ng ) nhi u khu v c trong vòng 10 n m t7 1999 n 2000. Cung c p n$%c và giá n$%c là m+t v n ngày càng tr) nên quan tr:ng không ch? i v%i cà phê mà cho các cây tr&ng khác. S ho t +ng c#a các c/ s) ch bi n trong i u ki n không có các ch tài và chính sách khuy n khích vi c quay vòng s, d-ng n$%c, thi u các quy (nh phòng ch ng ô nhiBm sG là v n tr m tr:ng cho ng$1i s, d-ng n$%c b)i vì n$%c th i không $2c ki m soát c#a các c/ s) này có th gây ra nh*ng h4u qu l%n t%i m0c ang kinh ng c. Cu i cùng, m+t v n áng quan tâm n*a ó là tác +ng c#a vi c s, d-ng quá nhi u phân bón v%i s b n v*ng c#a môi tr$1ng( Vi t Nam là m+t trong nh*ng n/i s, d-ng nhi u phân bón nh t trong các n$%c tr&ng cà phê) . Ch$a có m+t nghiên c0u v lFnh v c này i v%i ngành cà phê c#a Vi t nam nh$ng m+t s nghiên c0u v môi tr$1ng ã ch? ra các tr$1ng h2p ô nhiBm n$%c do s, d-ng hoá ch t i v%i các cây tr&ng khác. Ngoài ra v n v nh h$)ng c#a vi c s, d-ng phân bón trong m+t th1i gian dài i v%i ch t l$2ng c#a t c@ng ch$a $2c nghiên c0u. XÃ H I Các vùng s n xu t cà phê phát tri n nhanh chóng trong nh*ng n m 90. Nh*ng vùng này phthu+c áng k vào m+t lo i cây tr&ng (cà phê) này ã ph i ch(u nh h$)ng n;ng n khi kh#ng kho ng x y ra, ;c bi t là i v%i dân t+c thi u s và ng$1i nghèo. Ch? s nghèo ói cho th y rõ ràng rIng m;c dù có nh@ng ti n b+ ã có, các vùng ph- thu+c vào cà phê vEn là m+t trong nh*ng vùng nghèo nh t c#a Vi t Nam. K t qu cu+c i u tra m0c s ng h+ gia ình g n ây ã khc ch>n. Chính ph# ã b>t u nh4n ra v n và ã công nh4n khái ni m khác v quy n s, d-ng t theo ó t4p t-c s, d-ng t theo c+ng &ng truy n th ng $2c ch p nh4n nhi u h/n là hình th0c ng ký quy n s, d-ng t theo cá nhân v n làm c/ s) cho vi c ng ký chính th0c c#a các cá nhân c#a chính ph#. KH N NG C NH TRANH, CÁC TIÊU CHU N VÀ KH N NG S N XUÁT Vi t nam c n ánh giá m+t cách th c t l2i th c nh tranh c#a ngành cà phê, nh*ng b t l2i c#a ngành khi can thi p c#a chính ph# gi m và kinh t Vi t nam ngày càng h+i nh4p v%i kinh t th gi%i. Kh n ng c nh trang trong t$/ng lai c#a Vi t Nam sG ph- thu+c vào m0c + nh4n bi t các
12

+ng thái m%i trong th$/ng m i này và t chu'n b( v%i các th ch có ho t +ng t t, v7a minh b ch v7a n ng +ng. Ph n l%n n u không ph i t t c thành công c#a Vi t Nam trong vi c thu $2c th( ph n trong th1i gian qua là nh1 vào l2i th so sánh v%i các qu c gia kém c nh tranh h/n ( ví d- châu Phi và m+t s n$%c châu Á lân c4n). C nh tranh gia t ng sG dEn n vi c cà phê Vi t nam sG c n ph i tìm ki m th( tr$1ng m%i, các kênh phân ph i m%i c@ng nh$ g;p ph i c nh tranh kh c li t h/n trên th( tr$1ng hi n có. BIng vi c nghiên c0u và khai thác tri t l2i th hi n có, Vi t nam có th c nh tranh trên m+t s lFnh v c chính nh$: s n xu t và cung c p cà phê có ch t l$2ng c/ b n. N u ch? d a vào l2i th giá th p nh t mà ít t o ra giá tr( t ng thêm thì Vi t Nam sG có th b( thay th vào m+t lúc nào ó b)i các n$%c khác khi có s thay =i tC giá ho;c các y u t c nh tranh. M;c dù ã có nhi u ti n b+, ngành cà phê Vi t nam vEn g;p nhi u tr) ng i trong vi c xây d ng danh ti ng nh$ là m+t nhà cung c p cà phê có ch t l$2ng nh t quán v%i bi n +ng t i thi u và không vi ph m h2p &ng quá th$1ng xuyên. Ba y u i m c/ b n c#a Vi t Nam là t o thêm ít giá tr( gia t ng, thi u s nh t quán và ch$a t o $2c uy tín, nh*ng m;t mà Brasin ho;c các i th# c nh tranh chính làm t t. cà phê Vi t nam có th c nh tranh trong t$/ng lai, Vi t nam c n 'y m nh vi c xây d ng môi tr$1ng khuy n khích khu v c t$ nhân phát tri n và gi i quy t v n tiêu chu'n. Ngày nay, nhi u n$%c s n xu t cà phê ang t4p trung vào nâng cao ch t l$2ng. Trên th c t , T= ch0c Cà phê Th gi%i ( ICO) và các t= ch0c liên quan c@ng ã tr$%c sau khn h n và trung h n, t t h/n Vi t nam nên t4p trung vào lFnh v c chính nh$ s n su t các s n ph'm có ch't l$2ng c/ b n, nâng cao m0c + nh t quán và uy tín cho cà phê Vi t nam. R t nhi u trong s 82 tri u dân Vi t nam quen thu+c và m+t s ng$1i áng k u ng cà phê. S ph= bi n c#a các quán cà phê không ch? ) các thành ph và còn ) các vùng th( tr n - nông thôn. là d u hi u t t v ti m n ng phát tri n th( tr$1ng trong n$%c. M+t th( tr$1ng trong n$%c l%n m nh sG cung c p cho nông dân nhi u c/ h+i phát tri n h/n c@ng nh$ hA tr2 cho cà phê Vi t nam tr$%c nh*ng bi n +ng không l$1ng trên th( tr$1ng th gi%i. Brasin ã có bài h:c l(ch s, trong vi c xây d ng th( tr$1ng trong n$%c và Brasin ã tr) thành th( tr$1ng tiêu th- cà phê l%n th0 2 th gi%i. Kinh nghi m c#a Brasin, Colombia, Mexico và các n$%c khác có th là bài h:c h*u ích trong vi c xây d ng các chính sách &ng b+ cho Vi t nam. CÁC V N LIÊN QUAN N CHÍNH SÁCH VÀ PHÁT TRI N KHU V C T NHÂN

V%i vi c gi m d n s tham gia tr c ti p c#a mình, trong nh*ng n m g n ây chính ph# ã th c hi n nhi u chính sách c i t= r+ng l%n. M+t s chính sách này ã có tác d-ng tích c c i v%i ngành cà phê nh$ xoá b9 các rào c n th$/ng m i và u t$, cho phép khu v c t$ nhân tham gia y # h/n vào th( tr$1ng. Các chính sách tín d-ng ã thoáng h/n so v%i tr$%c. Thu nh4p kh'u phân bón gi m xu ng d$%i 5% ho;c th p h/n. Nông dân ph i chi ít h/n chi phí chính th0c th c hi n các quy (nh c#a chính ph# ngòai các chi phí bôi tr/n h th ng quan liêu. Chính ph# tích c c tr2 giúp ngành cà phê trong giai o n kh#ng ho ng bIng vi c khoanh n2 trong khi vEn ti p t-c khuy n khích cung c p tín d-ng cho các doanh nghi p làm n có hi u qu và nh*ng ai có k ho ch a d ng hóa s n xu t có kh thi. Vào cu i nh*ng n m 90, r t nhi u các n$%c s n xu t cà phê cho rIng cà phê Vi t nam v%i công th0c giá th p và ch t l$2ng th p ã óng góp vào vi c d$ cung trên th( tr$1ng th gi%i. T t nhiên, Vi t nam ch? là m+t nhân t trong vi c d$ cung. Nhi u n$%c khác c@ng t ng s n l$2ng cà phê và trong m+t vài tr$1ng h2p, Brazin còn t ng nhanh h/n Vi t nam. Do tính ch t u c/ c#a th( tr$1ng hàng hoá nên khó có th qui trách nhi m trong vi c thay =i giá c cho m+t bên nào ó và Vi t nam có th ã tr) thành m-c tiêu b( h0ng ch(u. M;c dù Vi t nam ã có th ho;c không th tính tr$%c li u thi t h i trong ng>n h n do kh#ng ho ng th7a gây ra có áng giá th( ph n dài h n trên th( tr$1ng qu c t hay không nh$ng nông dân Vi t nam, các t= ch0c tài chính,
14

Chính ph# c@ng nh$ các n$%c s n xu t cà phê khác ã ph i tr m+t cái giá t$/ng i l%n. n nay vEn ch$a có k t lu4n li u nông dân Vi t nam trong dài h n có $2c nh h$)ng t t hay x u nh$ng m+t i u áng chú ý ó là không có d$ th7a cà phê c#a Vi t nam trên th( tr$1ng th gi%i (k c n m 2004 v cà phê nói chung). M0c + t ng tr$)ng cu i cùng c#a ngành cà phê Vi t nam có th còn ch$a xác (nh $2c trong vài n m n*a. Có m i quan ng i rIng chính sách và các bi n pháp khuy n khích s n xu t cà phê có th ch$a tính n m+t cách y # các nh h$)ng cung c u c#a các s n ph'm nông nghi p khác. C n ph i hi u rõ rIng b n ch t c#a th( tr$1ng hàng hoá là r t khó xác (nh m0c + nh h$)ng c#a các cú x c v giá là t m th1i hay ó là d u hi u báo hi u m+t s thay =i dài h n. Khi chính ph# gi (nh sai, chính ph# có th lãng phí ngu&n l c quý giá c#a mình hA tr2 cho nh*ng lFnh v c ngành cà phê không có kh n ng c nh tranh. Vì v4y, Chính ph# Vi t nam có vai trò rõ ràng trong vi c c i thi n dòng thông tin và phân tích s li u v s n l$2ng và th$/ng m i xu t th gi%i c@ng nh$ hA tr2 m i quan h ch;t chG h/n n*a v%i các t= ch0c qu c t ho t +ng trong lFnh v c này. BIng ch0ng cho th y các bài h:c t7 th( tr$1ng cà phê ã không $2c áp d-ng cho các s n ph'm khác mà g n ây c@ng ã có hi n t$2ng cung t ng m nh t o nên s s-t gi m giá. H t tiêu, h t i u, tôm và cá là nh*ng hàng hoá t ng tr$)ng nhanh nh$ng vi c t ng tr$)ng này ã $2c ch0ng minh là t n kém và không có l2i, ;c bi t là i v%i các nhà s n xu t trong n$%c. Khi chính sách c#a chính ph# chuy n =i theo c/ ch th( tr$1ng m nh mG h/n, vi c c i thi n n ng l c phân tích và phát tri n chi n l$2c trung và dài h n sG vô cùng quan tr:ng. Vi c phát tri n khu v c t$ nhân ph- thu+c m+t ph n vào vi c m b o môi tr$1ng kinh doanh bình c c'n th4n hình th0c c= ph n hoá theo k ho ch vì sG t o ra các ch# th bán qu c doanh m nh h/n, dEn n tác d-ng có th l$1ng tr$%c c#a các chính sách, làm gia t ng chi phí cho khu v c t$ nhân ho;c th4m trí lo i tr7 s phát tri n c#a khu v c t$ nhân. TR! C P VÀ TÁC NG T I GIÁ C

Phân tích vi c phân b= l2i nh4n m+t cách s/ b+ cho th y h th ng giá c b( bóp méo nghiêm tr:ng d$%i nhi u hình th0c c nh tranh không công bIng m;c dù nh*ng bóp méo này rõ ràng có l2i cho nông dân, ng$1i $2c h$)ng l2i nhi u nh t t7 giá xu t kh'u so v%i các n$%c s n xu t cà phê khác. Tuy nhiên, th c t cho th y còn có nhi u y u t khác óng góp vào vi c nông dân $2c h$)ng tC l cao trong giá FOB. Nh*ng y u t này bao g&m: Các rào c n gia nh4p th( tr$1ng th p i v%i th$/ng m i cho phép vi c chuyên nghi p diBn ra m+t cách ph= bi n. u c/ không

Các h2p &ng mua bán th4m trí v%i m0c chênh l ch th p $2c ch p nh4n nhIm thu $2c ngo i t ph-c v- cho các m-c ích th$/ng m i khác Các nhà xu t kh'u ( n m 2003) nh4n $2c tr2 c p t7 chính ph# v%i m0c 2% giá tr( t ng tr$)ng xu t kh'u so v%i n m tr$%c Các doanh nghi p nhà n$%c vEn th c hi n các giao d(ch hàng =i hàng thông qua ó l2i nhu4n có th t ng thêm do chênh l ch giá
15

-

Chênh l ch giá c trong giao d(ch kD h n gi*a giá giao ngay trong tháng và các tháng sau có th thu $2c thông qua vi c tích tr* cà phê v%i chi phí th p ) kho n+i (a. Vi c ph i h2p các công ty theo chi u d:c và nâng cao hi u qu có th sG gi m chi phí ho t +ng m+t cách áng k L a ch:n, phân lo i s n ph'm và phân bi t giá c trên th( tr$1ng qu c t PHÂN TÁN R I RO

Sau các bài h:c >t giá c#a cu+c kh#ng ho ng cà phê g n ây, hi u 0ng né tránh r#i ro ã t ng lên. Nông dân c'n tr:ng h/n v%i vi c u t$. Các nhà kinh doanh càng th4n tr:ng h/n trong vi c cho vay v n c@ng nh$ trong th$/ng m i. Các nhà kinh doanh d a nhi u h/n vào các giao d(ch mua bán ngay h/n là vào vi c u c/ tích tr* hàng hoá lâu dài. Các t= ch0c tài chính c@ng c'n tr:ng v%i r#i ro nhi u h/n và ã gi m l$2ng tín d-ng. Vi c cho vay g>n v%i các d án kinh doanh có + tin t$)ng cao. Vai trò c#a các doanh nghi p nhà n$%c trên th( tr$1ng gi m sút khi h: không th c hi n các bi n pháp qu n lý r#i ro trong khi không có d u hi u ch>c ch>n chính ph# sG ti p t-c th c hi n xoá n2 cho h:. i u này ã t o i u ki n cho khu v c t$ nhân m) r+ng ho t +ng. $a các k3 thu4t qu n lý r#i ro tài chính hi n i áp d-ng vào khu v c cà phê sG gi m nhu c u tr2 giúp t7 phía chính ph# và t ng c$1ng kh n ng c nh tranh c#a ngành cà phê trên th( tr$1ng qu c t . Tuy nhiên, nông dân Vi t nam ch$a có kinh nghi m th c hi n các bi n pháp qu n lý r#i ro chính th0c do ) các (a ph$/ng nông dân ch$a $2c trang b( các ki n th0c v các công c- nh$ mua bán có kD h n và trái quy n. Th4m trí các nhà kinh doanh cà phê t i các (a ph$/ng c@ng ch? s, d-ng các công c- tài chính này m+t cách h n ch m;c dù tình hình hi n nay ã b>t u ti n tri n. M+t s (a ph$/ng quá ph- thu+c vào ngành cà phê. Vi c ch? tr&ng duy nh t cà phê dEn n k t c-c áng bu&n nh$ng không có gì làm ng c nhiên khi x y ra cu+c kh#ng ho ng v giá. Nhi u nông dân hi n nay ã k t h2p tr&ng cà phê v%i các s n ph'm khác có th t&n t i trong lúc giá c th p. Tuy v4y, vi c a d ng hoá lo i cây tr&ng ch$a $2c tích c c ph= bi n trên r t nhi uvùng nông thôn. Tuy v4y, chính ph#, nh t là chính quy n các t?nh hi n nay c@ng ang b>t u hA tr2 vi c a d ng và d(ch chuy n mùa v- hay v4t nuôi bIng vi c cung c p các kho n tài chính h p dEn cho nông dân chuy n sang tr&ng tr:t m+t s cây tr&ng khác. Trong khi k ho ch này b$%c u thành công, r#i ro ti m tàng t7 s ph- thu+c vào vi c canh tác m+t ho;c 2 s n ph'm vEn ch$a $2c gi i quy t tri t . CÁC KHUY N NGH V các nh ch : Chính ph# c n tích c c thúc 'y vi c phát tri n các (nh ch , ;c bi t là các (nh ch i tác gi*a nhà n$%c và t$ nhân nhIm m b o cung c p các nhu c u thi t y u nh$ ào t o k3 thu4t, khuy n nông, nghiên c0u, th$/ng m i và thông tin th( tr$1ng, c/ s) h t ng, tài chính và th4m trí là chính sách… Có nh$ v4y, m%i gi m b%t các khó kh n c@ng nh$ t i a hoá các c/ h+i có $2c trong quá trình chuy n =i sang n n kinh t th( tr$1ng. Phát tri n và c#ng c các doanh nghi p s n xu t, hi p h+i th$/ng m i c@ng nh$ các (nh ch ngành v%i s tham gia c#a nhà n$%c và t$ nhân cung c p các d(ch v- thi t y u nh$ ào t o k3 thu4t, khuy n nông, nghiên c0u, thông tin và i u tra th( tr$1ng óng vai trò r t quan tr:ng. Có th tham kh o v s
16

h2p tác gi*a nhà n$%c và t$ nhân trong ngành cà phê t7 03 n$%c châu M3 La tinh ( ví d- ICAFE c#a Costa Rica, ANACAFE c#a Guatemala v.v) Chính sách và n ng l c c a Chính ph : s thúc 'y nâng cao n ng su t và s n l$2ng nông nghi p mang l i c các k t qu tích c c và tiêu c c. Khi chính ph# t ng c$1ng (nh h$%ng th( tr$1ng, c i thi n n ng l c phân tích, th'u hi u các +ng thái th( tr$1ng và chi n l$2c phát tri n t7 trung h n n dài h n là c c kD quan tr:ng b)i nhi u các (nh ch công sG ph i c)i m) và nhIm vào ph-c v- các i t$2ng c#a mình h/n. Chính ph# c@ng c n ph i phát tri n n ng l c phân tích chính sách và d báo t t h/n các h4u qu tích c c và tiêu c c c#a vi c th c hi n các chính sách ó. Cu i cùng, chi n l$2c c#a nghành cà phê ph i là m+t b+ ph4n c#a chi n l$2c phát tri n nông thôn r+ng l%n h/n, do m i liên h gi*a ngành cà phê và các ph n còn l i c#a kinh t nông thôn, k c lFnh v c phi nông nghi p. Nhu c u xã h i : Chính ph# c n hi u rõ các nhu c u xã h+i ang thay =i ) các vùng nông thôn c@ng nh$ nhu c u ;c thù cu các vùng dân t+c thi u s và tích c c phát tri n các (nh ch ph-c v- các nhu c u này. V%i s thay =i vai trò c#a các doanh nghi p nhà n$%c trong vi c cung c p các d(ch v- xã h+i t i các vùng nông thôn, chính ph# c n $a ra m+t chi n l$2c áp 0ng cho các nhu c u xã h+i c@ng nh$ c#ng c , phát tri n các th ch c#a (a ph$/ng th c hi n ch0c n ng ph-c v- các nhu c u này. Kh n ng c nh tranh và th tr ng: 3 y u t chính là t ng giá tr( s n ph'm, xây d ng tính nh t quán và s tin t$)ng vào các giao d(ch là các i m y u c n ph i kh>c ph-c khi áp l c c nh tranh qu c t ngày càng gia t ng. Vi t nam c n t4p trung vào vi c c#ng c vi c s n xu t cà phê ch t l$2ng c/ b n, c i thi n tính nh t quán và uy tín c#a cà phê Vi t nam. Vi t nam có th t ng giá tr( cà phê bIng vi c u t$ ch bi n cà phê tan và cà phê u ng li n, và ch0ng nh4n canh tác b n v*ng. Thi tr$1ng trong n$%c l%n, $a chu+ng cà phê c@ng mang l i cho cà phê Vi t nam nhi u c/ h+i t t. Nhà n c và t nhân: Phát tri n khu v c t$ nhân c n ph i m b o môi tr$1ng bình t u ch? là m+t s l a ch:n cho vi c a d ng hoá nh$ng khi nó phát tri n m nh tr) thành m+t ngành th ng tr(. Nhi u nông dân ph- thu+c vào cà phê ã ph i h0ng ch(u r#i ro s n xu t và giá c . Nhìn chung, trong m+t ph n c#a chi n l$2c phát tri n nông thôn, chính ph# c n có kh n ng x, lý các v n a d ng ch#ng lo i và s n ph'm trong khu v c nông thôn. Cu i cùng, áp d-ng mô hình k3 thu4t qu n lý r#i ro sG gi m s c n thi t ph i có hA tr2 c#a chính ph# n u giá c trên th( tr$1ng có gi m. Áp d-ng mô hình qu n lý r#i ro c@ng t ng c$1ng $2c kh n ng c nh tranh c#a cà phê Vi t nam trên th( tr$1ng qu c t ( ;c bi t là các công ty t$ nhân ) các (a ph$/ng) Môi tr ng: N$%c cung c p và m0c + ô nhiBm sG tr) thành v n chính ph# c n gi i quy t. Ngoài ra vi c ánh giá tác +ng c#a vi c dùng thu c tr7 sâu, phân bón i v%i + phì nhiêu c#a t và s n l$2ng trong dài h n c@ng c n $2c quan tâm.

17

GI"I THI U B N BÁO CÁO Nghiên c0u v khu v c cà phê Vi t nam bao g&m 7 ph n. Ph n 1 cung c p m+t cách t=ng quát v chính sách vF mô và nông nghi p Vi t nam i v%i ngành. Ph n này sG tóm t>t s/ l$2c l(ch s# phát tri n ngành cà phê Vi t nam c@ng nh$ cung c p các s li u c/ b n v di n tích cà phê s n l$2ng và xu t kh'u cà phê ) Vi t nam. Ph n 2 $a ra các ánh giá v c/ c u t= ch0c có nh h$)ng n ngành cà phê ;c bi t là các nh h$)ng c#a Chính ph# d$%i d ng các chính sách và s tham gia c#a các doanh nghi p nhà n$%c. Ph n này sG tóm t>t các chính sách thúc 'y s phát tri n c#a ngành c@ng nh$ nh*ng gì làm sai l ch phát tri n c#a ngành. S xu t hi n c#a khu v$c t$ nhân và vai trò c#a nó c@ng $2c c4p n. Ph n này c@ng kh o sát các th ch c n thi t cho s ho t +ng t i $u c#a ngành, k c các v n liên quan n quy n s, h*u b t +ng s n, thông tin, nghiên c0u và các d(ch v- khuy n nông. Ph n 3 Tóm t>t c/ c u cung c u hi n t i thông qua vi c xem xét chuAi cung, quy mô c#a các nông tr i, chi phí s n su t và xu h$%ng n=i lên i v%i gi ng cà phê robusta và arabica. Ph n này sG ánh giá các thách th0c khu v c có th g;p ph i trên th( tr$1ng trong và ngoài n$%c. Ph n này cùng xem xét các công c- tài chính cung c p tín d-ng và tài tr2 cho ngành. Ph n 4 xem xét r#i ro thông qua các kênh th$/ng m i, nh n m nh n các v n nghiêm tr:ng trong vi c thi u các công c- qu n lý r#i ro nh$ r#i ro do th c hi n h2p &ng và th1i ti t. T m quan tr:ng c#a h th ng qu n lý r#i ro không chính th0c nh$ a d ng hoá c@ng /c xem xét. Ph n 5 ánh giá các tác +ng xã h+i và môi tr$1ng c#a ngành s n xu t cà phê, k c các tác +ng i v%i các khu v c dân t+c thi u s n/i có t$/ng i nhi u ng$1i tr&ng cà phê Ph n 6 tóm t>t và k t lu4n v%i các ki n ngh( có th . c4p n nh*ng vi c c n làm và các c/ h+i u t$

B n báo cáo này là k t qu c#a 3 2t i u tra th c t t7 n m 2002 n 2004. Các cu+c ph9ng v n ã $2c th c hi n v%i các c/ quan chính ph#, r t nhi u các doanh nghi p, nhà kinh doanh t$ nhân, các t= ch0c phi chính ph# và các c/ quan tài tr2. Nghiên c0u ã s, d-ng nhi u các s li u và các ngu&n thông tin khác nhau. Các ngu&n s li u $2c khai thác t7 các ngu&n cung c p chính th0c nh$ Vicofa và cu+c t=ng i u tra nông nghi p do T=ng c-c th ng kê ti n hành n m 2001 (GSO, 2003). Do s không th ng nh t gi*a m+t s các ngu&n s li u, báo cáo này th$1ng ch p nh4n các s li u có th ki m ch0ng và xác minh l i. R t nhi u ngu&n s li u ã $2c s, d-ng cho phân tích liên quan n các y u t xã h+i. Cu+c i u tra m0c s ng h+ gia ình n m 2002 (VHLSSS) do t=ng c-c th ng kê ti n hành v%i mEu i u tra là 30.000 h+, trung bình kho ng 1200 n 4000 h+ / (a ph$/ng là ngu&n s li u c/ b n cho báo cáo. Action Aid và ánh giá m0c + ói nghèo c#a Ngân hàng phát tri n châu Á ( ADB) n m 2004 $2c th c hi n t i 4 huy n c#a t?nh >c l>c - m+t trong nh*ng vùng tr&ng cà phê chính ã $2c s, d-ng nhi u. Ngoài ra, k t qu cu+c i u tra chính th0c 900 h+ dân do Oxfam- GB& HK và ICARD ti n hành t i >c l>c – vùng tr&ng cà phê chính - n m 2002 ã $2c s, d-ng. Cu+c i u tra ph9ng v n chính th0c 900 h+ và ph9ng v n phi chính th0c 50 h+ nghèo, 50 các quan ch0c chính ph# và nhà kinh doanh c@ng ã $2c th c hi n.

18

1. Tình hình Vi t Nam
Vi t Nam là m+t trong nh*ng nhà s n xu t cà phê quan tr:ng nh t trên th gi%i. Vi c nhanh chóng tr) thành m+t nhà s n xu t hàng u có s n l$2ng cao và chi phí th p ã có tác +ng ;c bi t n ngành cà phê th gi%i c@ng nh$ b n thân khu v c nông thôn Vi t Nam. N$%c C+ng hoà Xã h+i Ch# nghFa Vi t Nam $2c chia thành 64 /n v( hành chính, g&m 3 thành ph và 61 t?nh, các /n v( này $2c chia ti p thành các qu4n, huy n. T=ng di n tích c n$%c là 329.560 km2, trong ó 17% ang $2c canh tác, trong ó h/n n,a là nh1 t%i thuC l2i. Ph n nhi u di n tích phía Nam và h u h t các vùng duyên h i là &ng bIng th p, bIng phc và Tây B>c t n$%c. V kinh t , nông nghi p óng góp kho ng 22% GDP, công nghi p 40%, d(ch v- 38%. H/n m+t n,a s dân 81 tri u ng$1i nIm trong l c l$2ng lao +ng, ph n l%n tham gia vào s n xu t nông nghi p. Trong vòng 10 n m tính t%i 2003, GDP c#a ngành nông nghi p (tính c lâm nghi p) t m0c t ng tr$)ng bình quân là 4.1%/n m. Sau g o, cà phê là m;t hàng nông nghi p xu t kh'u quan tr:ng th0 hai. M;c dù giá tr( xu t kh'u cà phê c#a Vi t Nam nay ã t g n 7% t=ng l$2ng cà phê xu t kh'u trên th gi%i, m0c trung bình c#a c th4p kC qua ch? t kho ng 4%. Sau khi l m phát $2c h xu ng g n 0% và th4m chí còn có gi m phát nhH trong m+t vài n m cu i th4p kC 90, nh*ng d u hi u l m phát l i xu t hi n n m 2001. M;c dù Ngân hàng Nhà n$%c Vi t Nam ã áp d-ng m+t chính sách tín d-ng ch;t chG h/n, m0c t ng tín d-ng vEn r t m nh. L$2ng tín d-ng nông nghi p n m 2001-02 t$/ng i l%n ã cho phép nh*ng ng$1i kinh doanh d tr* g o và cà phê v%i hy v:ng giá c trên th( tr$1ng th gi%i sG ph-c h&i. Vi c d tr* này ch? có tác d-ng r t khiêm t n trong vi c duy trì giá c trong n$%c. Ch? s giá c tiêu dùng (CPI) c@ng t ng m nh h/n k t7 n m 2001, ;c bi t là nh*ng 2t t ng giá th c ph'm ã t o nên xu h$%ng l m phát. Ngành cà phê ã b( nh h$)ng tr c ti p b)i vi c t ng giá phân bón nh4p kh'u, giá x ng d u s, d-ng cho các thi t b( t$%i tiêu, và b)i chi phí lao +ng trong ngành nông nghi p gia t ng. L m phát và giá c tiêu dùng bình =n và duy trì ) m0c g n 0 k t7 n m 1996 m;c dù có nh*ng áp l c l m phát n m 2001-021. M0c + phá giá &ng ti n t o thu4n l2i cho nhà xu t kh'u c@ng r t khiêm t n. &ng Vi t Nam ã m t giá 3,5% so v%i &ng ô la M3 n m 2000, g n 4% n m 2001, 1% n m 2002 và 2003. Giá t ai t7 m0c r t r8 nh*ng n m u c i cách cu i th4p kC 80 và u 90 ã lên t%i m0c ?nh i m vào n m 1997 t i các khu v c s n xu t cà phê.
1

L m phát $2c tính b)i m0c t ng tr$)ng hàng n m c#a GDP hàng n m $2c measured by annual GDP implicit deflator growth rate (tC l gi*a GDP tính bIng &ng b n (a theo th1i giá hi n t i so v%i GDP tính theo &ng b n (a c#a n m g c) ch? t c + thay =i giá c c#a n n kinh t . Ngu&n: Giám sát Kinh t Vi t Nam 2002 s, d-ng các s li u v cán cân qu c gia c#a Ngân hàng Th gi%i và OECD. 19

M0c t ng tr$)ng tín d-ng c#a n n kinh t ã ch4m l i k t7 cu i nh*ng n m 90, xu ng còn 20% n m 2001 và trong n m 2002 còn th p h/n n*a. H u h t các kho n tín d-ng này nIm d$%i hình th0c cho vay tr c ti p cho phép nhà kinh doanh nông s n d tr* g o và cà phê ch1 giá th gi%i ph-c h&i, gi m áp l c i v%i giá trong n$%c. Các ngân hàng ã $2c yêu c u hoãn vi c thanh toán v n vay và lãi c#a các h+ nông dân tr&ng cà phê g;p khó kh n khi h: có yêu c u. Vi t Nam là m+t qu c gia có m4t + dân s cao và t nông nghi p chính th0c chi m kho ng 28% trong t=ng s di n tích 33 tri u hec-ta t. Tuy v4y, trong th4p kC v7a qua, t c + t ng nhanh chóng t canh tác, k c t r7ng dành cho cây l$u niên nh$ cà phê, cao su, và chè ã t ng t=ng di n tích l$2ng t canh tác $%c tính lên kho ng 12.5 tri u hec-ta hay 37% t=ng di n tích t c n$%c (Giám sát Môi tr$1ng Vi t Nam 2002). Vi t Nam hi n nay là nhà xu t kh'u chính các s n ph'm nông nghi p nh$ g o, cao su, tiêu, i u, và $/ng nhiên là cà phê. Vi t Nam c@ng không còn là m+t n n kinh t thu n nông, m;c dù nông nghi p vEn óng m+t vai trò tr:ng y u. N m 1991, nông nghi p óng góp 39,5% GDP. n n m 2003, nông nghi p dù t ng tr$)ng r t m nh song do công nghi p và d(ch v- còn t m0c t ng tr$)ng cao hon nên v tC l , nông nghi p ch? còn óng góp kho ng 22% vào GDP. Tuy nhiên, ây vEn là m+t ngành ;c bi t quan tr:ng i v%i ph n l%n trong s 81 tri u công dân Vi t Nam, do kho ng 75% con s này sinh s ng t i nông thôn. Vai trò kinh t c#a cà phê i v$i khu v%c nông thôn và i v$i qu c gia

Trong vòng ch$a t%i 2 th4p kC Vi t Nam ã chuy n t7 m+t n$%c nh4p siêu s n ph'm nông nghi p sang v( th m+t trong nh*ng nhà xu t kh'u l%n trên th gi%i. Trong th4p kC v7a qua xu t kh'u nông s n t ng m nh, s n xu t nông nghi p t t ng tr$)ng bình quân 4.3%, xu t kh'u t ng bình quân 13%/n m. Các s n ph'm xu t kh'u ch# l c bao g&m g o ( 0ng th0 hai trên th gi%i), cà phê (th0 hai ho;c th0 ba), và h t i u (th0 ba)2. Vi t Nam c@ng có ti m n ng l%n ) các s n ph'm khác nh$ n m r/m, m;t hàng mà Vi t Nam là nhà xu t kh'u l%n th0 ba th gi%i, và cao su. Xu t kh'u cà phê t m0c t ng bình quân kho ng 29%/n m trong vòng hai th4p kC t7 1981 t%i 2001, và có ch4m l i trong hai n m g n ây do tác +ng c#a cu+c kh#ng ho ng giá c . Cà phê ch# y u $2c tr&ng ) vùng Tây Nguyên và chi m 4.16% t=ng di n tích t canh tác c#a Vi t Nam (2002), và chi m kho ng 4.3% t=ng giá tr( s n l$2ng nông nghi p n m 2002. Cà phê là m+t b+ ph4n quan tr:ng c#a n n kinh t nông thôn - nó là m;t hàng nông s n xu t kh'u l%n th0 hai sau g o: xu t kh'u cà phê chi m 2.5% t=ng giá tr( xu t kh'u c#a Vi t Nam n m 2003. G n ây, s l thu+c c#a Vi t Nam vào xu t kh'u nông s n ã gi m m nh do giá các m;t hàng g o, cà phê và cao su trên th gi%i gi m n m0c kC l-c. L c l$2ng lao +ng nông nghi p chi m kho ng 65% t=ng l c l$2ng lao +ng ) Vi t Nam. Các h+ nông dân nghèo ã b( nh
2

B+ Th$/ng m i, tháng 3/2003 20

h$)ng n;ng n b)i vi c s-t gi m giá nông s n, do h u h t h: u tham gia s n xu t các m;t hàng này và không h có các chi n l$2c qu n lý r#i ro tài chính hi u qu . Ngành cà phê tr c ti p s, d-ng 600.000 nhân công, vào th1i i m v- mùa t ng t%i g n 800.000, t0c là kho ng 3% l c l$2ng lao +ng nông nghi p (hay 1.9% t=ng l c l$2ng lao +ng). Theo T=ng c-c Th ng kê (GSO 2003), kho ng 2.6 tri u ng$1i, t0c là kho ng 561.000 h+ gia ình ) Vi t Nam tham gia tr&ng cà phê, khi n cây cà phê tr) thành lo i cây l$u niên ph= bi n nh t Vi t Nam (g o $2c coi là lo i cây l$/ng th c ch# y u), ti p theo ó là d7a (468.000 h+) và chè (392.000 h+). L&ch s' phát tri n c#a cây cà phê t(i Vi t Nam Cà phê l n u tiên $2c tr&ng ) Vi t Nam n m 1857. Di n tích t tr&ng cà phê cho t%i nh*ng n m 1970s còn r t nh9, ch? vài nghìn hec-ta. Giao d(ch cà phê c#a Vi t Nam t7 gi*a th4p kC 70 cho t%i t4n th4p kC 90 là v%i các n$%c XHCN khác. H u h t các giao d(ch $2c th c hi n trên c/ s) hàng =i hàng v%i kh i Xô vi t tr$%c ây, trong ó Vi t Nam =i cà phê cùng các s n ph'm nông nghi p khác l y các s n ph'm công nghi p. S gia t ng không áng k v di n tích tr&ng cà phê - kho ng 30.000 hec-ta - là nh1 nh*ng giao d(ch này và nh1 vào nh*ng hA tr2 v m;t công ngh c#a Liên Xô c@ và các n$%c ông Âu. Ch? t%i u th4p kC 90 thì s n xu t m%i t ng # m nh bi n Vi t Nam thành nhà xu t kh'u cà phê l%n th0 hai (ho;c th0 ba tuD t7ng n m ) trên th gi%i hi n nay và là nhà xu t kh'u l%n nh t lo i cà phê robusta. S% phát tri n c#a khu v%c t nhân trong ngành cà phê +ng l c ban u cho nh*ng chuy n bi n áng k trong s n xu t cà phê là chính sách =i m%i n m 1986 - chính sách này cho ra 1i khu v c t$ nhân trong nông nghi p. Quá trình chuy n =i t7 kinh t h2p tác xã sang kinh t t$ nhân kh/i d4y m+t công cu+c c i cách t ai quan tr:ng. N m 1988, Vi t Nam ã thi t l4p m+t h th ng t$/ng t H th ng khoán t%i h+ gia ình c#a Trung Qu c (Benjamin và Brandt 2002), cho phép ng$1i nông dân có quy n gi* l i m+t ph n s n ph'm c#a mình. &ng th1i, giá nông s n liên t-c t ng, tr$%c khi $2c t do hoá hoàn toàn, và giá u vào gi m xu ng khi Vi t Nam n%i l9ng quy ch nh4p kh'u c#a mình. Trong vòng 5 n m u =i m%i, tC l giá u ra/ u vào bình quân t ng kho ng 35% (Rozelle and Swinnen 2004). Khác v%i các n n kinh t chuy n =i khác, ti n trình n%i l9ng các quy (nh m+t cách có tr4t t ã gi m b%t cú s c cho nông nghi p và t o +ng l c m nh mG cho s phát tri n c#a ngành. T7 n m 1991, vi c tháo dJ các quy (nh v%i th( tr$1ng u vào cho phép các công ty thu+c s) h*u nhà n$%c có xu t kh'u nông s n $2c nh4p kh'u phân bón v%i m0c giá th p c#a th( tr$1ng th gi%i. Sau ó, giá phân bón gi m 50% ã dEn t%i vi c t7 b9 phân bón h*u c/ và chuy n sang dùng các lo i phân hoá h:c nh4p kh'u. K t qu là n ng su t nông nghi p t ng lên áng k , song có m+t s d u hi u ch? ra rIng vi c l m d-ng phân hoá h:c ã góp ph n huC ho i môi tr$1ng. Chính ph# ã t o ra nhi u +ng l c khuy n khích ng$1i nông dân chuy n sang các lo i cây tr&ng thu hoa l2i và ;t bi t các lo i cây tr&ng xu t kh'u thông qua vi c duy trì nh*ng qu n lý nh t (nh v giá c th c ph'm thi t y u. Các chính sách khuy n khích này $2c b= sung thêm
21

bIng nh*ng hA tr2 tích c c c#a chính ph# cho vi c m) r+ng cây cà phê d$%i hình th0c các kho n vay tr2 c p hay $u ãi c@ng nh$ các ch$/ng trình khuy n nông hA tr2 c gi ng, phân bón, t$%i tiêu và hA tr2 nông nghi p trong m+t s tr$1ng h2p nh t (nh. S tham d c#a khu v c t$ nhân vào vi c ch bi n cà phê diBn ra ch4m h/n do thi u c/ s) h t ng và khó ti p c4n công ngh . T c + t ng tr$)ng bình quân c#a di n tích tr&ng cà phê t kho ng 15% trong nh*ng n m 90, t t%i con s chính th0c là 397 ngàn hec-ta n m 1999, và các $%c tính phi chính th0c khác còn cao h/n th . S n l$2ng th c t t ng còn nhanh h/n nhi u, do s chú tr:ng vào s n xu t thâm canh v%i n ng su t cao, nh1 ó s n l$2ng bình quân ôi lúc t m0c trên 2 t n hay 34 bao (60kg) trên m+t hec-ta vào u th kC 21. N ng su t cà phê t ng cao $a Vi t Nam lên vi trí dEn u trong các n$%c s n xu t cà phê. S t ng tr$)ng này &ng th1i có c n nguyên t7 hai nhân t bên ngoài. Th1i ti t không thu4n l2i ) Brazil ã làm giá th gi%i t ng +t xu t n m 1994 và m+t l n n*a n m 1997. S ki n này diBn ra cùng lúc v%i vi c các nhà máy ch bi n cà phê sKn sàng s, d-ng cà phê robusta h/n trong công th0c pha ch c#a mình nh1 nh*ng ti n b+ m%i trong công ngh ch bi n lúc này ã cho phép gi m b%t v( chát m nh c#a lo i cà phê này. Vi c này dEn n vi c t ng nhu c u cà phê c#a Vi t nam và t o ra c/ h+i th( tr$1ng duy nh t cho Vi t Nam chi m th( ph n áng k cà phê robusta trên th gi%i. Không có ch0ng c0 nào hA tr2 cho các nh4n (nh rIng các nhà tài tr2 hay các t= ch0c a ph$/ng ph i ch(u trách nhi m v +ng thái này hay cung c p tài chính cho vi c m) r+ng các khu v c tr&ng cà phê. Các tài li u t7 các nhà tài tr2 chính c#a Vi t Nam ch? ra rIng tài tr2 bên ngòai dành cho cà phê chi m kho ng 5% t=ng chi phí m) r+ng s n xu t c#a ngành3. Do v4y, rõ ràng vi c m) r+ng s n xu t cà phê là s giao hoà c#a hai chuAi s ki n +c l4p: m+t là ph n 0ng m nh mG, ph n nào h/n c mong 2i, t7 các nhóm các nhà s n xu t c n cù và tích c c i v%i các khuy n khích ban u c#a chính ph# và hai là nh*ng ti n tri n ;c bi t thu4n l2i trên th( tr$1ng cà phê th gi%i. Cà phê Robusta nhanh chóng chi m lFnh vùng Tây Nguyên và tr) thành cây sinh l2i cho ng$1I tr&ng. Các 2t m) r+ng di n tích tr&ng cà phê u tiên diBn ra t i t?nh ak Lak và các t?nh lân c4n v%i vi c chính ph# khuy n khích &ng bào ng$1i Kinh di c$ vào vùng kinh t m%i ) phía tây Tây Nguyên. M+t s dân t+c thi u s c@ng (nh c$ canh tác nông nghi p theo khuy n ngh( c#a chính ph#. Cây cà phê ã t o ra m+t ngu&n thu nh4p hào phóng và gi m b%t t4p quán t r7ng làm n$/ng, chuy n d n sang vi c (nh c$ lâu dài, m;c dù vi c (nh c$ này không ph i là không có nh*ng v n nh t (nh. Các bIng ch0ng cho th y m+t xu h$%ng t$/ng t c@ng diBn ra t i các t?nh mi n ông Campuchia g n ó, n/i vi c tr&ng cà phê c@ng $2c nhân r+ng. M;c dù rõ ràng cây
3

Ph n l%n vi c m) r+ng di n tích t7 40.000 hec-ta lên trên 500.000 hec-ta diBn ra t7 cu i nh*ng n m 80 n cu i nh*ng n m 90. Chi phí c#a vi c xây d ng ngành s n xu t cà phê (ch# y u là chi phí làm t, gi ng, phân bón và lao +ng) trên di n tích này lên t%i trên 1 tC USD. Ngu&n v n c#a các nhà tàI tr2 - ch# y u là song ph$/ng - $2c phân b= cho các d án cà phê trong giai o n này ch? b>t u sau khi vi c tr&ng nh*ng di n tích hi n có ã $2c hoàn t t, và tính chung không v$2t quá 60 tri u USD, t0c là ch? chi m kho ng 5% t=ng chi phí. 22

cà phê không ph i là +ng l c duy nh t cho các 2t di dân ó, m i quan h gi*a vi c di dân và m) r+ng di n tích cà phê là khá ch;t chG (Tan 2000). Cho n t4n cu i nh*ng n m 80 nhà n$%c vEn s) h*u và i u hành h u h t các nông tr i, tuy v4y, u th4p kC 90, m+t n,a s nông tr i cà phê thu+c s) h*u t$ nhân; ph n l%n d$%i hình th0c cho ng$1i nông dân thuê dài h n. N m 2003 ch? có kho ng 5% di n tích cà phê là vEn thu+c quy n s) h*u và i u hành c#a nhà n$%c. Các s li u th ng kê c#a ngành cà phê Các th ng kê v cà phê có s chênh l ch t7 các ngu&n khác nhau. B+ Nông nghi p và Phát tri n Nông thôn (MARD), T=ng c-c Th ng kê (GSO) và B+ Tài nguyên và Môi tr$1ng thu th4p và nghiên c0u các thông tin v vi c s, d-ng t và s n xu t. Theo s li u n m 2001 c#a T=ng c-c Th ng kê, trong khi di n tích t canh tác t ng trên 30% trong th4p kC 90 di n tích bình quân u ng$1i l i gi m kho ng 4%. Các $%c tính v di n tích t tr&ng cà phê n m 2002 c#a các ngu&n có s khác nhau song u nIm trong kho ng 500.000 t%i 600.000 hec-ta. N m 2003 - 2004, con s này còn tr) nên khó $%c tính h/n n*a vì l$2ng t b9 không s n xu t, hay ch? /n gi n là “ch;t g c cà phê” nh$ng vEn cho cây ti p t-c phát tri n r t khó $%c tính và không nIm trong th ng kê chính th0c c#a chính ph#. B ng 1.1 $a ra m+t tóm t>t t=ng quát v nh*ng s li u th ng kê chính c#a ngành cà phê Vi t Nam trên c/ s) các ngu&n d* li u chính th ng n gi*a n m 2004 Ngu&n th ng kê khác cho rIng n ng su t còn cao h/n. Ví d-, USDA $%c tính s n xu t cà phê tính n cu i n m 2004 có th t 900,000 t n (v- 2003-2004), và có th kho ng 850,000 t n trong n m 2005 (v- 2004-2005).

23

B ng 1.1 Di n tích, S n l

ng và Xu)t kh*u Cà phê
Giá xu t kh u bình quân (US$ / ton) n/a n/a n/a n/a n/a n/a n/a n/a n/a n/a 861 852 727 909 1,960 2,393 1,473 1,275 1,551 871 658 400 428 644

N m 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

T ng di n tích (ha) 22,500 19,100 19,800 26,500 29,500 44,600 65,600 92,300 119,900 123,100 135,500 135,000 135,000 140,000 155,500 205,000 285,500 385,000 485,000 529,000 533,000 535,000 500,000 450,000

Di n tích s n xu t (ha) 10,800 9,500 9,100 9,100 19,100 19,800 26,500 29,400 44,700 65,600 92,300 111,900 123,000 135,500 135,000 135,000 140,000 155,500 205,000 285,000 385,000 485,000 450,000 420,000

N ng su t bình quân (tons/ha) 0.78 0.49 0.51 0.44 0.65 1.03 0.84 1.15 1.07 0.95 1.00 1.06 1.11 1.04 1.34 1.81 2.00 2.57 2.00 1.75 1.87 1.86 2 1.71

T ng s n l ng (tons) 8,400 4,630 4,600 4,000 12,340 20,400 22,140 33,820 48,000 62,100 92,000 119,000 136,000 140,500 181,200 245,000 280,000 400,000 410,000 500,000 720,000 900,000 750,000 720,000

Xu t kh u (tons) 4,600 4,600 3,400 9,400 23,500 26,000 30,000 45,000 56,900 68,700 76,800 87,500 124,300 163,200 222,900 248,500 375,600 387,200 646,400 705,300 844,452 702,017 693,863

Tr giá (US$ mln) n/a n/a n/a n/a n/a n/a n/a n/a n/a n/a 59.2 65.4 63.7 113.0 320.0 533.5 366.2 479.1 600.7 563.4 464.3 338.1 300.3 446,6

Ngu n: Tính toán c a tác gi s d ng s li u c a Vicofa. T n

c hi u là t n mét.

24

2 : C+ C,U TH CH óng góp c#a Chính ph# là m+t ph n không th thi u trong s phát tri n c#a ngành cà phê trong nh*ng th4p kC qua. Không ch? $a ra các chính sách và quy (nh i u ch?nh ngành, Chính ph# còn tr c ti p tham gia vào m:i lFnh v c c#a ngành cà phê. T7 th( tr$1ng u vào, th( tr$1ng tín d-ng cho t%i ho t +ng s n xu t, ch bi n, chào bán, Chính ph# u có nh h$)ng khá toàn di n. Chính ph# là th ch ch# ch t và có nh h$)ng nh t cho t%i nay và ã thi t l4p nên g n nh$ h u h t các th ch khác trong ngành. Nh4n xét c#a Douglas North rIng “Các th ch và công ngh s, d-ng quy t (nh giao d(ch và chi phí giao d(ch - m+t lo i chi phí c u thành nên chi phí s n xu t” (1983) ;c bi t úng trong tr$1ng h2p Vi t Nam4. Trong vài n m, Vi t Nam ã nhanh chóng t o ra các th( tr$1ng t do, &ng th1i t7ng b$%c gi m d n s nh h$)ng c#a nhà n$%c. S nh h$)ng r+ng kh>p c#a nhà n$%c - m;c dù th$1ng là có l2i cho ng$1i nông dân - ã làm ch4m l i s phát tri n c#a các th ch công dân +c l4p. Vi c Chính ph# rút lui không tr4t t có th gây m t =n (nh trong ngành và t o ra m+t kho ng tr ng áng k trong vi c cung c p các d(ch v-. Nh*ng l2i ích v y t , giáo d-c, nghiên c0u, marketing, và khuy n nông sG không th tránh kh9i vi c có nh*ng thay =i vì chúng ang d n $2c chuy n vào ngân sách c#a chính quy n c p t?nh. i v%i h u h t nh*ng ng$1i tham gia ;c bi t là nông dân và các doanh nghi p v7a và nh9 trong ngành - i u này ch>c ch>n sG có nh h$)ng tiêu c c. Vi c chính ph# ti p t-c can thi p, ;c bi t là trên th( tr$1ng tín d-ng, ã giúp làm ch4m l i nh*ng tác +ng x u c#a vi c i u ch?nh y khó kh n này. &ng th1i nó c@ng h n ch nh*ng gi i pháp c#a khu v c t$ nhân. Sau nh*ng bài h:c khó kh n c#a cu+c kh#ng ho ng cà phê g n ây, công tác phòng ng7a r#i ro trong tòan b+ dây chuy n cung c p ã có s gia t ng áng k . Công tác này diBn ra d$%i nhi u hình th0c khác nhau trong toàn ngành. i v%i nông dân, theo báo cáo, vi c s, d-ng u vào ngày càng hi u qu và t i $u h/n cùng v%i m0c + a d ng hoá s n xu t t i các trang tr i t ng lên. Các nhà kinh doanh cJ nh9 c@ng ã thay =i thái +. Các cu+c th o lu4n v%i nh*ng ng$1i bán hàng ) các làng, xã cho th y h: ã tr) nên th4n tr:ng h/n c trong vi c cho vay ti n lEn trong cách giao d(ch, buôn bán, và ngày càng d a nhi u h/n vào các giao d(ch giáp l$ng back-to-back thay vì d tr*. Các t= ch0c tài chính c@ng chú ý ng n ng7a r#i ro h/n, và gi m b%t tín d-ng. Vi c vay ti n òi h9i ph i có nh*ng xu t kinh doanh kh thi. Ví d-, ho t +ng c#a Ngân hàng Nông nghi p và Phát tri n Nông thôn ak Lak cho th y h: không còn cho nông dân vay n u nh*ng ng$1i này không có k ho ch kinh doanh kh thi hay n u n ng su t c#a h: th p h/n 1 t n/hec-ta. Các nông dân nh9 h/n, ;c bi t là nh*ng ng$1i nghèo, ngày càng b( khó kh n b)i nh*ng ti n tri n này và n u không có các th ch ho t +ng t i nông thôn thì sG khó trông c4y vào ngu&n l c nào. Nh1 chú tr:ng nhi u h/n n công tác c i cách, khu v c t$ nhân ang m) r+ng ho t +ng c#a mình. S ng$1i m%i tham gia vào th( tr$1ng c@ng nh$ l$2ng giao d(ch trong tay t$ nhân ngày càng cao. &ng th1i, vai trò c#a các doanh nghi p thu+c s) h$u nhà n$%c trên th( tr$1ng cà phê ang b>t u gi m sút.

4

North, D. 1993. Ho t +ng kinh t theo th1i gian. $2c thuy t trình t i LB trao gi i Nobel. 25

CHÍNH SÁCH C A CHÍNH PH NH

à NH H TH NÀO ?

NG T I NGÀNH CÀ PHÊ

Các khuy n khích c#a Chính ph# k t7 cu i nh*ng n m 1970s bao g&m tín d-ng $u ãi cho ng$1i tr&ng và xu t kh'u, th$)ng xu t kh'u, và m+t ch$/ng trình qu c gia nhIm t o thu4n l2i cho vi c ti p c4n t ai, ;c bi t là ) m+t s vùng xa xôi c#a Tây Nguyên. c p t?nh, hA tr2 công ngh và khuy n nông $2c cung c p ch# y u thông qua các nông tr i qu c doanh v n chi m v( trí ch# o ngành cà phê cho t%i t4n cu i nh*ng n m 80. Vào u Thiên niên kC m%i, khi vi c m) r+ng ngành cà phê b>t u i vào =n (nh thì t m quan tr:ng c#a tín d-ng $u ãi c@ng gi m xu ng. Tuy nhiên, t%i th1i i m ó, các ngân hàng ã dành cho ngành nh*ng kho n vay áng k và không lâu sau ó s m t giá nhanh chóng ã thu hHp l2i nhu4n c#a ng$1i nông dân và tC l không thanh toán $2c n2 b>t u gia t ng. Trong nhi u tr$1ng h2p, vi c thi u các kho n ti n ti t ki m d phòng hay không u t$ y # khi n nhi u ng$1i nông dân không v$2t qua $2c 2t s-t giá. T%i gi*a n m 2001, i m;t v%i tình tr ng n2 không thanh toán $2c khá l%n, chính ph# yêu c u các ngân hàng khoanh các khoàn n2 c#a ng$1i tr&ng cà phê trong 3 n m. Các kho n n2 này sG $2c tái xem xét vào tháng 7 n m 2004. Các ngân hàng c@ng cung c p các kho n vay $u ãi không tính lãi c#a chính ph# dành cho các nhà xu t kh'u mua và d tr* cà phê gi m b%t áp l c. Chính ph# ã ti n hành hA tr2 ngành cà phê m+t cách nh t quán vào th1i i m giá h th p, bIng m+t lo t các bi n pháp và tr2 c p khác nhau. Trong h u h t th4p kC 90, các nhà xu t kh'u cà phê óng góp vào Qu3 Bình =n Giá qu c giad$%i s i u hành c#a UC ban V4t giá Chính ph# thu+c B+ Tài chính. M0c thu áp d-ng v%i cà phê (150 – 300 ô la m3/t n vào gi*a nh*ng n m 90 khi giá cà phê vào kho ng 1500 ô la M3/ t n) và m+t s m;t hàng khác nh$ g o và chè. Khi ó, m-c ích c#a qu3 là cung c p m+t m0c tr2 giá c/ b n khi giá c gi m xu ng th p h/n giá thành. Vi c tính toán giá thành s n xu t không $2c quy (nh rõ và do v4y do chính ph# quy t (nh d a trên thông tin t7 ngành thu , t7 chính quy n (a ph$/ng và d a vào nh*ng ánh giá n+i b+ c#a riêng mình. T7 n m 1998 không thu kho n ph- thu này n*a. Qu3 HA tr2 Xu t kh'u $2c hình thành sau ó thì ch# y u nhIm giúp J các các nhà xu t kh'u cà phê, trong ó ph n l%n là doanh nghi p thu+c s) h*u nhà n$%c ã óng góp vào Qu3. Ng$1i nông dân ch? ph i ch(u thêm r t ít chi phí ngo i sinh liên quan t%i vi c tuân th# v%i các quy (nh c#a chính ph#. M0c ph- thu xu t kh'u r t nh9 - 0.3 USD/t n – ánh vào nh*ng nhà xu t kh'u. V c/ b n, ;c bi t k t7 n m 2001, các hành +ng c#a chính ph# và các t= ch0c tài chính là có l2i cho ng$1i tr&ng cà phê. Nh$ v4y, s phát tri n c#a ngành cà phê $2c th c hi n g n nh$ hoàn toàn bIng ngu&n u t$ trong n$%c, c c#a nhà n$%c và t$ nhân. Trong vài th4p kC qua, h u h t các trang tr i u ho t +ng theo ki u ti u ch#. M;c dù pháp lu4t có quy (nh quy mô trang tr i t$ nhân t i a song quy (nh này ch$a bao gi1 $2c th c thi nghiêm ng;t. Có kho ng 130.000 trang tr i- thu+c m:i lo i không ch? cà phê - có di n tích t trên 3 hec-ta. Tình c nh c#a h: khá b p bênh vì h: kh+ng $2c chính th0c th7a nh4n bIng ng ký s= 9. M;c dù các trang tr i này $2c mua m+t cách h2p pháp, (a v( pháp lý c#a h: là không rõ ràng do v4y h: có th sG g;p khó kh n v%i vi c s, d-ng t làm tài s n th ch p cho các kho n tín d-ng.

26

Vi c cung c p công ngh và t$ v n s n xu t ã góp ph n 'y m nh s t ng tr$)ng c#a ngành nông nghi p, m;c dù trong ngành cà phê a ph n nh*ng hA tr2 này là s h:c h9i lEn nhau gi*a nh*ng ng$1i nông dân, ng$1i m%i n h:c h9i kinh nghi m t7 nh*ng ng$1i ã thành công. Các t= ch0c phi chính ph# và các c/ quan ho t +ng t i các vùng s n xu t cà phê c@ng báo cáo v nhi u th, nghi m c#a ng$1i nông dân. M;c dù thông tin v các v n quan tr:ng nh$ n ng su t và tiêu chu'n, ngày càng ph= bi n h/n thì vEn thi u khá nhi u thông tin liên quan n môi tr$1ng sinh thái và marketing. T m nhìn h n ch ban u v (nh h$%ng th( tr$1ng lúc ban u ã thay =i áng k song vEn l i d u n khi các nhà s n xu t ph i gánh ch(u h4u qu c#a th( tr$1ng d$ cung. Gi ng nh$ nhi u n$%c s n xu t cà phê khác, )Vi t Nam, vi c cung c p các tín hi u v s n xu t và giá c cho ng$1i nông dân r t nghèo nàn. Vi t Nam t9 ra không chu'n b( tr$%c v nh*ng tác +ng mà chính sách s n xu t c#a mình gây ra cho th( tr$1ng trong n$%c c@ng nh$ th gi%i. BIng ch0ng t7 các ngành khác, ;c bi t là t7 ngành thuC s n, tiêu và m+t s lo i cây v$1n khác nh$ h t i u ch? ra rIng bài h:c c#a n n kinh t th( tr$1ng vEn ch$a $2c $a vào quá trình xây d ng chính sách. T t c các ti u ngành này, trong vài n m v7a qua, u theo u=i chính sách 'y nhanh s n xu t không ki m ch , dEn n vi c gia t ng s n xu t y n t$2ng nh$ng nhu c u th( tr$1ng l i không t ng t$/ng 0ng. i u này ã t o ra nh*ng khó kh n áng k cho ng$1i s n xu t, khi các l c l$2ng th( tr$1ng ã cho th y nh*ng bài h:c kh>c nghi t. Tuy nhiên, các ngu&n tin c#a chính ph# cho th y chính sách 'y m nh t ng tr$)ng vEn $2c khuy n khích ) c c p + (a ph$/ng c@ng nh$ qu c gia. Cho dù g n ây chính ph# ph i hA tr2 v c d4y m+t s nhà s n xu t và xu t kh'u các s n ph'm này5. Vai trò c#a Doanh nghi p thu c s- h u nhà n $c Ngành cà phê bao g&m c các doanh nghi p t$ nhân lEn doanh nghi p nhà n$%c. M;c dù m+t vài trong s nh*ng doanh nghi p này vEn còn khá m nh, r t nhi u trong s h: ang n2 n n ch&ng ch t. i v%i m+t vài doanh nghi p, công su t có th l%n song thi t b( và c/ s) h t ng thì ã quá l c h4u. Các doanh nghi p khác thì s) h*u các c/ s) h t ng công c+ng nh$ tr$1ng h:c và $1ng xá và tính chúng vào tài s n c (nh c#a mình, do h: ã xây d ng và duy trì nh*ng công trình này t7 ngu&n thu nh4p t7 cà phê. M+t s ang b( n2 do vi c cho các h+ nông dân vay không hi u qu . Th o lu4n v%i c doanh nghi p nhà n$%c và t$ nhân cho th y h: có kh n ng khai thác m+t s nh*ng l2i th th$/ng m i song c@ng i m;t v%i nh*ng b t l2i t7 bên trong. Các doanh nghi p thu+c s) h*u nhà n$%c có th ti p c4n ngu&n tín d-ng khá dB dàng, t7 các ngân hàng th$/ng m i thu+c s) h*u nhà n$%c. Theo báo cáo các giám c ngân hàng không b( quy t+i v các kho n vay không hi u qu c#a khu v c nhà n$%c, nh$ng h: l i c m th y có th sG b( tr7ng ph t n;ng n u cho m+t công ty t$ nhân vay mà công ty ó vJ n2. Tuy nhiên, ngày nay các ngân hàng xem xét các /n xin vay c#a các doanh nghi p nhà n$%c m+t cách nghiêm túc h/n, ;c bi t là i v%i nh*ng doanh nghi p nhà n$%c có khó kh n v thanh toán n2. Quan

Theo quy t (nh m%i ban hành c#a Chính ph# s 0271/2003.QD -BTM, 18 m;t hàng $2c h$)ng tín d-ng hA tr2 xu t kh'u trong n m là g o, l c, cà phê, chè, tiêu và i u ch bi n (Vietnam Net c4p nh4t ngày 20/3/2003 http://www.agroviet.gov.vn/en/default.asp) 27

5

liêu $2c coi là m+t v n l%n ) Vi t Nam, và cách i x, c#a h th ng này dành cho doanh nghi p nhà n$%c và t$ nhân có nh*ng khác bi t rõ ràng (Tanev et al. 2003). K ho ch kinh doanh c#a doanh nghi p nhà n$%c có th $2c xây d ng cùng v%i các UC ban Nhân dân và nh*ng c/ quan h*u quan, và ph i áp 0ng $2c quy n l2i $2c m b o b t di b t d(ch và nhu c u xã h+i. S kém linh ho t ã làm h n ch kh n ng v4n +ng c#a h: theo nh*ng bi n +ng c#a tình hình th( tr$1ng. C/ c u qu n lý ph0c t p và các ch? th( c#a trung $/ng làm cho các doanh nghi p nhà n$%c ho t +ng r1i r c và không hA tr2 lEn nhau c@ng nh$ không t4n d-ng $2c tính quy mô kinh t bIng vi c c+ng tác v%i các công ty có liên quan. M i quan h ch;t chG v%i chính ph# có th có h i cho l2i nhu4n c#a h:. Các doanh nghi p nhà n$%c có th b( yêu c u th c hi n các m-c tiêu kinh t , xã h+i t n kém và không sinh l1i. Ví d-, m+t s doanh nghi p nhà n$%c báo cáo là ã ph i ti n hành d tr* theo yêu c u c#a chính ph# khi giá h , và n nay h: vEn ch$a $2c thanh toán cho vi c d tr* này. H u h t các doanh nghi p ngày càng không sKn sàng cung c p các d(ch v- xã h+i truy n th ng c#a mình k t7 2t s-t giá n m 2001. Vinacafe là m+t trong s ít các doanh nghi p nhà n$%c vEn có kh n ng th c hi n nh*ng m-c tiêu xã h+i nh t (nh c#a chính ph# nh$ hA tr2 chi phí u vào cho các vùng xa xôi ho;c quá nghèo ói. Chính ph# c@ng có kh n ng hA tr2 Vinacafe bIng nh*ng bi n pháp khác. Cu i n m 2001 chính ph# hoãn vi c thu 38 tC VND (2.53 tri u USD) ti n óng b o hi m xã h+i c#a 24 /n v( thành viên c#a T=ng ang g;p khó kh n do giá xu ng th p. M+t ph n lý lG cho vi c này là nh*ng doanh nghi p này ã và ang cung c p m+t s d(ch v- công c+ng, nh$ giáo d-c và y t trong vùng thu+c ph m vi nh h$)ng c#a h:. Các v n v ngu&n nhân l c $2c coi là v n l%n cho các doanh nghi p nhà n$%c. t m qu n lý, các nhà qu n lý c p cao th$1ng $2c ch? (nh vì lý do chính tr(; ) c p th p thì m0c l$/ng và vi c b t ph- thu+c vào tu=i tác và thâm niên, ch0 không ph i công vi c. i u này khi n cho vi c thu hút và duy trì nhân viên gi9i là h t s0c khó kh n, vì nh*ng ng$1i này th$1ng mong mu n làm vi c cho khu v c t$ nhân h/n. T=ng công ty Cà phê Vi t Nam6 (Vinacafe) là t=ng công ty 91 có quy n h n qu n lý hành chính i v%i h u h t các doanh nghi p nhà n$%c trong ngành cà phê (xem h+p 2.1). Vi t Nam ang th c hi n m+t d án nhIm c/ c u l i các doanh nghi p nhà n$%c trong ngành cà phê v%i s hA tr2 c#a Ngân hàng Th gi%i và DFID. Quá trình c/ c u l i bao g&m vi c chuy n Vinacafe và m i quan h hành chính l9ng l8o c#a c/ quan này v%i các doanh nghi p nhà n$%c +c l4p thành m+t t4p oàn th ng nh t thu+c m+t công ty c= ph n và có th sG ph i tách b9 m+t s /n v(. Vi c cài cách Vinacafe nh$ v4y không ph i là m+t ví d- /n +c v c i cách doanh nghi p nhà n$%c ) Vi t Nam. M+t k ho ch t m qu c gia ã thông qua vi c c= ph n hoá hàng tr m doanh nghi p nhà n$%c. C= ph n hoá, ) Vi t Nam $2c coi là khác v%i t$ nhân hoá, là vi c

6

Vinacafe là T=ng Công ty $2c thành l4p theo Quy t (nh s 251TTg tháng 4/1995. 28

bán các c= ph n cho cán b+, nhân viên hay nh*ng ng$1i ngoài t= ch0c c+ng v%i vi c ng ký l i doanh nghi p theo Lu4t Doanh nghi p. Nh$ v4y, /n v( này sG không còn là m+t doanh nghi p nhà n$%c n*a, cho dù khá nhi u, th$1ng là a s c= ph n vEn nIm trong tay nhà n$%c. H p 2.1. Các DNNN trong ngành cà phê: Tr ng h p Vinacafe

Vinacafe và các doanh nghi p nhà n$%c do công ty này qu n lý là t4p oàn doanh nghi p cà phê thu+c s) h*u nhà n$%c l%n nh t ) Vi t Nam. Vinacafe $2c thành l4p d$%i hình th0c nh$ hi n nay t7 tháng 7/1995 m nhi m các ho t +ng liên quan n cà phê tr$%c ó vEn thu+c ph m vi i u hành c#a B+ Nông nghi p t7 n m 1982. Hi n nay Vinacafe có 59 /n v( thành viên trong ó 40 là các nông tr i v%i di n tích lên t%i 27.000 hec-ta và s n l$2ng trung bình t 60.000 t n. Các /n v( thành viên g&m 27 nhà máy ch bi n, kinh doanh và cung c p d(ch v- bao quát t7 tín d-ng, phân bón, t$%i tiêu t%i nghiên c0u, rang và pha ch . Vinacafe tuy n d-ng kho ng 27.000 nhân công (h u h t tham gia vào vi c tr&ng cà phê), c+ng thêm kho ng 300.000 vào th1i i m v- mùa. Các doanh nghi p nhà n$%c thu+c Vinacafe c@ng ch bi n và chào bán cà phê c#a nhi u nông dân cá th . M+t trong nh*ng doanh nghi p nhà n$%c thành công nh t c#a Vinacafe bán kho ng 3 tri u bao cà phê mAi ngày, và ch? riêng công ty này trong m+t vài n m tr) thành nhà xu t kh'u cà phê l%n nh t th gi%i. Ch? có m+t s ít các qu c gia s n xu t cà phê kh'u nhi u h/n m+t mình công ty này.
Ngu&n: Ph9ng v n c#a tác gi v%i Vicofa và các nhà xu t kh'u

M;c dù m+t vài doanh nghi p nhà n$%c ã $2c a d ng hoá ( c t7 trên xu ng d$%i và t7 d$%i lên trên), r t nhi u doanh nghi p vEn có xu h$%ng ch? t4p trung vào tr&ng cà phê (s n xu t) ho;c xu t kh'u (th$/ng m i). Nh*ng công ty này có nh*ng ch0c n ng mang tính ;c thù ngành.

Các công ty tr&ng cà phê
M;c dù nhà n$%c ch? chi m kho ng 5% di n tích tr&ng cà phê, các công ty tr&ng cà phê thu+c s) h*u nhà n$%c vEn n>m nh*ng vùng t quan tr:ng nh t và có nh h$)ng áng k . Các nông tr i này ch# y u nIm t i Dak Lak và Lâm &ng. M;c dù có ít song các nông tr i này chi m t%i 15% n ng l c s n xu t, và 40% t=ng l$2ng cà phê $2c $a ra th( tr$1ng thông qua các công ty này. Khu v c tr&ng cà phê thu+c s) h*u nhà n$%c ã tr i qua giai o n t c i cách. ;c bi t, khu v c này ã chuy n t7 hình thái ho t +ng trong ó t t c ng$1i lao +ng là nhân viên nhà n$%c sang m+t hình thái v%i ch + h2p &ng. Giai o n tr$%c kéo dài t4n n n m 1995, và $2c ;c (nh b)i vi c ng$1i lao +ng $2c tr l$/ng theo th1i gian làm vi c, ch0 không theo n ng su t. Các doanh nghi p nhà n$%c th$1ng cung c p các d(ch v- phúc l2i công c+ng nh$ c/ s) h t ng, tr$1ng h:c và b nh xá. Trong nh*ng n m u, cà phê $2c giao cho Chính ph# s, d-ng =i hàng, ;c bi t v%i các khu v c khác thu+c khu v c xã h+i ch# nghFa và Vi t nam
29

không tham gia Hi p (nh Cà phê Qu c t . Vào gi*a nh*ng n m 80, t t c cà phê $2c thu gom b)i các công ty tr&ng cà phê bán ra th( tr$1ng. N m 1995 các công ty này chuy n sang m+t h th ng h2p &ng có hi u qu h/n, trong ó ng$1i nông dân có h2p &ng thuê t i v%i các di n tích nh9 trong kho ng t7 0.7 n 2 hecta và phân chia s n l$2ng. H: $2c h$)ng l2i t7 các d(ch v- khuy n nông và nhìn chung có th ti p c4n v n vay dB dàng h/n song h: có nghFa v- tr&ng úng lo i cây mà nông tr i yêu c u. Th$1ng thì ó là cây cà phê nh$ng trong m+t s tr$1ng h2p xu t phát t7 nhu c u a d ng hoá, m+t s nông dân $2c ào t o l i nhIm cho phép h: tr&ng $2c nh*ng lo i cây m%i nh$ ngô7. Trong h th ng này, i u ;c bi t là ng$1i nông dân $2c t do bán s n ph'm c#a mình sau khi ã n+p # s l$2ng quy (nh c#a ng$1i cho thuê t. Tuy nhiên, h th ng này không &ng b+ và theo m+t nghiên c0u +c l4p (PWC 2004) thì có hai mô hình ph= bi n: 1. Ng$1i nông dân v7a là ng$1i lao +ng v7a là ng$1i thuê t. Công ty tr l$/ng và cung c p m+t s quy n l2i b o hi m xã h+i. Ng$1i nông dân t mua u vào v%i chi phí t quy t (nh, và khi thu ho ch, tr phí thuê t và thuê cây cà phê cho công ty bIng m+t l$2ng cà phê ã quy (nh t7 tr$%c. =i l i ng$1i nông dân 2. Trong mô hình th0 hai, công ty tr&ng cà phê tr m:i kho n, và ph i giao m+t l$2ng cà phê nh t (nh. Ph n s n l$2ng còn l i có th bán l i cho nông tr i (m+t s nông tr i quy (nh nghiêm v vi c này) ho;c bán cho nh*ng ng$1i thu mua khác. Vinacafe, /n v( nhà n$%c hàng u $%c tính rIng doanh nghi p này ch? nh4n $2c kh i l$2ng cà phê khiêm t n t7 các nông tr i thu+c s) h*u nhà n$%c và thu mua $2c s l$2ng l%n h/n r t nhi u t7 nh*ng nhà s n xu t +c l4p. H u h t các doanh nghi p nhà n$%c mua cà phê t7 nh*ng ng$1i s n xu t và kinh doanh t$ nhân ngoài ph n h: nh4n $2c t7 nh*ng ng$1i nông dân h: cho thuê t, do ó ang d n tìm ra nh*ng khâu có l1i nh t – c- th là trong ch bi n và xu t kh'u – là nh*ng khâu không ph- thu+c vào l$2ng t s n xu t mà h: ang qu n lý. i u ch$a rõ ràng là phân tích v chi phí và l2i ích c#a ng$1i nông dân khi tham gia vào ho t +ng c#a doanh nghi p nhà n$%c. V%i xu h$%ng ti n t%i canh tác t$ nhân +c l4p, chi phí b9 ra cao h/n l2i ích. ;c bi t, m+t s nông tr i cà phê nhà n$%c ã th, th c hi n nh*ng ánh giá chi ti t v n ng l c s n xu t c#a các nông tr i. Kh n ng c#a ng$1i nông dân t ng s n l$2ng m+t cách có lãi là h n ch vì chi phí c4n biên t ng cao khi ti p t-c t ng s n l$2ng. Tuy nhiên, i v%i nh*ng ng$1i nông dân nh9 không ti p c4n $2c t hay v n, các doanh nghi p nhà n$%c có th cung c p m+t d(ch v- h*u ích. V%i nghFa v- h2p +ng là ph i giao m+t ph n l%n s n l$2ng cà phê c#a mình, nh*ng ng$1i nông dân này r t khó ki m # ti n cu i cùng có

7

M+t doanh nghi p nhà n$%c $%c tính rIng m+t s nông dân cá th quy mô nh9 ã b( s-t gi m n ng su t t%i 60% trong th1i kD giá xu ng th p nh t, do h: không có kh n ng tài chính duy trì u vào c n thi t nh$ phân bón và t$%i tiêu, trong khi ó nh*ng nông dân thu+c các doanh nghi p nhà n$%c vEn có th duy trì u vào và s n l$2ng do ti p c4n $2c ngu&n tín d-ng. 30

0ng ra ho t +ng riêng. BIng cách h n ch quy n s, d-ng t ai thông qua h th ng ng ký s= xanh8, các doanh nghi p nhà n$%c cu i c@ng vEn gi* $2c quy n hành. i v%i các nông tr i tr&ng cà phê, r#i ro giá c là có th c vì doanh thu c#a h: r t nh y c m v%i bi n +ng giá do h2p &ng cho thuê t và cung c p u vào (trong tr$1ng h2p thích h2p) v%i ng$1i nông dân u $2c quy ra s n l$2ng cà phê, ch0 không ph i quy ra ti n, và nh*ng ng$1i i thuê vEn có th có lãi ngay c khi giá tr( l$2ng cà phê n+p l i không # trang tr i chi phí thuê t c#a h:. G n ây, chính ph# ã b>t u k ho ch tái c/ c u các doanh nghi p s n xu t cà phê thu+c s) h*u nhà n$%c. Các k ho ch này bao g&m vi c chuy n giao t nông nghi p cho ng$1i nông dân cu i cùng, ch0c n ng s n xu t nIm trong tay khu v c t$ nhân. Các công ty xu)t kh*u Các công ty xu t kh'u ch(u trách nhi m ch bi n, v4n chuy n và xu t kh'u cà phê. Nh*ng công ty này th$1ng là nh*ng t4p oàn l%n ch bi n và kinh doanh nhi u lo i s n ph'm, trong ó có các s n ph'm ch bi n. Cà phê giúp h: thu l$2ng ngo i t c n thi t cho ho t +ng c#a mình. Trên th c t , h u h t nh*ng giao d(ch xu t kh'u c#a h: là bán cho i lý c#a các công ty a qu c gia,nh*ng ng$1i này h: sG nh4n cà phê t i c ng và chuyên ch) t%i khách hàng c#a h:. H u h t các công ty thu+c s) h*u nhà n$%c không có quan h qu c t v%i ng$1i mua n$%c ngòai, nh*ng ng$1i này th$1ng thích s, d-ng các công ty a qu c gia h/n vì nh*ng công ty này m b o $2c ch t l$2ng, kh i l$2ng và th1i gian giao hàng quy (nh. M+t ph n c#a k ho ch tái c/ c u tr$%c khi c= ph n hoá Vinacafe và m+t s t=ng công ty nhà n$%c khác là xây d ng m+t chính sách nhIm chuy n trách nhi m v các d(ch v- xã h+i nh$ giáo d-c và c/ s) h t ng (a ph$/ng tr c ti p cho chính quy n (a ph$/ng. K ho ch tái c/ c u kêu g:i thành l4p m+t s công ty qu n lý tài s n công c+ng trong lFnh v c xã h+i qu n lý nh*ng tài s n này sau khi chuy n giao, và d n d n, ti n t%i chuy n giao trách nhi m v chi phí v4n hành nh*ng tàI s n này cho chính quy n. Quy &nh và Thu : Khu v%c Nhà n $c và t nhân Trong nh*ng n m g n ây Chính ph# ã theo u=i m+t lo t c i cách t m vóc qu c gia, m+t vài trong s ó ã mang l i nhi u l2i ích cho ngành cà phê. Trong s này là quy t (nh n m 1998 cho phép các công ty t$ nhân nh4p kh'u phân bón. Trong nh*ng n m ti p theo, các quy t (nh sau ó ã d) b9 các h n ch s l$2ng nh4p kh'u (Quy t (nh 242/1999/QD-TTg) và h n ng ch (Quy t (nh 46/2001/QD-Ttg). M+t quy (nh n m 2002 l n u tiên ã cho phép công ty thu+c s) h*u n$%c ngoài ti n hành xu t kh'u cà phê (Thông t$ 26/2001/BTM). Thu nh4p kh'u phân bón ã $2c gi m xu ng 5% ho;c th p h/n th . Chính ph# c@ng ã gia h n vi c thanh toán n2 c#a ng$1i nông dân tr&ng cà phê.

th

8

ng ký s= xanh là m+t lo i ng ký quy n s) h*u t khác cho nh*ng ng$1i i thuê t c#a doanh nghi p nhà n$%c. So v%i ng ký s= 9, hình th0c này h n ch quy n chuy n nh$2ng ) nh*ng i t$2ng $2c doanh nghi p nhà n$%c ch p nh4n. i u này khi n vi c bán và chuy n nh$2ng h t s0c khó kh n. Thêm vào ó, th1i h n s) h*u c@ng ng>n h/n so v%i quy n theo s= 9 khá nhi u, m;c dù có gi (nh rIng khi h t h n, nh*ng quy n theo s= xanh sG t +ng $2c gia h n. 31

N m 1999 Lu4t Doanh nghi p $2c thông qua, t o ra m+t khuôn kh= nh t quán cho s phát tri n c#a khu v c t$ nhân. i u này ã góp ph n gi i quy t v n các trang tr i t$ nhân ngày càng tham gia sâu r+ng vào ho t +ng kinh doanh. Ví d-, các v n liên quan quy n s, d-ng t t o thu4n l2i cho các công ty n$%c ngòai giao d(ch kinh doanh v%i doanh nghi p nhà n$%c h/n là v%i khu v c t$ nhân trong n$%c. Lu4t Doanh nghi p ã lo i b9 200 trong t=ng s 400 gi y phép h n ch . Lu4t có hi u l c n m 2000 nh$ng cho t%i nay nh h$)ng c#a nó ch# y u là ) khu v c thành th(. Gi%i t$ nhân vEn còn than phi n v vi c áp d-ng lu4t không nh t quán i v%i khu v c nhà n$%c và t$ nhân, và i u này ã $2c nh n m nh trong m+t tài li u g n ây c#a Nhóm Tham v n (B+ K ho ch và u t$ n m 2003). Tanev và các tác gi khác (2003) bàn v v n này m+t cách sâu s>c h/n. B+ K ho ch và u t$ qu n lý vi c áp d-ng Lu4t Doanh nghi p. Cùng v%i Vi n Nghiên c0u Qu n lý Kinh t Trung $/ng, B+ ang lên k ho ch 'y m nh vi c áp d-ng lu4t ) khu v c nông thôn. Nh*ng thay =i này sG t o ra m+t sân ch/i bình t u và C i thi n doanh nghi p c#a b n, ph i h2p v%i Phòng Th$/ng m i và hi n ang $2c tri n khai ) 40 t?nh, thành. Ph- thu thu xu t kh'u hi n r t th p v%i m0c thu 0.3 USD/t n áp d-ng cho m:i chuy n hàng c#a các nhà xu t kh'u cà phê tr niêm liBn cho T= ch0c Cà phê Th gi%i (ICO). Chính ph# còn qui (nh áp d-ng thu phí cà phê thành l4p m+t qu3 t$/ng t g:i là Qu3 HA tr2 Xu t kh'u t7 n m 1998. Tuy nhiên các qui (nh này ch? có hi u l c vào gi*a nh*ng n m 90 khi giá cà phê còn cao. Các qu3 này hA tr2 cho m+t vài m;t hàng nh$ng không hA tr2 giá sàn t i thi u c#a cà phê nh$ tr$%c ây ã làm v%i chè và g o.Ph$/ng th0c hA tr2 ch# y u c#a qu3 này là cung c p tín d-ng $u ãi v%i th1i gian dài cho các ho t +ng liên quan n cà phê ph n l%n c#a các doanh nghi p thu+c s) h*u nhà n$%c. khuy n khích vi c a d ng hoá sang các ngành s n xu t khác, m+t s UC ban Nhân dân g n ây c@ng gi m ho;c b9 thu t trong giai o n chuy n ti p ban u. u vào, Chính ph# mu n khuy n khích s n xu t nh*ng lo i phân bón ph0c t p h/n và do V v4y ã áp d-ng m+t m0c thu nh9 3% i v%i l$2ng phân NPK và 5% i v%i phân lân nh4p kh'u trong n m 20039. C/ c u thu vEn còn mang tính c n tr) i v%i s phát tri n c#a khu v c t$ nhân. Thu giá tr( gia t ng ph i tr khi mua u vào th$1ng không th thu h&i $2c khi cà phê $2c bán và giao i, nh$ lu4t quy (nh. MAi qu4n, huy n có phòng thu riêng c#a mình, và do s li u và các thanh toán không $2c t4p trung, nh*ng khó kh n trong vi c xin hoàn thu là m+t v n kinh niên. S tr-c tr;c này c#a h th ng thu c@ng ng n c n s phát tri n c#a d(ch v- i lý m$2n danh trên th( tr$1ng n+i (a - m+t v n ;c bi t c#a các h th ng (chuAi) quán cà phê ngày càng tr) nên ph= bi n h/n. MAi c,a hàng riêng bi t $2c yêu c u ng ký v%i t$ cách m+t

9

Nh ng nhà s n xu t phân bón trong n tháng 3/10, 2003

c chu n b

i m t v i c nh tranh trong khu v c. Báo Vi t Nam News s 4150, 32

doanh nghi p hoàn toàn +c l4p và ph i áp 0ng $2c nh*ng h tiêu chu'n r t khác nhau ) qu4n/huy n c#a mình, do v4y chi phí kinh doanh ã b( t ng lên áng k . Tài s n và Quy.n S' d ng )t t ai cho phép quy n s) d-ng t $2c chuy n N m 1993 nh*ng thay =i trong Lu4t nh$2ng, $2c th7a k và s, d-ng làm tài s n th ch p, m;c dù s) h*u t vEn thu+c v Nhà n$%c. Có lG thay =i quan tr:ng nh t v môi tr$1ng pháp lý cho nông nghi p là vi c th7a nh4n quy n s, d-ng t và s) h*u c#a ng$1i nông dân i v%i các công c- s n xu t và s n l$2ng còn l i sau khi th c hi n nghFa v- giao n+p. +ng l c này ã giúp ngành nông nghi p Vi t Nam t n ng su t hàng u th gi%i, và khi n vi c chuy n =i t7 s) h*u nhà n$%c sang th( tr$1ng t do diBn ra t$/ng i êm . Quá trình chuy n =i này tuy v4y ch$a hoàn t t. Quy n s, d-ng t nIm d$%i hai hình th0c chính, th$1ng $2c bi t t%i d$%i d ng ng ký s= 9 và s= xanh. Quy n s, d-ng t theo s= 9 áp d-ng cho t t$ nhân, và th1i gian s, d-ng t lên t%i 50 n m n u tr&ng cây l$u niên, và 20 n u tr&ng cây ng>n ngày. Quy n này có th $2c phân b= l i, c@ng nh$ có th $2c s, d-ng làm th ch p. Quy n theo s= xanh dành cho t thu+c quy n qu n lý c#a các doanh nghi p nhà n$%c. Th1i gian s, d-ng ng>n h/n nhi u và ch? $2c phép chuy n giao l i cho m+t bên ã $2c doanh nghi p nhà n$%c ã &ng ý. i u này h n ch kh n ng s, d-ng s= xanh làm th ch p. M;c dù trong a s các tr$1ng h2p, vi c phân b= quy n s, d-ng t ban u th$1ng có khía c nh chính tr( thu4n l2i h/n cho nh*ng ng$1i àn ông ch# h+ $2c giáo d-c t t h/n và có uy tín cao h/n trong c+ng &ng (Deininger và Jin 2003), thay =i trong lu4t t ai ã mang l i c/ h+i phân b= l i t cho nh*ng ng$1i s, d-ng t t t h/n. ;c bi t, r t nhi u ng$1i có quy n s, d-ng t th y rIng cho thuê l i hay bán t c#a h: cho nh*ng ng$1i nông dân khác còn hi u qu h/n là thuê nhân công v lao +ng trên m nh t c#a mình. i u này ;c bi t úng ) nh*ng khu v c mà th( tr$1ng tín d-ng ho t +ng hi u qu , nh$ng còn tuD thu+c vào vi c nh*ng c/ h+i vi c làm phi nông nghi p có sKn có hay không. Vi c áp d-ng c- th quy n s, d-ng t có th do UC ban Nhân dân hay chính quy n trung $/ng quy t (nh. Do v4y, m;c dù m+t s quy n v%i t ai t&n t i trên gi y t1, ôi khi chúng b( h n ch b)i các hành +ng c#a chính quy n. Ví d-, t i t?nh S/n La - m+t khu v c tr&ng cà phê arabica, m+t báo cáo cho bi t Ngân hàng Nông nghi p và Phát tri n Nông thôn ã t7 ch i ch p nh4n gi y Ch0ng nh4n Quy n S, d-ng t làm tài s n th ch p vì UC ban Nhân dân ) ây không cho phép chuy n nh$2ng l i quy n s, d-ng t c#a nh*ng nông dân không tr $2c n2. Trong m+t s tr$1ng h2p, vEn còn có nhi u nghi ng1 v giá tr( pháp lý c#a các tuyên b c#a m+t s doanh nghi p nhà n$%c v quy n s, d-ng t i v%i khu v c nông tr i c#a h:. M+t v n c- th n y sinh i v%i ngành cà phê là t tr$%c ây ã $2c coi là t r7ng thì nay không th chuy n sang s, d-ng vào m-c ích nông nghi p. Có v8 nh$ ây là m+t bi n pháp b o v r7ng. i u này ã khi n nhi u nhóm nông dân tr$%c ây di c$ không chính th0c t%i vùng Tây Nguyên, phát r7ng tr&ng cà phê, không th ng ký t c#a h:. Tình tr ng này c@ng dEn n nhi u v n khác, vì m+t trong nh*ng y u t quy t (nh kh n ng ti p c4n ngu&n v n vay trên m0c t i thi u c#a ng$1i nông dân là h: ph i có quy n s, d-ng t và các
33

quy n này ph i $2c ng ký h2p l . Lu4t t ai m%i ra 1i n m 2003 cho phép chuy n t r7ng ang s, d-ng vào s n xu t và t không s, d-ng thành t nông nghi p mà không c n có s ch p thu4n tr$%c c#a chính quy n miBn là ng$1i s, d-ng t ng ký vi c chuy n =i này v%i phòng nhà t c#a chính quy n. Vi c chuy n =i t s, d-ng vào m-c ích ;c bi t và t r7ng $2c b o v sang các m-c ích s, d-ng khác vEn c n ph i $2c s ch p thu4n c#a chính quy n. V n quy n s, d-ng t c#a các dân t+c thi u s có th còn b p bênh h/n. Chính ph# ã c g>ng gi i quy t v n này bIng cách công nh4n quy n s, d-ng t theo t4p t-c nh$ng i u này không hoàn toàn ch>c ch>n. M+t trong nh*ng thách th0c nIm ngay trong gi i pháp này là s khác bi t v khái ni m s) h*u gi*a các dân t+c thi u s . i u này khi n nhà n$%c g;p nhi u khó kh n - dù không n m0c là không gi i quy t $2c - trong vi c công nh4n m+t c/ c u pháp lý v quy n s) h*u c#a các làng, xã hay công nh4n b t kD m+t t= ch0c nào có th 0ng ra qu n lý t ai. M+t s n$%c khác, ví d- nh$ Brazil, ã gi I quy t thành công thách th0c này. KHUÔN KH/ TH CH Ngành cà phê có m+t c/ c u th ch t$/ng i /n gi n. Tuy ban u $2c khuy n khích b)i các chính sách c#a chính ph#, các doanh nghi p nhà n$%c, và các t= ch0c tài chính, hi n nay ngành ho t +ng thông qua khu v c t$ nhân và ch? $2c hA tr2 ) m0c khiêm t n. M;c dù chính ph# và các t= ch0c bán nhà n$%c (parastatal) vEn có m;t ) trong ngành, các t= ch0c xã h+i nh$ h2p tác xã hay hi p h+i th$/ng m i vEn ch$a xu t hi n ) h u h t các vùng, mi n. Hi p h+i ngành rõ nh t là Hi p Cà phê và Ca cao Vi t Nam (Vicofa) $2c thành l4p cu i hA tr2 t= ch0c ngành cà phê và giúp chính ph# ho ch (nh chính sách. Hi n nh*ng n m 80 nay, v%i t$ cách chính th0c là m+t Hi p h+i doanh nghi p, nó có 110 thành viên, trong ó ch? có hai là t$ nhân, và $2c qu n lý b)i m+t ban i u hành g&m 21 thành viên, trong ó có B+ Th$/ng m i và B+ Nông nghi p và PTNT. M;c dù v hình th0c hi p h+i có v8 nh$ là m+t t= ch0c phi chính ph#, sG chính xác h/n n u li t hi p h+i này vào d ng các t= ch0c thu+c chính ph# (affliated) vì nó i di n Vi t Nam trên các diBn àn qu c t và ph n ngân sách khiêm t n c#a t= ch0c này do chính ph# và các thành viên tài tr2 thông qua vi c óng góp m+t kho n ph- phí xu t kh'u nh9. Ch# t(ch hi p h+i, ông oan Trieu Nhan, là m+t chuyên gia hàng u v cà phê và là c u phó ch# t(ch c#a công ty nhà n$%c Vinacafe. Vicofa thu th4p các thông tin t7 hai trung tâm nghiên c0u chính c#a t n$%c, t7 v n phòng ) các t?nh và các c/ quan nhà n$%c khác và th c hi n vai trò l$u tr* thông tin v ngành cà phê. Do có ngân sách h n ch và c/ c u r t m9ng, h: ph- thu+c khá nhi u vào các ngu&n d* li u bên ngoài. Các thông tin này không ph i lúc nào c@ng áp 0ng $2c nhu c u c- th c#a ngành cà phê. Gi ng nh$ nhi u n$%c khác khi phát tri n nh*ng lo i cây tr&ng m%i trong i u ki n c/ s) h t ng và h th ng tr2 giúp h n ch , d* li u c#a ngành ôi khi còn mâu thuEn nhau và không ph i lúc nào c@ng chính xác. R t nhi u nhà kinh doanh và xu t kh'u không tin t$)ng vào các thông tin này, cho rIng chúng ã b( thay =i vì m-c ích chính tr(. R t nhi u ng$1i trong ngành cho rIng Vicofa ã ánh m t s tín nhi m c#a mình. Do v4y, h: bu+c ph i t ti n hành nghiên c0u và $/ng nhiên, i u này khi n các doanh nghi p nh9 - th$1ng là doanh
34

nghi p trong n$%c b( r/i vào tình th b t l2i so v%i các công ty l%n h/n do không ch(u n=i nh*ng chi phí này. Hi n nay, h th ng s n xu t h2p tác xã do chính ph# i u hành theo ki u c@ b( các h u h t các nhà quan sát ánh giá là không hi u qu và không ph n 0ng nhanh $2c v%i nh*ng thay =i v cung - c u. Hi n nay, các nông tr i qu c doanh là hình thái g n g@i nh t v%i các h2p tác xã tr$%c kia, m;c dù có nh*ng khác bi t áng k . Ng$1i nông dân không tham gia vào ho t +ng qu n lý hay quá trình ra quy t (nh c#a nông tr i. Nh$ ã nêu trong nh*ng ph n tr$%c, các công ty thu+c s) h*u nhà n$%c ti n hành cung c p các d(ch v- nh$ ch bi n và ti p c4n th( tr$1ng (marketing), song nh*ng công ty này có th t&n t i $2c ph n nào nh1 vi c ng n c n s ra 1i và phát tri n c#a nh*ng doanh nghi p m%i. Ng$1i nông dân và các t= ch0c c#a h: không $2c thành l4p v%i t$ cách các doanh nghi p m;c dù Lu4t doanh nghi p m%i ã $2c thông qua n m 1999 và có hi u l c n m 2000. Lu4t Doanh nghi p m%i này ch# y u $2c 'y m nh th c thi ) các khu v c thành th( m;c dù hi n nay ã có k ho ch 'y m nh th c th( lu4t ) các vùng nông thôn. Trong khi lu4t này thu+c ph m vi qu n lý c#a B+ K ho ch và u t$ thì Vi n Nghiên c0u Qu n lý Kinh t Trung $/ng l i là c/ quan chính trong vi c thúc 'y th c thi . B+ Nông nghi p và PTNT tin t$)ng rIng vi c phát tri n các h2p tác xã là m+t ý t$)ng t t. Các ngành khác, nh$ cá và tôm, th1i gian g n ây ã có các hi p h+i khá thành công, tuy nhiên thành l4p và qu n lý các h2p tác xã hay hi p h+i nông dân kinh nghi m trong n$%c v v n vEn còn quá ít. N m 1995, m+t lu4t m%i $2c thông qua, v%i hai khác bi t c/ b n so v%i các o lu4t v h2p tác xã tr$%c ây. Th0 nh t, c/ c u h2p tác xã sG là t nguy n ch0 không ph i b>t bu+c. Th0 hai, chúng sG $2c qu n lý theo m+t ph$/ng th0c hoàn toàn dân ch#. LG ra lu4t m%i này ph i t o ra m+t +ng l c cho vi c thi t l4p các th ch m%i ) nông thôn, song các t= ch0c này vEn hình thành r t ch4m. Chúng ã ph n nào b( các t= ch0c phi s n xu t khác nh$ oàn Thanh niên và H+i Ph- n* chi m chA m;c dù nh*ng t= ch0c này không (nh h$%ng cth vào ngành cà phê. Trên th c t , H+i Ph- n* ã t o thu4n l2i cho m+t lo t nh*ng chuy n bi n t t ) các vùng nông thôn, trong ó có c vi c phát tri n các ch$/ng trình tín d-ng vi mô t7 khá s%m. Hi n nay, n u t&n t i các h2p tác xã cà phê hay các hình th0c t= ch0c nông dân +c l4p khác thì con s này c@ng là r t ít. H+i nông dân Vi t Nam, $2c xem xét trong ph n ti p theo, ph n nào là m+t ngo i l . D CH V KHUY N NÔNG Cho t%i t4n g n ây các d(ch v- khuy n nông ch# y u do B+ Nông nghi p và PTNT t4p trung qu n lý. Các quy t (nh chính th$1ng $2c $a ra ) t m c p qu c gia, qua thông tin, ào t o và chính sách sau ó $2c ph= bi n qua các c p t?nh r&i n huy n. Nh*ng d(ch v- này ngày càng $2c phân c p nhi u h/n v%i vi c chính quy n trung $/ng c p ngân sách chung song cho phép chính quy n c p t?nh và huy n $2c toàn quy n qu n lý i v%i d(ch v- khuy n nông c#a mình. i u này t o ra s linh ho t l%n h/n &ng th1i kh n ng áp 0ng nhu c u c#a (a ph$/ng c@ng cao h/n. Tuy nhiên, có th có m+t s khó kh n v%i cách ti p c4n này vì i u ki n ti p c4n các nghiên c0u m%i nh t hay công ngh hi n i c#a các huy n là không &ng u nhau. G n ây h/n, Vicofa ã thi t l4p m+t c/ quan 0ng ngoàI - Vicopex - v%i trách nhi m
35

i u ph i m+t s ho t +ng khuy n nông c#a các c/ quan khác nhau nh$ B+ Nông nghi p và PTNT và H+i Nông dân Vi t Nam trong các khía c nh k3 thu4t c#a vi c s n xu t và ch bi n cà phê. M+t ví d- i n hình v nh*ng d(ch v- khuy n nông hi n có có th tìm th y ) Trung tâm Khuy n Nông Dak Lak. Ngân sách c#a trung tâm này do c B+ Nông nghi p và PTNT và UC ban Nhân dân c p. Ngu&n v n c#a B+ Nông nghi p và PTNT $2c s, d-ng cung c p các ch$/ng trình và các d(ch v- $2c c p chung cho t t c các vùng, mi n, c@ng nh$ dùng vào vi c ào t o cán b+ khuy n nông c#a các t= ch0c khác nh$ H+i Nông dân Vi t Nam, H+i Phn* Vi t Nam và các c/ quan khác. Các d(ch v- còn l i thì do UC ban Nhân dân c p ngân sách. V n phòng t?nh Dak Lak ch? có 20 cán b+ có ki n th0c v cà phê, và nhóm này cung c p d(ch v- khuy n nông cho toàn vùng v%i g n n,a tri u nông dân tr&ng cà phê. R t nhi u d(ch v- hA tr2 có ích nh$ các l%p h:c t i chA cho nông dân (Farmer Field Schools) ã ph i b9 sau khi UC ban Nhân dân có quy t (nh khuy n khích a d ng hoá các lo i cây tr&ng ngoài cà phê khi giá c h th p. Hi n có nh*ng l%p h:c t i chA cho ng$1i nông dân v các lo i cây tr&ng khác. D(ch v- khuy n nông hi n nay ch? gi%i h n ) m0c các chuy n i th c (a r t h n ch hay vi c xu t b n các tài li u k3 thu4t. Nh*ng tài li u này ch? $2c xu t b n bIng ti ng Vi t, do ó kh n ng h$)ng l2i c#a các dân t+c thi u s b( h n ch . H+i Nông dân Vi t Nam (VFU) óng m+t vai trò quan tr:ng trong vi c i u ph i quan h gi*a chính ph# v%i khu v c nông thôn và trong ó có i u ph i m+t ph n d(ch v- khuy n nông. M;c dù v m;t chính th0c không ph i là m+t c/ quan c#a chính ph#, h+i này m nh4n vai trò i di n quy n l2i c#a ng$1i nông dân trong Chính ph# và chuy n ti p các tín hi u và $u ãi c#a Chính ph# t%i ng$1i nông dân. H+i cung c p d(ch v- khuy n nông và &ng th$òi là m+t công c- liên l c hai chi u gi*a ng$1i nông dân và chính ph#. H+i Nông dân ho t +ng ;c bi t tích c c ) c p làng, xã và các c p th p h/n, song +i ng@ khuy n nông c#a h+i ph- thu+c vào ngu&n kinh phí t7 B+ Nông nghi p và PTNT ho;c vào chính ng$1i nông dân. Trong m+t s tr$1ng h2p, cán b+ h+i c@ng m nh4n các ch0c n ng không chính th0c nh$ làm i lý marketing cho s n ph'm u vào và u ra. V%i ngu&n l c còn h n ch , h: ch? ch# y u ti n hành ào t o cho c p lãnh o ) các xã, và nh*ng ng$1i này sG ch(u trách nhi m ti p t-c chuy n t i thông tin thông qua m ng l$%i liên l c gi*a nh*ng ng$1i nông dân v%i nhau. Các doanh nghi p cà phê nhà n$%c c@ng cung c p nh*ng d(ch v- khuy n nông c#a mình cho nh*ng nông dân là thành viên nh$ng s nông dân này ch? chi m ch$a t%i 5% t=ng s nông dân tr&ng cà phê. Vicofa c@ng ã thi t l4p m+t s trung tâm hA tr2/khuy n nông ) c p t?nh và m+t s ) các huy n tr&ng cà phê chính, song các trung tâm này th$1ng là thi u v n ho t +ng và nh*ng chuy n xu ng th c (a c#a h: là r t h n ch . Khuy n nông ) các vùng sâu vùng xa hay mi n núi là m+t v n h t s0c khó kh n, ;c bi t là ) nh*ng n/i mà nhà n$%c có chính sách khuy n khích m nh mG vi c (nh canh (nh c$ và ng n c n t4p quán du canh du c$ truy n th ng. Các cán b+ khuy n nông ) các vùng này th$1ng không có hi u bi t y # v t4p quán s n xu t c#a (a ph$/ng và thi u s liên l c th$1ng xuyên v%i “khách hàng” c#a mình. M;c dù Chính ph# ã nA l c 'y m nh các d(ch v36

này song ) các khu v c c#a &ng bào dân t+c thi u s , vi c thông tin liên l c và c/ s) h t ng cho các ho t +ng khuy n nông c p huy n này là r t kém. xu t rIng các nhóm dB b( t=n th$/ng - g&m các dân M+t báo cáo g n ây (Beckman 2001) t+c thi u s , &ng bào vùng mi n núi và vùng sâu vùng xa, ng$1i dân s ng ) các vùng th$1ng b( h n hán và nh*ng ng$1i không còn g>n v%i các doanh nghi p nhà n$%c - “sG c n n s quan tâm h/n n*a c#a các d(ch v- khuy n nông”. Báo cáo ODI l$u ý rIng: • • • Các h+ gia ình $2c các cán b+ khuy n nông hô hào t4p trung vào s n xu t xu t kh'u ã ph i ch(u thi t h i n;ng trong 2t gi m giá trên th( tr$1ng th gi%i. Các thông tin khuy n nông t4p trung vào các chi n l$2c t o thu nh4p th$1ng òi h9i ngu&n l c và ki n th0c mà ng$1i nghèo th$1ng không có. nhi u xã, ng$1i nghèo có xu h$%ng có ngu&n v n xã h+i h n ch và r t nhi u ng$1i g;p khó kh n trong vi c phát bi u ý ki n, ti p c4n ngu&n tín d-ng chính th0c hay tham gia các ho t +ng khuy n nông. i v$i cây cà phê

Các c0 h i khuy n nông

Các báo cáo th c (a cho th y ) nh*ng n/i có d(ch v- khuy n nông thì l i s, d-ng ph$/ng pháp ào t o theo ki u t7 trên xu ng d$%i. Ph$/ng pháp này ã h n ch nghiêm tr:ng hi u qu c#a các d(ch v- khuy n nông hi n nay. Các nghiên c0u v khuy n nông ã ch? ra s không hi u qu này và xu t rIng ng$1i nông dân có th h:c h9i t t nh t thông qua vi c trao =i lEn nhau v%i nh*ng ng$1i nông dân khác. Nh*ng xu t nhIm duy trì và c i thi n d(ch vkhuy n nông bao g&m vi c áp d-ng các mô hình l%p h:c t i chA ã áp d-ng i v%i lúa và các cây tr&ng khác ) Vi t Nam ho;c các mô hình gi*a nhà n$%c và t$ nhân nh$ ã $2c áp d-ng thí i m ) các n$%c nh$ Indonesia và Uganda b= sung cho ph$/ng pháp c#a Vi t Nam. Vi c xây d ng m+t giáo trình nông nghi p thích h2p gi ng d y thông qua các tr$1ng trung h:c nông nghi p c@ng có th có ích ) nhi u vùng nông thôn do sG k t h2p $2c giáo d-c v nông nghi p v%i vi c cung c p khuy n nông và tín d-ng, vì nhi u dân t+c thi u s và ng$1i nghèo th$1ng thi u các k3 n ng toán h:c và trình + ti ng Vi t c n thi t. C n 'y m nh an ninh l$/ng th c, ;c bi t là ) các vùng xa vùng sâu, d n thay th các ph$/ng pháp s n xu t r#i ro ch? t4p trung vào s n xu t theo nhu c u th( tr$1ng. Nghiên c1u và s% phù h p gi a nghiên c1u v$i các nhu c u hi n t(i Nghiên c0u cà phê $2c t4p trung ) Vi n Nghiên c0u Khoa h:c và Công ngh Nông Lâm Tây Nguyên (WASI) thu+c B+ Nông nghi p và PTNT. M+t trung tâm nghiên c0u m%i (Ba Vì) t4p trung vào nghiên c0u gi ng arabica và ang ho t +ng t i t?nh Hà Tây v%i ngu&n hA tr2 b= sung t7 B+ Khoa h:c - Công ngh và Chính ph# Pháp. Ba vi n nghiên c0u thu+c B+ Nông nghi p và PTNT c@ng óng góp vào nghiên c0u cà phê, g&m các Vi n Th= nh$Jng, Qu n lý Sâu b nh (Integrated Pest Management) và Sau Thu ho ch. Tuy nhiên, nh*ng vi n này có r t ít các ch$/ng trình c- th v cà phê. M+t s tr$1ng i h:c nh$ Th# 0c, Thái Nguyên và Hu c@ng ôi khi $a ra các nghiên c0u v cà phê. Tuy
37

nhiên, nh*ng nghiên c0u này th$1ng là không th$1ng xuyên và h u h t là d$%i hình th0c các lu4n án, lu4n v n cá nhân h/n là nh*ng ch$/ng trình ang ho t +ng. V%i giá tr( kinh t c#a cà phê và t m quan tr:ng c#a nó v%i nh*ng ng$1i nghèo ) nông thôn, rõ ràng c n có s u t$ vào lFnh v c này. Cenicafe c#a Colombia ã $a ra m+t ví d- hoàn h o v nh*ng nghiên c0u (nh h$%ng c- th vào nh*ng 0ng d-ng phù h2p v%i nông dân c@ng nh$ h th ng thông tin và h$%ng dEn hi u qu cho h:. Trong nh*ng n m g n ây, m+t vài t= ch0c phi chính ph# và t= ch0c qu c t c@ng ã ti n hành nghiên c0u +c l4p v cà phê ) Vi t Nam. ó là các t= ch0c FAO, Oxfam, CABI, CIRAD và GTZ. M+t s kiên th0c thu l$2m $2c t7 các nghiên c0u th c t ch? ra rIng ph n nhi u các nghiên c0u chính th0c vEn ch? t4p trung vào các h th ng thâm canh t ng s n l$2ng và ch$a t4p trung nhi u vào nhu c u c#a ng$1i nghèo và nh*ng ng$1i s n xu t nh9. C@ng c n có s phân bi t r ch ròi gi*a công tác nghiên c0u chính th ng và vi c ph= bi n t%i ng$1i nông dân th c t tham gia tr&ng tr:t. ã có m+t vài báo cáo v hi u qu còn h n ch c#a các d(ch v- khuy n nông, xác nh4n rIng nh*ng d(ch v- này th$òng $2c th c hi n m+t cách chi u l ho;c giáo i u nhi u h/n là m+t cách hi u qu theo yêu c u c#a ng$1i nông dân. M+t trong nh*ng $u ãi $2c bàn n nhi u nh t trong các nghiên c0u là làm th nào t ng tính b n v*ng c#a s n xu t trong dài h n. V n này th c s thi t th c ) nh*ng khu v c ã t4p trung vào +c canh thâm canh cây cà phê và ã ph i ch(u h4u qu khá n;ng n trong nh*ng 2t gi m giá g n ây. Trong s các ch# $2c th o lu4n có vi c c i thi n ch t l$2ng, xen canh và m+t ch$/ng trình u vào h2p lý h/n. M;c dù rõ ràng ngày càng có nhi u nông dân ch:n xen canh cây cà phê v%i các lo i cây tr&ng khác, a s h: ch? làm d a trên kinh nghi m b n thân ho;c sao chép l i cách làm c#a nh*ng nông dân g n ó. Nh*ng nghiên c0u chuyên sâu v cách l a ch:n xen canh h2p lý ) các vùng sinh thái nông nghi p khác nhau vEn còn quá áng l$u ý vì tính thi t th c c#a nó i v%i c nông dân nghèo c@ng ít. ây sG là m+t ch# nh$ nh*ng ng$1i kh m khá h/n. Tr7 m+t vài tr$1ng h2p ngo i l thì vEn còn r t ít nh*ng ho t +ng ào t o và giáo d-c chuyên nghi p v cà phê (tr&ng, ch bi n và tiêu th-). u t$ vào ào t o chuyên nghi p v cà phê, gi ng nh$ mô hình c#a Brazil, sG góp ph n t o ra m+t khu v c mang tính chuyên nghi p cao h/n và giúp nâng cao kh n ng c nh tranh c#a c ngành nói chung. CHI PHÍ GIAO D CH, GIÁ C VÀ C NH TRANH Nh*ng m i quan tâm chính c#a ngành v ho t +ng th( tr$1ng $2c chia thành 3 m ng chính: • Thông tin và l$u chuy n thông tin • Giá c và c nh tranh • Lu4t H2p &ng và vi c th c thi lu4t Thông tin th& tr ng và các chi phí giao d&ch Ng$1i nông dân nh4n $2c thông tin v giá c qua ti-vi, ài, các n ph'm và các m ng l$%i cá nhân. Các tr m thu mua và nh*ng ng$1i thu mua cà phê c@ng c nh tranh trong vi c cung c p tin t0c. Do v4y, c thông tin th( tr$1ng lEn vi c s, d-ng thông tin u phát tri n ) m0c cao ít
38

nh t là t i các vùng tr ng cà phê ch# ch t. Nhi u ng$1i nông dân có i n tho i c (nh ho;c di +ng, và nhi u ng$1i khác ) nh*ng vùng có n ng su t cao h/n thì rõ ràng ã bi t tính toán giá bán cà phê t i c,a trang tr i d a trên giá niêm y t trên th( tr$1ng giao d(ch hàng hoá hay d a trên giá FOB. Các cu+c ph9ng v n v%i ng$1i nông dân cho th y nhìn chung giá c $2c cho là t$/ng i minh b ch và do v4y, chi phí cho vi c tìm ki m thông tin này hi n nay r t th p. Ví d-, ) Buôn Ma Thu+t, ng$1i nông dân n>m $2c nh*ng khác bi t giá c gi*a nh*ng ng$1i thu mua khác nhau ngay c khi nh*ng khác bi t này ch? không quá 45 hay 50 nghìn &ng (3 USD) mAi t n hay 0.05% t=ng giá. M0c chi phí tìm ki m thông tin ;c bi t tr) nên quan tr:ng trong nh*ng th1i i m giá xu ng th p, khi ó l2i nhu4n c4n biên c#a chi phí tìm ki m sG cao vì m+t s chênh l ch th4m chí r t nh9 c@ng r t có ý nghFa. Nh*ng nghiên c0u ) các n$%c s n xu t cà phê khác nh$ (Uganda (Fafchamps, Hill và Kauhda 2003) ch? ra rIng ) nh*ng giai o n giá cao, ng$1i nông dân sG không sKn lòng dành th1i gian vào vi c tìm ki m m0c giá t t nh t vì m0c thu nh4p nh9 thu thêm $2c t7 ó có + tho d-ng th p h/n khi thu nh4p ã cao r&i. T i nh*ng khu v c tr&ng cà phê chính, s khác bi t v giá c gi*a các vùng t9 ra t$/ng i nh9. M;c dù ngu&n d* li u còn h n ch song bi u & 2.1 ch? ra nh*ng chênh l ch v giá c do c/ quan Khuy n nông thu th4p vào th1i i m v- mùa n m 2003/03. M0c + chênh l ch gi*a m0c giá cao nh t và th p nh t công b t i các (a i m thu mua khác nhau ) Dak Lak là nh9 và khi tính theo ph n tr m giá bán c#a nông dân thì nó c@ng khá th p.

39

Bi u
160

2.1 Chênh l ch giá c thanh toán c#a ng

i nông dân t(i t2nh Dak Lak
1.8%

140

1.6%

120

1.4%

Range in VND/kg

100 1.0% 80 0.8% 60 0.6% 40

0.4%

20

0.2%

0
14 /1 15 /04 /1 16 /04 /1 19 /04 /1 28 /04 /1 29 /04 /1 30 /04 2/ /1/0 2/ 4 3/ 200 2/ 4 4/ 200 2/ 4 5/ 200 2/ 4 6/ 200 2/ 4 9/ 200 2 4 10 /20 /2 04 11 /20 /2 04 12 /20 /2 04 /2 13 004 /2 16 /04 /2 17 /04 /2 18 /04 /2 19 /04 /2 20 /04 /2 23 /04 /2 24 /04 /2 25 /04 1/ /2/0 3/ 4 2/ 200 3/ 4 3/ 200 3/ 4 4/ 200 3/ 4 5/ 200 3/ 4 8/ 200 3/ 4 9/ 200 3 4 10 /20 /3 04 11 /20 /3 04 /2 00 4

0.0%

Range

% of Lowest Price

Ngu&n: Tính toán c#a tác gi t7 s li u c#a Trung tâm Nông nghi p Dak Lak T i nh*ng vùng có n ng su t h/n (th$1ng tr&ng cà phê robusta) n/i có s c nh tranh áng k gi*a nh*ng ng$1i thu mua cà phê, th( tr$1ng khá minh b ch và các c/ ch thông tin ho t +ng hi u qu . Nh*ng ng$1i thu mua báo cáo rIng ng$1i nông dân có ý th0c rõ ràng m0c giá mình (nh bán là bao nhiêu, và ngay c nh*ng thay =i giá c nh9 c@ng có th làm thay =i vi c có hàng hay không. Ví d-, tháng 3/2004, nh*ng ng$1i kinh doanh ) Buôn Ma Thu+t ã có th d oán rIng sG không có cà phê n u giá th p h/n 9.600 VND, ch? có s l$2ng nh9 ) m0c 3 t n/ngày n u giá nIm trong kho ng 9600-9650 VND, và sG thu mua $2c t%i 20 t n/ngày n u giá t ng trên 9700 VND. Tuy nhiên, ) nh*ng vùng tr&ng cà phê arabica và nh*ng vùng khác có s n l$2ng th p h/n và ít ng$1i thu mua h/n, tình hình l i hoàn toàn khác. Các c/ ch thông tin th( tr$1ng không $2c thi t l4p ) nh*ng vùng này. T i nh*ng vùng nghèo h/n này, chi phí thông tin l i cao h/n và các nhà s n xu t b( b t l2i. Các cu+c ph9ng v n v%i nh*ng ng$1i tr&ng cà phê arabica u cho bi t ng$1i nông dân nghi ng1 rIng nh*ng ng$1i thu mua ã c u k t v%i nhau và l@ng o n th( tr$1ng. Vi c thi u các thông tin tín d-ng tham kh o v các cá nhân hay công ty khi n m:i thành viên tham gia vào ngành u cho bi t là ph i u t$ khá nhi u th1i gian vào vi c ánh giá ban u v các i tác kinh doanh và sau ó là theo dõi tình hình tài chính c#a h:. i u này ã nh h$)ng t%i toàn b+ dây chuy n, t7 nh*ng nhà kinh doanh nh9 nh t ) các làng xã cho t%i nh*ng
40

Range as % of Lowest Price

1.2%

khách hàng qu c t l%n nh t. Các công ty qu c t l%n c@ng cho bi t h: ph i dành khá nhi u th1i gian và ngu&n l c vào vi c thu th4p các thông tin v các i tác ti m n ng thông qua các m ng l$%i xã h+i hay kinh doanh, và sau ó vào vi c giám sát tình hình kinh doanh c#a h: thông qua nh*ng ngu&n tin không chính th0c. Nh*ng ngu&n v n xã h+i này có th m t r t nhi u th1i gian xác (nh. Duy trì chúng c@ng r t t n kém. Song chúng ã tr) thành m+t chi phí giao d(ch quan tr:ng c#a doanh nghi p khi ch$a có các h th ng ánh giá + tin c4y. &nh giá trong n $c và c(nh tranh M+t phân tích s/ b+ v vi c phân b= l2i nhu4n kinh doanh cho th y h th ng (nh giá b( nhiBu n;ng n b)i các hình th0c c nh tranh b t bình p các chi phí ch bi n, v4n chuy n và các chi phí khác bên ngoài nông tr i10.

Không có thông tin v chi phí ch bi n th c t c#a nh*ng ng$1i kinh doanh nh$ng có th tính $2c l2i nhu4n t7 m0c chênh l ch gi*a giá bán t i c=ng nhà máy implicit, th$1ng $2c coi là kho ng trên 90USD/t n du%i m0c giá kD h n LIFFE, và m0c giá bán t i c=ng trang tr i t7 nh*ng ngu&n sKn có. Nh*ng chi phí khác có th k ra $2c là (1) chi phí v4n chuy n t7 Tây Nguyên t%i c ng thành ph H& Chí Minh: 10USD/t n và (2) chi phí phân lo i kho ng 1USD/t n. 41

10

Bi u
800

2.2 Thu nh p c#a ng

i nông dân tính theo ph n tr3m giá tr& xu)t kh*u
125%

700

120%

600

115%

110% 500 US$/TON 105% 400 100% 300 95% 200

90%

100

85%

0
Ja nFe 01 bM 01 ar Ap 01 r-0 M 1 ay J u 01 n0 Ju 1 l-0 Au 1 g Se -01 pO 01 ct N 01 ov D -01 ec J a 01 nFe 02 bM 02 ar Ap 02 r-0 M 2 ay J u 02 n0 Ju 2 l Au -02 g Se -02 pO 02 ct N 02 ov D -02 ec J a 02 nFe 03 bM 03 ar Ap 03 r-0 M 3 ay J u 03 n0 Ju 3 l Au -03 g Se -03 p03

80%

Farmgate Price: US$/ton Farmgate Price as % of Unit Value of Export

Unit Value of Green Coffee Exports

Ngu n: Tính toán c a tác gi d a trên các d li u ICO g i theo yêu c u c a tác gi , l y t c s d li u c a ICO; FARMGATE

Bi u &2.3 ch? ra m0c chênh l ch gi*a giá t i c,a nông tr i và giá xu t kh'u trong mùa giao d(ch 2003/04. Gi s, chi phí sau thu ho ch là ít nh t 20 USD/t n, có th th y rIng trong su t v- 2003/04, nh*ng chi phí này không $ bù >p bIng m0c chênh l ch gi*a giá thu mua và 2c giá xu t kh'u cho mãi n t4n cu i v- (sau tháng 10).

42

Bi u
40

2.3 Chênh l ch gi a giá t(i nhà máy v$i giá t(i c'a nông tr(i

30

20

10

0 June 20-30 2003 July 1-15 2003 July 15-30 2003 August 1-15 2003 September 115 2003 September 16-30 2003 October 1-15 2003 November 110 2003 Feb 28 2003

$/Ton

-10

-20

-30

-40

-50

-60

-70

Ngu&n: Tính toán c#a tác gi d a trên s li u do Trung tâm Khuy n nông t?nh Dak Lak cung c p Cách gi i thích thông th$1ng cho hi n t$2ng này là các doanh nghi p nhà n$%c, v%i ngu&n tín d-ng $u ãi c@ng nh$ các hA tr2 khác c#a nhà n$%c, có r t ít +ng c/ t i a hoá l2i nhu4n và do ó th4m chí có th ho t +ng khi b( lA. Cách gi i thích này $2c hA tr2 b)i th c t là nh*ng công ty này b( thua lA áng k trong nh*ng n m g n ây. Tuy nhiên, các cu+c ph9ng v n g n ây cho th y b0c tranh th c t có th ph0c t p h/n. Vào lúc mà các doanh nghi p nhà n$%c có th t&n t i $2c nh1 s tr2 giúp c#a chính ph#, các công ty t$ nhân qu c t b>t u tham gia sâu h/n vào h th ng marketing. ây có th là m+t tín hi u cho th y ngành cà phê có th sinh l1i ngay c khi ng$1i nông dân nh4n $2c ph n chia hi n t i trong giá FOB, và c@ng cho th y còn có nh*ng y u t khác có liên quan, bao g&m: 1. Vi c thâm nh p và tích tr u c0 có ít rào c n

Các nhà kinh doanh g;p r t ít rào c n trong vi c thâm nh4p th( tr$1ng ngoài nh*ng h n ch v ti p c4n ngu&n ti n m;t và kho ch0a. Cà phê robusta ít òi h9i các yêu c u v ch bi n và l$u kho h/n cà phê arabica ã s/ ch (washed), và cà phê khô thì có th dB dàng mua $2c t7 ng$1i nông dân bIng ti n m;t. Tình tr ng c#a các kho hàng th$1ng không t t, dEn n vi c ch t l$2ng b( suy gi m. R t nhi u nhà kinh doanh ã b( lA trong nh*ng n m g n ây và s lA này là t$/ng i l%n cho h:.

43

2. Bán hàng 4i ngo(i t Có m+t s bIng ch0ng cho vi c vi c mua bán cà phê $2c th c hi n vì nh*ng m-c ích không ph i l2i nhu4n t0c thì. Ng$1i ta tin rIng các doanh nghi p nhà n$%c và các doanh nghi p khác có nhu c u ngo i t duy trì nh*ng ho t +ng kinh doanh khác có l2i h/n ã ti n hành kinh doanh cà phê mà hi m khi hoà v n, tuy nhiên v%i h:, l$2ng cà phê giao d(ch l i $2c quy t (nh bIng nhu c u ngo i t c#a h: ph-c v- vi c kinh doanh các s n ph'm khác. 3. Kinh doanh có tr c)p

Các nhà xu t kh'u và kinh doanh cà phê trong n m 2003 ã nh4n $2c s hA tr2 c#a chính ph# trong m+t ch$/ng trình c p thêm cho h: 300 VND (0.02 USD) cho mAi ô la thu t7 l$2ng xu t kh'u t ng so v%i n m tr$%c. N m 2002, m0c th$)ng này là 220 &ng (0.014 ô la) cho mAi ô la xu t kh'u thu v . Công th0c n m 2002 có hào phóng h/n vì ti n th$)ng $2c áp d-ng cho m:i ô la xu t kh'u thu $2c, ch0 không ch? tính cho l$2ng ô la t ng thêm so v%i h: ti n hành kinh doanh, n m tr$%c. M+t s nhà kinh doanh cho rIng s ti n này là # cao và do v4y th$1ng theo u=i m-c tiêu kh i l$2ng xu t kh'u có tr2 c p. Hi n có d oán rIng quy (nh này sG $2c b9 trong n m 2004. 4. 4i hàng M+t s doanh nghi p nhà n$%c vEn duy trì ch0c n ng mua cà phê thanh toán các kho n n2 qu c t v%i Liên Xô c@ và các n$%c thu+c Công $%c Va-xa-va. Ng$1i ta tin rIng khi ó vi c mua hàng sG kém nh y c m v%i giá qu c t h/n và do v4y có m+t s nh h$)ng n m0c giá thu mua t i nông tr i. Tuy nhiên, còn ch$a rõ các doanh nghi p nhà n$%c ch? tr giá cao cho các nông tr i qu c doanh hay cho c các nhà cung c p t do trên th( tr$1ng. 5. Qu n lý r#i ro và vi c v n d ng các th& tr ng tài chính và k5 h(n

Th o lu4n v%i nh*ng ng$1i tr&ng, thu mua và xu t kh'u cà phê cho th y vi c không có kh n ng qu n lý r#i ro giá c là m+t trong nh*ng m i quan ng i l%n nh t trong ho t +ng kinh doanh c#a h:. Do v4y, trong th1i gian giá gi m kéo dài, ví d- nh$ th1i kD t7 n m 1998 tr) i, thua lA trên mAi t n cà phê bán ra là không th tránh kh9i tr7 m+t s ng$1i may m>n n>m $2c m+t s th1i i m hi m hoi giá t ng lên, và nh*ng thua lA ó có th ã t ng thêm khi th1i gian d tr* kéo dài h/n. Kh n ng t b o hi m m+t cách có kinh nghi m cho phép các công ty a qu c gia t b o v b n thân t t h/n khi giá xu ng. Nh*ng nhà kinh doanh trong n$%c hoàn toàn không bi t n nh*ng ho t +ng nh$ v4y do hi u bi t h n ch v th( tr$1ng kD h n và không $2c lu4t pháp cho phép s, d-ng các th( tr$1ng này. 6. Chi phí th)p h0n thông qua vi c h i nh p theo ngành d6c và hi u qu cao h0n Khi nh*ng ng$1i kinh doanh t$ nhân tham gia vào h th ng ti p c4n th( tr$1ng (marketing), h: không ch? 0ng d-ng nh*ng bi n pháp có tính hi u qu cao h/n rút ra t7 nh*ng ho t +ng trên toàn c u mà h: còn có kh n ng k t h2p các b+ ph4n c#a h th ng vào m+t quy trình &ng
44

b+. Do v4y nh*ng ng$1i kinh doanh +c l4p ã ti t ki m $2c chi phí giao d(ch ) m+t s khâu trong ho t +ng ti p c4n th( tr$1ng c#a mình. 7. Cá bi t hoá s n ph*m và ti p c n th& tr ng bên ngoài

;c i m này c#a th( tr$1ng $2c th hi n theo hai cách. Th0 nh t, nh*ng công ty qu c t có kh n ng l a ch:n và phân lo i áp 0ng $2c nh*ng òi h9i và quy cách k3 thu4t cao h/n khi có yêu c u. i u này cho phép h: n>m $2c ph n l%n ho t +ng th$/ng m i và t o ra giá tr( gia t ng trong quá trình ch bi n xu t kh'u. Th0 hai, các doanh nghi p nhà n$%c b( c n tr) khi ti p c4n nh*ng th( tr$1ng này không ch? b)i công ngh l c h4u mà còn b)i thi u các k3 n ng marketing qu c t và thi u quan h . Nh*ng v n này l i th$1ng b( làm nghiêm tr:ng h/n b)i nh*ng khó kh n v ngôn ng*. i u này có th tr) nên t&i t h/n n u các nhà nh4p kh'u t9 ra quan ng i v m0c + r#i ro kinh doanh cao h/n khi làm vi c v%i nh*ng nhà kinh doanh trong n$%c. M+t s s nhiBu lo n nh$ v4y có c n nguyên t7 các chính sách. Ví d-, vi c ti p c4n các th( tr$1ng qu n lý r#i ro n$%c ngoài c#a các nhà kinh doanh trong n$%c òi h9i các quy (nh v ngo i h i ph i thông thoáng, mà Chính ph# Vi t Nam thì l i ch$a áp 0ng $2c i u này. Tình tr ng này t o nên nh*ng +ng c/ kinh doanh không úng nhIm thu ngo i t ngay c trong nh*ng th$/ng v- b( lA. Th%c thi h p ng và r#i ro không th%c hi n h p ng

V n này ã $2c ch0ng minh là ã phá ho i m+t cách n;ng n nh t uy tín qu c t c#a Vi t Nam v%i t$ cách là m+t nhà cung c p cà phê áng tin c4y. Nó t o thêm nh*ng chi phí i v%i các nhà kinh doanh trong n$%c, ;c bi t là chi phí giao d(ch t ng cao h/n và nhi u c/ h+i b( m t i. R#i ro không th c hi n h2p &ng xu t hi n khá th$1ng xuyên, nh t là khi giá t ng và ng$1i bán cà phê mong mu n tìm m+t ng$1i mua khác v%i m0c giá cao h/n h2p &ng ban u. th c hi n h2p &ng. Khi vi c không Các nhà kinh doanh cho bi t cho r t nhi u khó kh n th c hi n x'y ra, th$1ng có r t ít tr$1ng h2p có ;t c:c m b o th c hi n h2p &ng, và không dB dàng có $2c phán quy t c#a toà án. Khi tài s n m b o là quy n s, d-ng t, có th sG có nh*ng h n ch chính th0c ho;c chính tr( trong vi c s, d-ng nh*ng quy n này, ;c bi t là n u nh$ t thu+c v các t= ch0c chính ph#. c p + kinh doanh trong n$%c, nhIm m) mang công vi c kinh doanh, các nhà kinh doanh b( ph- thu+c vào nh*ng th ch không chính th0c nh$ ph i xây d ng các quan h xã h+i xác (nh xem ai ó có ph i là i tác ti m n ng áng tin c4y hay không. Nh*ng v n i v%i các nhà doanh nghi p trong n$%c này c@ng xu t hi n khi h: tham gia vào h th ng marketing qu c t . Nh*ng nhà máy ch bi n cà phê và nh*ng ng$1i mua qu c t th$1ng thích mua t7 nh*ng công ty qu c t ã thi t l4p các m ng l$%i (a ph$/ng h/n, vì các công ty này có th thay th ngu&n cà phê b( thi u do h2p &ng không th c hi n bIng ngu&n t7 nh*ng ng$1i bán khác. Tuy nhiên, các công ty qu c t c@ng cho bi t h: ã ph i u t$ áng k th1i gian vào vi c xây d ng nh*ng m ng l$%i này.
45

Bên c nh vi c s, d-ng các giao d(ch kD h n h n ch thua lA, các nhà kinh doanh qu c t có th mua ngay và bán kD h n do v4y h: có kh n ng t4n d-ng $2c chênh l ch gi*a giá giao ngay và giá kD h n. ây có th là m+t ngu&n l2i nhu4n quan tr:ng cho các công ty qu c t , song nó c@ng là cái gì ó mà các nhà kinh doanh trong n$%c không th làm $2c vì r#i ro khi th c hi n và các quy ch hi n nay.

46

3. C+ C U C A NGÀNH CÀ PHÊ Vi t Nam có th $2c phân chia s/ b+ thành hai vùng cà phê v%i èo H i Vân làm ranh gi%i. Ranh gi%i t nhiên này nhìn chung chia Vi t Nam thành hai vùng khí h4u n/i cà phê robusta thích nghi r t t t v%i t ba-zan ) Tây Nguyên và t?nh &ng Nai ) Mi n nam. Mi n b>c v%i + cao l%n h/n phù h2p v%i vi c tr&ng cà phê arabica. Tuy nhiên, các th, nghi m tr&ng arabica ) t?nh L ng S/n và các vùng s$/ng giá nh$ t?nh S/n La mang l i k t qu áng th t v:ng. Cà phê robusta c@ng không thích nghi t t v%i các vùng t th p m u mJ, ;c bi t là khi ) xa ngu&n n$%c. Các vùng s n xu t nhi u cà phê nh t t i Vi t Nam nIm quanh Buôn Ma Thu+t Buôn H& ) Tây Nguyên. QUÁ TRÌNH PHÁT TRI N NGU7N CUNG C P Di n tích )t tr ng Nh*ng s li u công b g n ây nh t cho bi t có 506.000 hec-ta t tr&ng cà phê, g n nh$ t t c s ó là tr&ng lo i robusta tr7 kho ng 26.000 hec-ta tr&ng arabica. M+t s ánh giá cá nhân v di n tích tr&ng cà phê $%c tính di n tích này có th lên t%i 600.000 hec-ta giai o n 20012002 tr$%c khi b>t u ch;t b%t cây cà phê. L%c tính này có v8 phù h2p h/n v%i các s li u kh o sát c#a m+t oàn hAn h2p gi*a chính ph# (NIAPP) và m+t tr$1ng i h:c s, d-ng các hình nh v tinh và xác minh th c t vào th1i i m ó. Do có nh*ng khác bi t áng k gi*a các ngu&n khác nhau, s li u l(ch s, v di n tích tr&ng cà phê $%c tính c n $2c coi là nh*ng s li u mang tính tham kh o h/n là chính xác. xu t mong mu n gi m 100.000 hec-ta di n tích tr&ng cà phê trong vòng 7 Chính ph# ã n m t%i trong m+t nA l c nhIm h2p lý hoá s n xu t v%i nhu c u th( tr$1ng. Vi c này sG bao g&m gi m di n tích tr&ng robusta và t ng lo i arabica. Tuy nhiên, h u h t u nh t trí rIng khó mà th c hi n vi c c>t gi m nh$ v4y và cu i cùng, nh*ng quy t (nh ó là tuD thu+c t7ng cá nhân ng$1i nông dân. ã có nhi u thành công v%i vi c a d ng hoá s n xu t t i nông tr i bIng nh*ng lo i cây khác h/n là v%i vi c ch;t b%t cây cà phê. Vi c ch;t cà phê ã diBn ra trên m+t ph m vi nh t (nh, h u h t là ) nh*ng khu v c n ng su t th p h/n ho;c cây già h/n. Có nh*ng bIng ch0ng cho th y các tín hi u th( tr$1ng ã n $2c ng$1i nông dân và tác +ng t%i quy t (nh c#a h:. S li u v di n tích tr&ng ã ch? ra m+t m i t$/ng quan khá ch;t chG v%i nh*ng bi n +ng giá l%n trên th( tr$1ng qu c t . Bi u & 3.1 so sánh các s li u g n ây c#a chính ph# v di n tích cà phê v%i m0c giá bình quân n m c#a cà phê robusta (tính quy ra ti n Vi t). Nó cho th y m0c + bi n +ng giá tr) thành m+t nguyên nhân +c l4p v%i s khuy n khích c#a chính ph# trong vi c m) r+ng c#a di n tích tr&ng cà phê. Các ngân hàng Vi t Nam cho bi t sau 2t t ng giá n m 1994, mùa tr&ng tr:t v- n m 1995/1996 ã có m0c vay u t$ vào tr&ng m%i cà phê cao ch$a t7ng có. Khi giá l i t ng ti p n m 1997, vi c m) r+ng l i ti p t-c tái diBn.

47

Bi u
100000

3.1 Vi t Nam: Nh ng thay 4i trong di n tích tr ng cà phê và giá cà phê robusta
3000

80000 2500 60000 Change in Planted Area (Ha) 2000 40000

20000

1500

0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 -20000 500 -40000 1000

-60000 Change In Planted Area Average export price (USD/T)

0

Ngu&n: L y t7 s li u c#a Vicofa và ICO S n l$2ng th p n m 2003 ã dEn n s ch m d0t trên th c t h u h t vi c tr&ng m%i cà phê. Tuy nhiên, có nh*ng bIng ch0ng cho th y m+t s nông dân ã i phó v%i vi c giá xu ng th p bIng cách c>t b9 hoàn toàn ph n tán lá và cành ho;c ch;t g c cà phê. Nh*ng di n tích này hi n nay l i ang t ng lên. H u h t vi c s n xu t cà phê c#a Vi t Nam - kho ng ¾ - $2c ti n hành ) khu v c Tây Nguyên n/i có n 477.000 hec-ta hi n ang $2c tr&ng cà phê11. Các t?nh tr&ng nhi u cà phê nh t là Dak Lak và Lâm &ng (Xem B ng 3.1). Công ngh s n xu)t Quá trình s n xu t ) Vi t Nam theo u=i chi n l$2c thâm canh s, d-ng nhi u nguyên li u u vào. Trong th c t , chính sách s n xu t ã ;c bi t thúc 'y bi n pháp này và nó tr) thành mô hình ph= bi n cho m:i nhà s n xu t, t7 l%n t%i nh9. Ch? có nh*ng ng$1i nông dân thi u ngu&n l c hay không ti p c4n $2c ngu&n tín d-ng m%i không dùng kh i l$2ng phân bón l%n. S phthu+c n;ng n vào nguyên li u u vào ã thành công trong vi c t ng s n l$2ng t%i m0c cao
11

Lâm &ng, m+t vùng tr&ng cà phê quan tr:ng, $2c coi là m+t ph n c#a Tây Nguyên cho t%i t4n n m 2002. 48

phi th$1ng. Tuy nhiên, vi c này c@ng tr giá khá l%n. Nh*ng chi phí này có th $2c tính c bIng ti n c@ng nh$ bIng s ph- thu+c m+t cách r#i ro vào vi c ph i ti p t-c s, d-ng nhi u nguyên li u u vào t n ng su t nh$ v4y trong t$/ng lai. a ph n phân bón và các nguyên li u u vào khác ph i nh4p kh'u và ngày càng tr) nên >t 9 i v%i h u h t nông dân, ;c bi t là khi chính ph# t ng c$1ng t do hoá. Nh*ng 2t t ng giá nhiên li u trên th gi%i th1i gian g n ây ã 'y giá phân bón t ng thêm khi giá cà phê vEn còn t$/ng i th p. Vi c không th ti p t-c dùng u vào ) m0c cao nh$ tr$%c - m+t tình tr ng ph= bi n khi giá cà phê th p - có xu h$%ng làm s n l$2ng gi m m nh và s b p bênh này càng gây thi t h i nhi u h/n cho ng$1i nông dân, ;c bi t là nh*ng ng$1i ph- thu+c vào s n xu t cà phê. L$2ng phân bón t=ng h2p s, d-ng ) Vi t Nam ã t ng h/n hai l n trong th4p kC 90 t%i m0c 5 tri u t n mét n m 2000. M0c t ng l$2ng phân bón nh4p kh'u trong th4p kC này là 93% và s n xu t trong n$%c t ng 277%12. S n l$2ng phân bón s n xu t trong n$%c ch# y u là phân u-rê và phân lân lo i /n gi n - t g n 1,5 tri u t n và nIm trong tay m+t s ít nh*ng công ty l%n h/n m;c dù ngành này có t%i g n 200 doanh nghi p. Vi t Nam c@ng s n xu t các phân bón giá r8 NPK (g&m ni-t/, ph t-pho và ka-li), tuy v4y nh*ng lo i phân bón này ch# y u là nh4p kh'u, $2c cho là vì lý do ch t l$2ng. Chính ph# mu n khuy n khích vi c s n xu t nhi u lo i phân bón ph0c t p h/n và áp d-ng m0c thu nh4p kh'u th p 3% v%i phân NPK và 5% v%i phân lân13. Quy mô trang tr(i

B ng 3.1. Các khu v c tr ng cà phê chính T nh Dac Lak Lam Dong Gia Lai Kon Tum Dong Nai Robusta Total Son La Lai Chau Lan Bai Thanh Hoa Ngho an Quang Tri Di n tích tr ng (hec-ta) 234,000 100,000 75,000 11,000 60,000 480,000 3,500 500 700 4,100 3,000 3,500

H u h t các trang tr i tr&ng cà phê ) Vi t Nam u có The Thien Hoa 500 quy mô nh9. B ng 3.2 cho th y kho ng 85% các Dak Lak 2,200 trang tr i cà phê có di n tích nh9 h/n 2 hec-ta. Nh*ng 500 ng$1i nông dân g>n li n v%i các doanh nghi p nhà Gia Lai 8,000 n$%c có th t4n d-ng l2i th quy mô tính kinh t , song Lam Dong h u h t l i không có $2c l a ch:n này. Tuy nhiên, Arabica Total 26,500 ngày càng có nhi u bIng ch0ng v các h2p tác xã GRAND TOTAL 506,500 mua s>m không chính th0c góp ph n làm gi m chi Ngu n: VICOFA, 2004. phí nguyên li u u vào và thi t b( t$%i tiêu và th4m chí còn giúp qu n lý các ngu&n n$%c khan hi m. M+t nghiên c0u không chính th0c c#a T=ng c-c Th ng kê ã c g>ng thu th4p thông tin v quy mô nông tr i và công ngh hi n có. Trong m+t vài n m trong th4p kC 90 - vào nh*ng ngày hoàng kim c#a s gia t ng s n xu t - r t nhi u h+ nông dân nh9 t4p trung h t vào m+t lo i cây tr&ng nh t (nh ví d- nh$ cà phê. M+t ph n l%n trong s này ã rút ra rIng vi c này là r t r#i ro khi thi u các ngu&n s ng ho;c thu nh4p
12 13

S li u c#a T=ng c-c Th ng kê (2002) trong Báo cáo Giám sát Môi tr$1ng Vi t Nam 2002 a ph ng chu n b i phó v i c nh tranh trong khu v c, Vi t Nam News s . 13 No.4150, 49

Nh ng nhà s n xu t phân bón tháng 3/10, 2003

khác, ;c bi t là trong th1i kD th( tr$1ng suy s-p. Ngày nay, ngày càng nhi u h+ s n xu t nh9 l a ch:n các hình th0c a d ng hóa, tr&ng các lo i cây tr&ng b= xung nhau t ng thu nh4p. Chi phí s n xu)t, s n l ng và l i nhu n

%c tính v chi phí s n xu t khác nhau khá nhi u gi*a các vùng, mi n và c@ng tuD vào B ng 3.2 Quy mô trang tr i cà phê Vi t Nam ph$/ng th0c s n xu t. Các nông tr i qu c Phân chia các trang tr i cà phê theo quy mô doanh có v8 nh$ có chi phi s n xu t cao nh t, (hec-ta) (% trong t ng s trang tr i) và trong m+t s tr$1ng h2p chi phí lên t%i t4n >0.2 0.2—1 3-5 > 5 1-2 ha 2-3 ha 1000 USD/t n. Nh*ng tính toán c#a h: thông ha ha ha ha th$1ng bao g&m m+t s chi phí cho nh*ng 50% 32% 10% 4% 1% d(ch v- xã h+i mà h: cung c p cho ng$1i 3% nông dân và c+ng &ng. Chi phí s n xu t i Ngu n: Phân tích s b c a T ng c c Th ng kê v%i các trang tr i t$ nhân th$1ng ) m0c 300- trong nghiên c u không công b n m 2002. 600 USD/t n. Nh*ng con s này không bao g&m chi phí xây d ng ban u hay thay th . M0c + h: vay v n trang tr i các chi phí xây d ng ban u c#a nh*ng ng$1i nông dân c@ng khác nhau và trong m+t s tr$1ng h2p do mua $2c t r8 nên m+t vài nông dân, ;c bi t nh*ng ng$1i tiên phong trong tr&ng cà phê có chi phí c (nh và ch m sóc cà phê t$/ng i ít. Qu3 tr2 giá qu c gia do ng$1i nông dân tr&ng cà phê óng góp nên trong nh*ng n m 1990 ã ch m d0t ho t +ng vào cu i th4p kC ó. K t7 ó, ng$1i nông dân ph i ch(u t$/ng i ít nh*ng lo i chi phí phi s n xu t nh$ thu , lãi su t, tuân th# các quy (nh và tiêu chu'n c#a nhà n$%c. M0c chi phí c@ng t$/ng i th p. M+t ch? s v chi phí s n xu t th c t là quan sát m0c giá có th làm t ng m nh s nông dân không tr $2c n2 ngân hàng. Trong n m 2001-02, m0c giá t i c=ng trang tr i th p h/n 450 USD/t n các ngân hàng ã ghi nh4n n2 quá h n t ng m nh . N m 2002-03 hi n t$2ng này xu t hi n khi giá gi m xu ng d$%i 500 USD/t n. Theo s li u chính th0c, Vi t Nam t $2c m0c t ng n ng su t phi th$1ng t7 m0c ch? trên 1 t n/hec-ta vào u nh*ng n m 1990 n 2 t n vào cu i nh*ng n m 90 và trung bình kho ng 1,85 t n/hec-ta vào nh*ng n m u c#a th kC (xem b ng 1.1). Khi di n tích tr&ng cà phê còn l i n kD thu ho ch, s n l$2ng ti m n ng có th sG t m0c 2 t n/hec-ta. Xem xét con s này trong b i c nh qu c t , s n l$2ng c#a Brazil trong n m kC l-c 2002 là 1.8 t n/hec-ta i v%i cà phê robusta. N ng su t r t cao này ph- thu+c r t nhi u vào h th ng s n xu t s, d-ng nhi u u vào mà h u h t nông dân không th duy trì trong th1i kD giá cà phê th p g n ây. Nh*ng s li u v s n l$2ng cho th y m0c + nh y c m c#a s n xu t v%i thay =i u vào có bi n =i theo m0c + nguyên li u u vào $2c s, d-ng. Ví d-, 1 t n NPK em l i 1 t n cà phê nh$ng v%i 1.5 t n NPK s n l$2ng t ng t%i 2.5 t n cà phê, và khi s, d-ng t%i 2.5 t n NPK thì s n l$2ng là 3.5 t n cà phê. M+t báo cáo ch$a $2c ch0ng minh cho bi t m+t s h+ nông dân còn t t%i n ng su t 6 t n/hec-ta.

50

Bi u & 3.2 minh ho vi c s n l$2ng c#a nh*ng cây ã cho thu ho ch ph n 0ng nh$ th nào v%i nh*ng ngu&n l c mà ng$1i nông dân có $2c t7 v- này chi tr cho chi phí u vào trong v- t%i, trong i u ki n vi c ti p c4n tín d-ng nhìn chung là th p. Nh*ng h n ch áng k v m;t s li u khi n không th tính $2c + co dãn chính xác. Tuy nhiên nó c@ng ch? ra rIng nh*ng th1i kD giá bán h hay chi phí t ng dEn n vi c rút b%t u vào có th gây ra s-t gi m n ng su t nh$ ã t7ng x'y ra trong v- mùa n m 2001/2. M0c + ph-c h&i trong n m 2003/04 xu t phát t7 vi c giá t ng cao h/n trong u n m 2003. Bi u 3.2 Giá cà phê robusta và tác ng t$i n3ng su)t c#a nh ng cây ã n th i i m thu ho(ch ( $2c tính m+t mùa lùi m+t mùa so v%i giá i v%i nh*ng cây trên 5 tu=i)
2800 2400 Prices Lagged 1 Season 2000 1600 1200 800 400 0 2.8 2.4 2.0 Yield/Hectare 1.6 1.2 0.8 0.4 0.0

1992

1994

1996

1998

2000 Yield

2002

Prices Lagged 1 Season

Ngu&n: Tính toán c#a tác gi d a trên s li u do DakMan cung c p, 2004. N ng su t ) m0c + này sG ph- thu+c n;ng n vào kh n ng duy trì c t$%i tiêu và u vào. Ví d- v n ng su t gi m khi gi m b%t phân bón có th th y ) Colombia, n/i s n xu t ã gi m t%i 30% trong vòng hai n m sau khi ch m d0t tr2 c p phân bón. Xu h$%ng giá th p hi n nay rõ ràng ã làm n=i b4t s khác bi t gi*a nh*ng ng$1i nông dân có nhi u v n và có th duy trì l$2ng u vào cao v%i r t nhi u nông dân kém khá gi h/n bu+c ph i gi m m+t ph n ho;c toàn b+ u vào. Nhóm th0 hai ã ch0ng ki n n ng su t s-t m nh ) m0c kho ng 50% trong m+t s tr$1ng h2p c@ng nh$ vi c các s n ph'm thu ho ch có nhi u khi m khuy t h/n vì ít $2c u t$ .

51

Bi u & 3.3 bi u diBn chi phí c#a m+t trang tr i nh9 trong n m 2002 và sau ó là n m 2003 v%i gi thi t chi phí có bi n +ng tuy n tính cùng v%i m0c phân bón s, d-ng. Chi phí lao +ng s, d-ng trong tính toán này ch? là m0c duy trì cu+c s ng không tính n các kho n ti n dành cho qu n áo, giáo d-c và u t$ - m+t ph$/ng th0c khá là không b n v*ng mà ng$1i nông dân s, d-ng vào nh*ng th1i i m giá xu ng th p nh t. V%i m0c giá bán t i c=ng trang tr i d$%i 300 USD/t n vào gi*a v- n m 2003, không m+t nông dân nào v%i n ng su t trong kho ng này có th có l2i nhu4n. Tuy nhiên, v%i vi c chi phí u vào t ng m nh trong th1i gian g n ây, nh*ng ng$1i nông dân không có kh n ng s n xu t trên 1,5 t n/hec-ta sG g;p khó kh n. Bi u 3.3 Giá thành s n xu)t và n3ng su)t (là hàm s v$i bi n là s l s' d ng)
900

ng phân bón
2.6

800

2.4

2.2

Costs:$/tonne

600 2 500 1.8 400 1.6 300 1.4

200

100

1.2

0 1 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 1.7 1.8 1.9 2 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 Tonnes of NPK

1

Production Costs - $/tonne (2002) Yield

Production Costs - $/tonne (2004)

Ngu&n: Tính toán c#a tác gi d a trên các cu+c ph9ng v n ng$1i nông dân ) t?nh Dak Lak, 2002-2004. Các v n v n$%c và môi tr$1ng ã th o lu4n tr$%c ây c@ng ang có nh h$)ng ) m+t s vùng n/i ph i ào gi ng sâu h/n, ho;c ) (a i m xa trang tr i h/n. C hai tr$1ng h2p u làm t ng giá thành s n xu t, ;c bi t là khi giá lao +ng và chi phí u vào c@ng t ng lên. B ng 3.3 ch? ra c/ c u chi phí c#a m+t trang tr i cà phê ho t +ng có tính c nh tranh. Trang tr i r+ng 25 hec-ta này có n ng su t trung bình là 3 t n/hec-ta và nIm ) trung tâm t?nh Dak Lak. V%i m0c chi phí t$%i tiêu kho ng 2 tri u &ng Vi t Nam trên mAi hec-ta vì các gi ng n$%c ) (a ph$/ng ã c n n$%c, trang tr i này khó kh n l>m m%i hoà v n n m 2002 và sG có
52

Yield: Tonnes/Hectare

700

lãi r t nh9 trong n m 2003/04. i u này cho th y rIng c n có nh*ng phân tích t t h/n v các (a i m lý t$)ng tr&ng cà phê và c@ng c n qu n lý th4n tr:ng h/n ngu&n n$%c. B ng 3.3 Chi phí th%c t c#a trang tr(i: so sánh qua các n3m (L2i nhu4n và thua lA n m 2002 -L2i nhu4n/thua lA n m 2004)
Production Profit and Loss 2002 Yield Area Production 3 tons 25 ha 75 tons total
Quantity Fertilzer/ha Irrigation chemical/ha subttl % Borrowed No of Months Interest Cost Fixed Labor Variable Labor Total Cost Cost/Ton 3 tons 4 app. 4 app. 50 8 Price 1,750,000 1,500,000 130,000 147,125,000 11,770,000 15,000 18,000 109,500,000 39,600,000 455,120,000 6,068,267 $398 450,000,000 -5,120,000 -$336 -1% 15,750 1.25 Month 75 Total 131,250,000 150,000,000 13,000,000 Quantity 3 4 4 50 8 Price 2,750,000 2,000,000 130,000 209,625,000 20,962,500 20,000 23,000 146,000,000 50,600,000 636,812,500 8,490,833 $539 723,750,000 86,937,500 $5,520 14% Total 206,250,000 200,000,000 13,000,000

Production P/L 2004

20 2,200

20 2,200

Cost/Ton 9,650

Current Income Household Profit Profit as Share of Expense Exchange Rate Borrow Rate

75

6,000

15,250 1.00 Month

LABOR WORKSHEET Assumed Number of Man days to Harvest 1 ton GBE Harvest Period - days Total Labor Requirement for Harvest Daily Labor Requirement Fixed Daily Labor Fixed Labor in Harvest Period Balance

40 40 3000 75 20 800 2200

Ngu&n: Tính toán c#a tác gi t7 các d* li u thu th4p qua ph9ng v n ng$1i nông dân Chi phí c#a các nông tr i qu c doanh r t khó xác (nh rõ ràng ch>c ch>n vì m+t s ký h2p &ng v%i ng$1i nông dân =i nguyên li u u vào l y m+t kh i l$2ng cà phê nh t (nh ho;c tr m0c l$/ng (nh tr$%c =i l y cà phê. Các con s v chi phí lên t%i 1000 USD/t n do tính c nh*ng ‘chi phí xã h+i’ c#a nông tr i qu c doanh r t khó xác nh4n và ngày nay càng tr) nên không thích áng vì nh*ng chi phí này ang $2c chuy n giao d n cho chính quy n c p t?nh và nhà n$%c. Phân tích chi phí lao +ng ) m+t nông tr i qu c doanh th c hi n b)i các nhà t$ v n +c l4p cho th y nh*ng chi phí nh$ b o hi m xã h+i và chi phí ngh? hè làm t ng chi
53

phí lao +ng thêm kho ng 30% (PWC 2004). Trong khi ) hai trong s các nông tr i qu c doanh l%n ) Dak Lak, t=ng chi phí s n xu t là kho ng 520USD/t n, c+ng thêm kho ng 30USD/t n cho ch bi n.

A RABICA
Cà phê arabica, ) Vi t Nam g:i là cà phê chè, $2c tr&ng ) 3 vùng riêng bi t. Kho ng 30% di n tích arabica $2c tr&ng ) các vùng phía Nam nh$ t?nh Lâm &ng, Dak Lak và Gia Lai. Tuy v4y s phát tri n cà phê arabica hi n nay t4p trung vào vùng phi quân s tr$%c kia ) tây b>c Hu nh$ t?nh Qu ng Tr( ho;c t4p trung ) các vùng Tây Nguyên phía B>c nh$ S/n La, Yên Bái và Lai Châu n/i m%i $2c m) r+ng g n ây. C n ph i l$u ý rIng vi c m) r+ng ) các khu v c này vEn còn khá khiêm t n và ch>c sG còn ti p t-c diBn ra v%i t c + r t ch4m so v%i s phát tri n c#a cà phê robusta tr$%c ây. N m 2003/04, s n l$2ng arabica là 18.000 t n mét. Mi n B>c thu ho ch $2c kho ng 45% s này trong khi mi n Trung óng góp kho ng 25% và Tây Nguyên là 30%. Th( tr$1ng trong n$%c tiêu th- kho ng 1/4 hay kho ng 5.000 t n và ph n 13.000 t n còn l i $2c xu t kh'u. Hi n nay, Thái Hoà là nhà xu t kh'u l%n nh t. Sau ó là Vinacafe Nha Trang. Ch$/ng trình nghiên c0u c#a Chính ph# nhIm hA tr2 phát tri n cà phê arabica t4p trung vào 5 tiêu chí chính khi l a ch:n vùng m) r+ng di n tích tr&ng bao g&m + dày c#a t, ;c tính c#a t, + cao, l$2ng m$a và + d c c#a t. Nh*ng ;c tính c n có c#a t bao g&m + axit và + m u mJ. Nghiên c0u này $2c Vi n K ho ch - Quy ho ch Nông nghi p (NIAPP) thay m;t B+ Nông nghi p và PTNT ti n hành. Vi c Vi t Nam a d ng hoá bIng cách tr&ng thêm cà phê arabica là do nh*ng y u t sau ây: • • • • Giúp a d ng hoá di n hàng chào bán xu t kh'u nh*ng khu v c nh t (nh, ;c bi t là mi n b>c và Tây Nguyên, cà phê arabica thích nghi t t h/n robusta do i u ki n t ai và vi khí h4u c- th nh*ng khu v c mi n núi và xa xôi, lo i cà phê này là m+t trong nh*ng ngu&n thu nh4p ít 9i c#a các dân t+c thi u s nghèo sinh s ng t i ó và là m+t công c- trong chính sách (nh canh (nh c$ mà Chính ph# ang 'y m nh Chính ph# tin t$)ng rIng tr&ng cà phê sG là m+t l a ch:n có l2i nhIm ng n ch;n s ph= bi n c#a cây thu c phi n

Hi n nay t=ng di n tích tr&ng lo i cà phê này $2c $%c tính ) t m 26.500 hec-ta, song m%i ch? s n xu t $2c trên 18.000 t n (300.000 bao). R t nhi u trong s cây cà phê này là m%i tr&ng, và nh*ng cây khác thì ã quá già vì $2c tr&ng t7 2t m) mang l n tr$%c, do v4y, các s li u v s n l$2ng có th bi n +ng r t nhi u. Khí h4u Vi t Nam có tác +ng h n ch c s l$2ng c@ng nh$ ch t l$2ng cà phê arabica ) Vi t Nam. N m 1999, m+t 2t s$/ng giá tàn phá ) t?nh S/n La ã phá huC 3000 hec-ta và có th ã khi n ng$1i nông dân tr) nên th4n tr:ng h/n khi ch:n các gi ng cà phê arabica. Hi n nay Chính ph# khuy n ngh( ch? tr&ng lo i cà phê này ) nh*ng vùng $2c ch? rõ là nguy c/ s$/ng giá nh9. nh*ng vùng phi quân s c@, mùa m$a không phù h2p v%i mùa thu ho ch, và v n
54

g;p m$a khi thu ho ch có xu h$%ng 'y chi phí máy móc sG b( lên men s%m.

s y khô lên cao h/n vì n u không

nh*ng khu v c n/i vi c t ng di n tích cà phê arabica ã góp ph n a d ng hoá và gi m b%t s ph- thu+c vào robusta, ã có nhi u khuy n khích dành cho nh*ng h+ nông dân nh9. Nh*ng ng$1i g>n li n v%i các doanh nghi p nhà n$%c có kh n ng sG nh4n $2c t miBn phí (trong th1i gian t%i 50 n m), $2c vay lãi su t th p và $2c hA tr2 k3 thu4t. M+t s nA l c a d ng hoá nh$ v4y k t7 cu i th4p kC 90 ã $2c hA tr2 bIng nh*ng kho n cho vay c#a T= ch0c Phát tri n Pháp ng* (AFD) dành cho các doanh nghi p nhà n$%c, ;c bi t là cho 5 t?nh ch# ch t, hi n nay t=ng s ti n vay vào kho ng 32 tri u USD. Nh*ng kho n vay này t4p trung vào vi c cung c p hA tr2 k3 thu4t và khuy n nông, cho vay lãi su t th p và cung c p gi ng v%i giá r8. M-c tiêu c#a d án là giúp tr&ng 40.000 hec-ta cà phê ) m+t s t?nh Tây B>c và mi n Trung trong vòng 6 n m. Tuy nhiên, ph n 0ng t7 phía nông dân còn h n ch . N m 2002, ch? kho ng m+t n,a m-c tiêu 5.800 hec-ta tr&ng m%i $2c hoàn thành. Nhu c u th c t cho vi c gi i ngân t7 AFD th p h/n nhi u so v%i k ho ch. Ch$/ng trình này d ki n sG k t thúc vào n m 2004 và có th không gi i ngân h t kho n vay. M+t thách th0c l%n là vi c phát tri n các h th ng s n xu t có tính b n v*ng bao g&m c kh n ng qu n lý r#i ro. Theo báo cáo, ng$1i nông dân sKn sàng th, nghi m v%i các gi ng t t, m4t + tr&ng, và ;c bi t là vi c tr&ng cà phê trong bóng râm c#a các lo i cây n qu có th mang l i thu nh4p. Giá thành s n xu)t cà phê Arabica Giá thành s n xu t cà phê arabica h/i cao h/n so v%i cà phê robusta, v%i ph n l%n s khác bi t là do l$2ng lao +ng c n thêm hái cà phê trong mùa thu ho ch. Giá thành s n xu t c#a khu v c t$ nhân $2c $%c tính ) t m 510-600 USD/t n mét. Vicofa $%c tính rIng giá thành s n xu t cà phê arabia, không tính chi phí xây d ng ban u hay chi phí tài chính hay =i m%i, là kho ng 0.23USD/cân Anh (506 USD/t n). %c tính v giá thành c#a nông tr i qu c doanh là kho ng 0.32 USD/cân Anh (704 USD/t n). Ch b i n c à p h ê A ra b i c a

S/ ch cà phê Arabica vEn là khó kh n h/n so v%i s y khô robusta. H4u qu c#a vi c nh m lEn có th dEn n m+t tC l t=n th t l%n h/n v giá tr(. Các k3 thu4t ch bi n s y khô g n gi ng nh$ cách áp d-ng cho lo i robusta trong ó qu cà phê $2c s y khô và l+t v9 t o ra m+t s n ph'm có giá tr( th p h/n cà phê robusta m+t chút. Vi c (s/ ch ) r,a cà phê có th r t t n kém và khó qu n lý n u không có k3 n ng hay c/ s) h t ng c n thi t. Các ph$/ng pháp s/ ch th$1ng /n gi n h/n cách $2c s, d-ng ) các n$%c khác. Ví d-, cách dùng ) Qu ng Tr( xem ra gi ng v%i h th ng s/ ch m+t ph n hay ‘bóc v9 t nhiên’ ‘pulped natural’, trong ó n$%c $2c dùng phân tách các qu ch$a chín và b$%c u b9 v9. Bóc v9 khô $2c s, d-ng lo i b9 ph n th(t, thay vì lên men hoàn toàn. Trong quá trình s/ ch toàn b+, th1i gian lên men chính xác là m+t v n l%n trong vi c c i thi n ch t l$2ng song ) Vi t Nam t=ng th1i gian nIm trong các b có v8 ng>n h/n l$2ng th1i gian áp d-ng ) Nam M3. N$%c th i +c h i
55

là m+t v n ;c bi t vì theo báo cáo, các máy nghi n n$%c cJ trung bình có th th i ra l$2ng n$%c ô nhiBm t$/ng $/ng v%i c m+t th( tr n nh9. Chào bán cà phê Arabica Cà phê Arabica c#a Vi t Nam $2c bán v%i giá th p h/n nhi u so v%i nh*ng cà phê giao d(ch t i NYBOT14. Ban u Vi t Nam hy v:ng cà phê arabica c#a mình có th thay th m+t s lo i cà phê s/ ch ho;c bóc v9 t nhiên có ph'm c p th p h/n, song m+t s thành viên trong ngành giao d(ch này cho bi t, vì nh*ng v n ch t l$2ng n+i t i c#a s n ph'm, cà phê arabica c#a Vi t Nam có th sG ch? có kh n ng thay th nh*ng lo i cà phê ch$a s/ ch ho;c cà phê t nhiên. Theo báo cáo có m+t nhà s n xu t t i Lâm &ng tr&ng cà phê h*u c/ và xu t kh'u vài côngten-n/ mAi n m v%i m0c lãi khá cao sang Nh4t B n. Ngoài ra có r t ít các nhà s n xu t khác $2c ch0ng nh4n +c l4p là có cà phê h*u c/, kinh doanh bình t d án l$u ý rIng “ có nhi u v n v ch t l$2ng cà phê Vi t Nam và vi c nhiBm b nh OTA xu t phát t7 các ph$/ng pháp thu ho ch, ch bi n, s y khô, b o qu n, v4n t i và m b o ch t l$2ng quá t&i’. Ch bi n bên ngoài nông tr(i Các tr m thu mua r t ph= bi n ) nh*ng vùng tr&ng cà phê và th$1ng là n/i ti p nh4n cà phê t7 h u h t nông dân. Nhi u nông dân giao cà phê ã l+t v9. M+t s giao cà phê ) d ng nguyên v9 (parchment) ho;c h t cà phê khô. M+t s ít giao cà phê t$/i ;c bi t là khi i u ki n th1i ti t 'm $%t òi h9i ph i s y bIng máy. Các tr m thu mua t4p trung cà phê thành kh i l$2ng l%n và ti n hành phân lo i c/ b n, th$1ng thành Lo i 1 và Lo i 2. Sau ó cà phê $2c ch bi n thêm ) các nhà máy cà phê n/i ti n hành làm s ch, phân lo i và ánh bóng thêm theo quy cách cth c#a t7ng ng$1i mua. Các nhà máy cà phê - r t nhi u trong s ó thu+c s) h*u nhà n$%c v4n chuy n cà phê ã qua ch bi n t%i các kho hàng l$u kho ho;c t%i m+t trong hai c ng xu t kh'u cà phê chính: H i Phòng ) mi n B>c và thành ph H& Chí Minh ) mi n Nam. u t$ trong và ngoài n$%c ã giúp c i thi n áng k ch t l$2ng thi t b( ) các c/ s) ch bi n và nh1 v4y t ng kh n ng ch bi n cà phê hi u qu h/n v%i ch t l$2ng t t h/n. Nh*ng n m g n ây nhiêu công ngh n$%c ngòai ã $2c du nh4p, c i ti n và sau ó ph= bi n b)i các nhà s n xu t n+i (a. Các ng l%c c i thi n ch)t l ng

Sau khi ch t l$2ng suy gi m do 2t s-t giá n m 2001-02, các cu+c ph9ng v n v%i m+t s nhà kinh doanh cho th y tình hình ang $2c c i thi n vì giá ã ph-c h&i ph n nào t7 n m 2003. L$2ng h t cà phê en h9ng và vJ ã gi m xu ng d$%i 5% và t p ch t c@ng không còn là m+t
58

v n l%n nh$ tr$%c. +ng l c giá c xem ra có tác +ng rõ ràng t%i ch t l$2ng. Nh*ng ti n b+ g n ây $2c xác nh4n b)i các s li u c#a các công ty qu n lý ch t l$2ng. Tuy nhiên, xu h$%ng u t$ c#a ng$1i nông dân vào các thi t b( l y h t và ch bi n c/ b n ã b( h n ch r t nhi u do vi c s-t giá cu i th4p kC 90 và xu h$%ng này vEn ch$a có d u hi u ph-c h&i. Các nhà kinh doanh qu c t ang t ng c$1ng thi t l4p c/ s) c#a mình ) các vùng tr&ng cà phê ) nông thôn. Cùng v%i vi c các công ty và nhà kinh doanh trong n$%c có hi u bi t ngày càng tinh t , th c t này ã khi n cho vi c ánh giá ch t l$2ng tr) nên nhanh chóng và dEn n vi c tr ti n cho vi c phân lo i ch t l$2ng t i i m thu mua. M+t s ng$1i nông dân có th $2c tr tr$%c - th$1ng là 5-7 ngày tr$%c khi báncó th thanh toán các chi phí thu ho ch. Song i u này ch? có $2c v%i nh*ng ng$1i ã có quan h lâu dài v%i nh*ng ng$1i môi gi%i trung gian. Trong các ph9ng v n không chính th0c, các nhà kinh doanh nh9 ti t l+ rIng l2i nhu4n biên c#a h: t m0c 200 VND/kg hay 13USD/t n. Có nhi u quan i m khác nhau v t m quan tr:ng c#a ch t l$2ng cà phê t i Vi t Nam. M+t bên cho rIng vi c không ng7ng nâng cao ch t l$2ng t=ng th có th t ng kh n ng c nh tranh c#a Vi t Nam và ch>c ch>n sG 'y giá lên. Theo ICO, gi m l$2ng cà phê có ch t l$2ng th p nh t sG c i thi n giá và c@ng t ng nhu c u c#a khách hàng khi ch t l$2ng t ng lên. M+t phía quan i m khác - $2c m+t s công ty kinh doanh và ch bi n l%n #ng h+ - lý lu4n rIng hi n nay có nhu c u r t cao i v%i nh*ng ch#ng lo i cà phê có ch t l$2ng th p h/n hi n ang $2c s n xu t. H: cho rIng t ng các tiêu chu'n t=ng th có th làm gi m s l$2ng bán cho nh*ng ng$1i có nhu c u mua cà phê có ch t l$2ng th p h/n. M+t s ng$1i mua rõ ràng coi chi phí là y u t quan tr:ng h/n ch t l$2ng trong quy t (nh mua cà phê c#a Vi t Nam. Nh*ng ng$1i này ã $a ra nh*ng yêu c u ch t l$2ng r t c- th và $2c bi t sG không sKn sàng tr thêm nhi u ti n n u nh$ ch t l$2ng cà phê $2c c i thi n. Các báo cáo cho bi t ) m+t s chúng áp 0ng vùng, cà phê lo i kém h/n $2c tr+n vào nh*ng lô hàng có ch t l$2ng cao nhu c u ph= bi n mu n mua cà phê Lo i 2 khi t=ng l$2ng h t b( en và vJ ã $2c gi m xu ng 3%, t0c là trên Lo i 2. Phân lo(i và tiêu chu*n ch)t l ng

Cà phê robusta c#a Vi t Nam th$1ng $2c bi t t%i là cà phê Lo i 2, v%i 5% h t en và vJ, + 'm 13%. S li u t7 các công ty qu n lý ch t l$2ng l%n nh t cho th y kho ng 65% s n l$2ng c n$%c thu+c lo i này. Tiêu chu'n c- th này có m+t lo t nh*ng khi m khuy t có th $2c lo i b9 bIng các h th ng phân lo i khác, song nó ã $2c ch p nh4n r+ng rãi làm tiêu chu'n ph= bi n trong nhi u n m. Các tiêu chu'n truy n th ng c#a Vi t Nam v s h t en và vJ $2c chính th0c thay th tháng 9/2002 khi B+ Nông nghi p và PTNT $a ra m+t gi i pháp nhIm c i thi n và =n (nh ch t l$2ng v%i các m0c phân lo i m%i d a trên tiêu chu'n qu c t . Tiêu chu'n TCVN 4193 xác (nh nh*ng khi m khuy t có th có, $a ra m+t h th ng tính i m cho mAi khi m khuy t, và ra gi%i h n là 150 khi m khuy t. TCVN 4193 c@ng xác (nh các quy chu'n tham chi u và 5 m0c phân lo i v%i nh*ng h$%ng dEn rõ ràng v khi m khuy t và phân lo i.

59

Bi n pháp m%i này c#a chính ph# nhIm giúp ngành ho t +ng v%i m+t quy chu'n n n cao h/n và m+t h th ng phân lo i $2c qu c t công nh4n. M;c dù tiêu chu'n này còn ch$a có ph n Ngh( quy t ICO s 407 v tiêu chu'n, nó là m+t b$%c ti p l%n theo h$%ng ó. Tuy nhiên, ch# t(ch Vicofa $%c tính rIng vi c d7ng ngay l4p t0c các lô hàng có ph'm c p kém có th làm gi m doanh thu kho ng 150 tri u USD cho Vi t Nam. Nh*ng báo cáo tr$%c ó l$u ý rIng có th sG không có ngay $2c các thi t b( phân lo i hi n i. i u này ã thay =i và hi n ã có # n ng l c ánh giá t t h/n nh$ng n u nh$ không có nhu c u th( tr$1ng ho;c quy (nh c#a chính ph#, sG r t khó 'y tiêu chu'n g c hi n nay lên cao h/n. R t nhi u, song không ph i t t c nh*ng ng$1i mua qu c t bày t9 s thi u quan tâm n các tiêu chu'n m%i này. i v%i h u h t l$2ng cà phê xu t kh'u, các tiêu chu'n, quy cách $2c quy t (nh b)i yêu c u c#a ng$1i mua n$%c ngoài và nh*ng tiêu chu'n c#a h: th$1ng r t khác nhau. H u h t cho rIng các tiêu chu'n m%i c#a Vi t Nam không phù h2p v%i nhu c u kinh doanh c#a h: và sG làm t ng chi phí c#a h:. R t nhi u trong s nh*ng ng$1i mua này thích các tiêu chu'n, quy cách th p h/n m0c m%i và ít t n kém h/n vì h: có th ti p t-c ti n hành ch bi n, k c lu+c cà phê lo i b9 nh*ng mùi v( không t t c#a cà phê kém ch t l$2ng. Báo cáo cho bi t nh*ng công ty ch bi n c#a M3 thích lo i tiêu chu'n th p nh t trong khi nh*ng ng$1i mua t7 Nam Âu ;c bi t có xu h$%ng mua hàng có ch t l$2ng cao h/n m+t chút và mua h u h t l$2ng cà phê robusta ã r,a ho;c r,a qua v n r t h n ch . C/ quan hàng u Vi t Nam v ki m tra và ch0ng nh4n ch t l$2ng, CaféControl l$u ý rIng t p ch t là lAi th$1ng th y nh t ) cà phê Vi t Nam và tin t$)ng rIng tiêu chu'n m%i có th giúp vi c phân lo i rõ ràng h/n. xây d ng tiêu chu'n xu t kh'u xu t phát t7 Nh*ng thông tin minh b ch nh t có $2c nh*ng k t qu phân lo i ) th( tr$1ng giao d(ch (terminal market), th( tr$1ng này x p lo i t7ng lô hàng sG u th u xem nó có tuân th# các tiêu chu'n giao hàng c#a th( tr$1ng hay không. Gi*a th1i gian t7 1995 t%i 2003, tC l $2c ch p nh4n - không $2c ch p nh4n (pass/fail) cho th y có m+t s c i thi n y n t$2ng trong s các lô hàng cà phê Vi t Nam $2c ch p nh4n em ra u th u. M+t ph n l%n là nh1 vào thay =i n m 1999 v tiêu chu'n phân lo i, cho phép nh*ng lo i cà phê ph'm c p th p h/n c@ng $2c ch p nh4n. Tuy nhiên, m;c dù ã xem xét n thay =i này, nh*ng k t qu này vEn cho th y có m+t chi u h$%ng c i thi n khá rõ ràng. Nh*ng bi u hi n khác cho th y có s c i thi n là tC l t7 ch i h2p &ng ) trong n$%c. CaféControl báo cáo trong hai n m g n ây l$2ng cà phê h: t7 ch i và c n tái ch ã gi m m nh. Hi n nay có h/n m+t ch-c nhà ch0ng nh4n ch t l$2ng ) Vi t Nam. Song theo báo cáo, CaféControl vEn ti n hành ki m tra trên 2/3 t=ng l$2ng xu t kh'u và t%i nay vEn là c/ quan hàng u trong lFnh v c này. Nh*ng khó kh n, nh$ ã nêu ) trên, tr) nên nhi u h/n trong nh*ng giai o n th1i ti t 'm $%t kéo dài. Nh*ng lAi ph= bi n nh t trong các tr$1ng h2p ó là: có phenol, lEn t, ám khói (do s y không úng cách) và b( lên men.

60

Nh*ng tiêu chu'n khác ngoài ch t l$2ng ang xu t hi n ngày càng nhi u i v%i các nhà s n xu t Vi t Nam. Các ph$/ng pháp s n xu t b n v*ng không ch? em l i l2i ích dài h n cho ng$1i s n xu t Vi t nam mà còn m b o cho ng$1i mua v nh*ng t4p quán nông nghi p lành m nh ang là m i quan tâm c p thi t. M+t trong nh*ng công ty ch bi n cà phê l%n nh t th gi%i - m+t khách hàng chính c#a cà phê Vi t Nam - g n ây ã l$u ý rIng sG có thêm nh*ng yêu c u v vi c truy xu t ngu&n g c s n ph'm và ph$/ng th0c s n xu t b n v*ng. TH TR NG TRONG N "C

M;c dù rõ ràng có nhi u quan ng i v ch t l$2ng cà phê Vi t Nam song nhu c u i v%i s n ph'm này vEn r t l%n và không có hàng th7a. Nhu c u t i Vi t Nam c@ng t ng m nh, trong khi mùi v( trung hoà và không lEn mùi khác (không có các mùi v( không t nhiên ho;c các lAi liên quan) ã khi n cà phê Vi t Nam $2c $a chu+ng b)i m+t s công ty ch bi n cà phê qu c t khi ch:n cà phê robusta. M;c dù Vi t Nam, gi ng các n$%c láng gi ng, có th( tr$1ng truy n th ng i v%i chè, l$2ng tiêu th- cà phê trong n$%c ã t ng m nh trong nhi u th1i kD. Có nhi u $%c tính cho rIng th( tr$1ng trong n$%c nIm trong kho ng 35-40.000 t n. M+t s nghiên c0u g n ây ch? ra rIng th( tr$1ng này có th tiêu th- t%i 70.000 t n, v%i m+t ph n t$/ng i l%n nh*ng giao d(ch quy mô nh9 trong n$%c không $2c $a vào s li u chính th0c15. M+t $%c tính th4n tr:ng v m0c tiêu th- bình quân u ng$1i trong n$%c d a trên nh*ng s li u chính th0c cho th y con s này là kho ng 500 gram/ng$1i, trong khi nh*ng $%c tính l c quan h/n lên t%i 875 gram/ng$1i. M;c dù m0c tiêu th- trong t m này là r t th p so v%i tiêu chu'n c#a nh*ng n$%c khách hàng và th p h/n m+t s nhà s n xu t cà phê l%n khác nh$ Brazil và Colombia, nó ngang t m v%i các n$%c tr&ng cà phê trong khu v c nh$ Thái Lan và Philippines và cao h/n m+t s nhà s n xu t khác có cùng thu nh4p bình quân u ng$1i nh$ n + và Indonesia. H u h t cà phê $2c tiêu th- là cà phê ã $2c rang xay ch0 không ph i cà phê hoà tan, và xu h$%ng u ng cà phê ngoài hàng c@ng ang t ng lên16. C n ph i l$u ý rIng không gi ng th( tr$1ng trong n$%c c#a a s các n$%c tr&ng cà phê, Vi t Nam gi* l i m+t ph n trong l$2ng cà phê t t nh t c#a mình tiêu th- trong n$%c. Cà phê hoà tan Nhi u n$%c trên th gi%i s, d-ng cà phê Vi t Nam làm nguyên li u thô ch bi n nh*ng s n ph'm cà phê c#a h:. Nh$ng trong hai n m g n ây hai c/ s) ch bi n cà phê hoà tan trong n$%c ã b>t u ho t +ng. M+t là Xí nghi p Cà phê Biên Hoà, là m+t b+ ph4n c#a công ty nhà n$%c Vinacafe. Công ty còn l i là chi nhánh c#a Nestlé Thái Lan. Ít nh t c@ng có m+t doanh nghi p nhà n$%c xem xét nghiêm túc kh n ng s n xu t cà phê l9ng d$%i d ng óng lon u ng m+t l n, m+t ki u r t ph= bi n ) th( tr$1ng Nh4t B n. M+t s cà phê có ph'm c p th p h/n c@ng $2c s, d-ng vào tiêu th- n+i (a, ;c bi t là s n xu t cà phê hoà tan. Tuy v4y, l$2ng cà phê hoà tan tiêu th- trong n$%c vEn còn t$/ng i th p. Cà phê hoà tan theo $%c tính
15

M+t ph n thông tin v th( tr$1ng trong n$%c là t7 các nghiên c0u cá nhân do Công ty TNHH Vi t Thái International ti n hành, $2c công b t i H+i ngh( Cà phê GTZ/Vicofa ) Hà N+ii, tháng 3/2003. 16 M+t trong nh*ng h th ng cà phê cho bi t ã t $2c m0c t ng tr$)ng 90% trong lFnh v c này gi*a 2000 và 2002. 61

chi m ch$a n 10% t=ng l$2ng tiêu th- n+i (a song t c + t ng l i lên n 40%/n m. Nestlé gia nh4p th( tr$1ng n m 1997 v%i s n ph'm Nescafe và chi m th( ph n kho ng 60%. S n ph'm cà phê hoà tan c#a Vinacafe chi m ph n th( tr$1ng nh9 m;c dù có ti ng v ch t l$2ng.

Nh p kh*u cà phê cho th& tr

ng trong n $c

Vi t Nam nh4p kh'u c cà phê xanh và cà phê ã rang. Cà phê arabica $2c nh4p kh'u t7 Indonesia và nh*ng n/i khác b= sung khi l$2ng cà phê trong n$%c không # và góp ph n =n (nh các ch#ng lo i trong n$%c. Thu nh4p kh'u là 5%, song nh*ng nhà máy ch bi n cà phê trong n$%c không coi ây là v n l%n do m0c thu này t$/ng i th p và l$2ng cà phê arabica nh4p kh'u khá nh9. M+t trong nh*ng kênh chính tiêu th- cà phê arabica c#a Vi t Nam là th( tr$1ng trong n$%c. M;c dù thu nh4p kh'u i v%i thành ph'm cao h/n nhi u so v%i thu áp dung cho cà phê xanh, m+t rà soát s/ b+ v s có m;t c#a các s n ph'm này ) các siêu th( cho th y có m+t lo t nh*ng nhãn hi u qu c t cao c p nh$ các s n ph'm nh4p kh'u t7 Pháp, Italy, 0c, Singapore và th4m chí c nh*ng s n ph'm ngu&n g c duy nh t t7 các n$%c nh$ Colombia và Ethiopia.

Nhãn hi u và :c &nh hoá s n ph*m
Th( tr$1ng trong n$%c ph n nào b( kh ng ch b)i nh*ng nhãn hi u trong n$%c ã $2c khá $u chu+ng trong vài n m qua. Lo i có m;t r+ng kh>p nh t là m+t nhãn hi u cà phê $2c a d ng hoá t7 các quán cà phê và cà phê nguyên h t sang các s n ph'm cà phê óng gói và dán nhãn c@ng nh$ sang ho t +ng i lý m$2n danh. Các quán cà phê và s n ph'm cà phê Trung Nguyên ã tr) thành nhãn cà phê dB th y nh t ) Vi t Nam. Công ty này m) quán cà phê u tiên c#a mình n m 1998 và t%i nay tên và s hi n di n c#a nó ã có ) kh>p c n$%c. M+t công ty th0 hai c@ng ang phát tri n nhanh chóng là Cà phê Tây Nguyên, nay ã xu t hi n nhi u h/n ) các ô th( l%n. Giá cà phê trong n $c và giá bán l; u n m 2004 ng$1i nông dân thu $2c kho ng 13-15 tri u VND (900-1000 USD) cho m+t t n cà phê arabia, và 9.6 tri u &ng (615 USD) cho mAi t n cà phê robusta. Giá bán l8 cà phê ch t l$2ng cao trung bình là 8500 VND (0.65 USD)/100 gram. Cà phê lo i th$1ng $2c bán v%i giá kho ng 10-12.000 &ng (0.65-0.78 USD) cho 200 gram. 3.9. Th& tr ng xu)t kh*u và kh n3ng c(nh tranh c#a Vi t Nam

Hi n nay Vi t Nam xu t kh'u cà phê sang trên 50 n$%c. B ng 3.4 phân tích 10 th( tr$1ng chính c#a Vi t Nam. M3 và 0c là nh*ng b n hàng ch# ch t. M;c dù Tây Âu là th( tr$1ng l%n nh t, nhu c u ) nh*ng th( tr$1ng m%i m) nh$ Ba Lan và Hungary ang t ng lên. châu Á, Nh4t B n là khách hàng quan tr:ng nh t, ti p theo ó là Hàn Qu c. Tuy v4y nhu c u t7 các n$%c tr&ng cà phê khác c@ng áng chú ý, ;c bi t là s n xu t cà phê hoà tan và tái xu t. Australia c@ng là m+t khách hàng áng l$u tâm.
62

B ng 3.4 10 th tr Nh ng ng

ng l n nh t c a cà phê Vi t Nam vào th i i m xu t kh u nhi u nh t T l c a Vi t Nam trong t ng cà phê nh p t các ngu n ** 13.6 14.8 30.1 14.4 32 19.6 7.1 39.4 31.1

c nh p kh u cà phê Vi t Nam (2001-2002)

N c M *

c

Kh i (mt) 112,739 89,288 59,777 56,263 51,170 47,500 33,956 29,517 26,162 25,799

l

ng

Giá trung (US$/mt) 363 355 352 375 375 376 361 419 364 338

bình

T l trong t ng XK (%) 15.8 12.5 8.4 7.9 7.2 6.7 4.8 4.1 3.7 3.6

Tây Ban Nha Italy B Ba Lan Pháp Nh t B n* Hàn Qu c Anh

Ngu n: Tính toán c a tác gi d a trên s li u do F.O. Licht và ICO cung c p

* tr$%c khi i u ch?nh v bi n +ng t&n kho **TC l trong t=ng nh4p kh'u t7 các ngu&n d a vào s li u nh4p kh'u n m 2001. Nh*ng n$%c có s li u nh4p kh'u cho c n m 2002 cho th y th( ph n c#a Vi t Nam gi m xu ng khi cà phê Brazil có nhi u h/n và xu t kh'u t7 Vi t Nam gi m.

C nh tranh xu t kh'u và kh n ng thay th lEn nhau các th( tr$1ng xu t kh'u, Vi t Nam ph i i m;t v%i c nh tranh ) trên hai khía c nh n+i t i c#a ngành giao d(ch cà phê robusta. Th0 nh t, ây là s n ph'm mang có ;c tính chung cao h/n cà phê arabica ã s/ ch , và do v4y m+t n$%c xu t x0 nào c@ng có th dB dàng b( thay th b)i m+t n$%c khác khi quy ch $u ãi xu t x0 không còn hay cà phê n$%c ó quá > t. Hai là, cà phê robusta ch(u s c nh tranh v%i các cà phê khác ) hai ph$/ng di n. Vào nh*ng th1i kD s khác bi t gi*a giá arabica ã s/ ch và robusta t ng cao, nh*ng công ty ch bi n sG tìm cách h n ch s, d-ng cà phê arabica ã s/ ch và t ng l$2ng robusta s, d-ng càng nhi u càng t t. Lo i hình c nh tranh th0 hai là khi giá cà phê arabica gi m t$/ng i so v%i giá cà phê arabica s/ ch và cà phê robusta, các c/ s) ch bi n sG có xu h$%ng h c m0c cà phê arabica s/ ch và robusta s, d-ng nhi u cà phê arabica t nhiên h/n. TC l thay th sG thay =i theo s) thích, th( hi u c#a t7ng vùng (a lý. Bi u & 3.4 ch? ra tác +ng này ) 0c, n/i mà vi c s, d-ng nhi u cà phê robusta và m+t s arabica s/ ch ph'm c p cao ã ph i nh$1ng chA cho vi c s, d-ng arabica t7 Brazil và các lo i r8 ti n khác.

63

Bi u

3.4 Thay 4i ngu n nh p kh*u c#a 1c t< n3m 2000

n 2002

C O L O M B IA N M IL D S 3 5 .0 0 % 3 0 .0 0 % 2 5 .0 0 % 2 0 .0 0 % 1 5 .0 0 % 1 0 .0 0 % 5 .0 0 % R O BUS TAS 0 .0 0 % O th e r M ild s 2000 2002

NATUR ALS

Ngu&n: Tính toán c#a tác gi d a trên s li u ICO i u này ã có nh*ng h qu rõ ràng. Nó xác (nh cà phê robusta là m+t th( tr$1ng do giá tác +ng (price-driven). Ph n l%n các c/ s) ch bi n mong mu n có m+t ph'm c p tiêu chu'n có th dB dàng nh4n bi t, và sG tìm mua lo i này t7 nhà s n xu t có chi phí th p nh t. Tuy nhiên, tiêu chu'n này ph i nh t quán và nó khi n cho m+t s khách hàng xu t rIng kh n ng c nh tr nh c#a Vi t Nam sG $2c nâng cao t t nh t bIng cách c i thi n s nh t quán, ch0 không ph i t ng tiêu chu'n g c cao h/n m0c khách hàng yêu c u. Kh i l ng và giá tr& xu)t kh*u

Bi u & 3.5 bi u th( t=ng kh i l$2ng và giá tr( xu t kh'u và cho th y m;c dù doanh thu xu t kh'u (bi u th( bIng $1ng k8) t m0c ? i m n m 1998, kh i l$2ng xu t kh'u ti p t-c nh t ng t%i t4n n m 2001. Doanh thu c4n biên ã b( âm t7 n m 1998.

64

Bi u

3.5 Kh i l

ng và giá tr& xu)t kh*u c#a cà phê Vi t Nam
700,000,000

900,000

800,000 600,000,000 700,000 500,000,000 600,000 Export Revenue (US$) Exports (Tons)

500,000

400,000,000

400,000

300,000,000

300,000 200,000,000 200,000 100,000,000 100,000

0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

0

Export (ton)

Value (USD)

Ngu&n: Tính toán c#a tác gi d a trên s li u c#a ICO Bi u & 3.6 cho bi t t c + t ng tr$)ng xu t kh'u cà phê trên th( tr$1ng th gi%i c#a các nhà xu t kh'u chính. Th( ph n xu t kh'u c#a cà phê Vi t Nam ã t ng liên t-c trong g n nh$ toàn b+ 12 n m i v%i nh*ng nhà xu t kh'u chính. Th4m chí ngay c khi tính ph n cà phê hoà tan xu t kh'u t7 các n$%c c nh tranh, Vi t Nam vEn chi m t%i 40% t=ng l$2ng cà phê robusta xu t kh'u n m 2001 và hi n nay chi m t7 35-49%.

65

Bi u 3.6 Th& ph n c#a Vi t Nam trong t4ng l gi$i so sánh v$i nh ng nhà s n xu)t l$n khác
45%

ng cà phê robusta xu)t kh*u trên th

40%

35%

30%

25%

20%

15%

10%

5%

0% 1991 1992 1993 1994 1995
Brazil

1996
Uganda

1997
Cote d'Ivoie

1998
Vietnam

1999

2000

2001

2002

2003

Indonesia

Ngu&n: Tính toán c#a tác gi d a trên s li u c#a ICO Th( ph n xu t kh'u c#a Vi t Nam t ng lên ã làm gi m th( ph n c#a các nhà xu t kh'u cà phê robusta truy n th ng (xem bi u & 3.6). Vi t Nam ã t ng xu t l$2ng xu t kh'u &ng th1i sang các th( tr$1ng tiêu th- chính ) nh*ng n$%c phát tri n c@ng nh$ ang phát tri n (xem bi u & 3.7). Tuy nhiên, trong n m 2002 (n m g n nh t có # d* li u), rõ ràng các nhà s n xu t cà phê robusta khác c@ng ã t4n d-ng $2c vi c Vi t Nam gi m xu t kh'u. Có lG bi u hi n rõ ràng nh t v vi c chuy n sang nh*ng nhà s n xu t khác là tr$1ng h2p th( tr$1ng M3, n/i nh4p kh'u cà phê robusta c#a Brazil ( $2c g:i là conillon) ã v$2t qua l$2ng nh4p kh'u t7 Vi t Nam (xem b ng 3.5). N m 2003 th( ph n cà phê robusta trong t=ng nh4p kh'u c#a M3 gi m xu ng do cà phê arabica t nhiên c#a Brazil có nhi u h/n. Vi c này c@ng ph n nào là do conillon $2c thu ho ch và xu t kh'u sau khi Vi t Nam ã h t mùa. Song c@ng do vi c Brazil t ng xu t kh'u robusta nh$ ã nói ) trên.

66

Bi u
3000

3.7 Xu h $ng xu)t kh*u cà phê xanh c#a Vi t Nam sang các th& tr

ng chính

2500

2000 '000's of 60kg bags

1500

1000

500

0 1992 1993 1994 1995 U.S.A. 1996 Spain 1997 Japan 1998 1999 Korea, Rep. of 2000 2001 Germany 2002 2003

Ngu&n: Tính toán c#a tác gi d a trên s li u c#a ICO Vi c Brazil t ng th( ph n có th $2c coi là m+t s chuy n d(ch lâu dài v +ng l c th( tr$1ng cà phê robusta. i u này tr) nên tr m tr:ng h/n b)i nh*ng v4n +ng c#a th( tr$1ng trong n$%c ) Brazil, n/i vi c chuy n sang dùng hay t7 b9 robusta có th là th$1ng xuyên x y ra17, c@ng gi ng nh$ s n xu t v4y. Do nh h$)ng c#a nh*ng s n ph'm thay th này, tác +ng qua t7ng n m i v%i quy mô th( tr$1ng dành cho cà phê robusta c#a Vi t Nam có th là r t khác nhau.

v:ng v%i m-c tiêu t ng l$2ng tiêu th- trong n$%c thêm 3 tri u bao n*a trong vòng vài n m t%i. N u thành công, l$2ng cà phê robusta dành cho xu t kh'u sG gi m 1.2 tri u bao. Do v4y, xem ra Brazil sG có kh n ng duy trì $2c m0c xu t kh'u robusta t$/ng i cao hi n nay và ti p t-c gây áp l c c nh tranh v%i Vi t Nam.

L$2ng tiêu th- n+i (a t i Brazil t ng áng k và các nhà ch bi n Brazil c@ng chuy n sang dùng nhi u cà phê robusta h/n (Lewin, Giovannucci, and Varangis 2004). Hi p h+i các nhà ch bi n Brazil (AIBC) ra m+t k ho ch tham

17

67

B ng 3.5 L L

ng nh p kh u cà phê robusta c a M t (2001-2003) 2002 1,840 1,889 2001

Brazil và Vi t Nam 2003 1,379 1,819

ng cà phê robusta nh p kh u c a M 299 2,897

Brazil Vietnam

Ngu n: F O Licht; tính toán c a tác gi d a trên s li u xu t kh u c a Cecafe

Trên các th( tr$1ng châu Âu truy n th ng, các n$%c b( thi t h i nhi u nh t t7 vi c t ng s n l$2ng c#a Vi t Nam là các n$%c thu+c T= ch0c xu t kh'u Cà phê châu Phi Organización Africaine et Malgache du Cafe (OAMCAF), ;c bi t là Cameroon và Madagascar. Ví d-, ) Tây Ban Nha và Italia, l$2ng t ng nh4p kh'u t7 Vi t Nam c@ng chính bIng l$2ng cà phê robusta nh4p kh'u t ng thêm nói chung, m;c dù l$2ng nh4p kh'u t7 Uganda gi m áng k . i u này ;c bi t gây khó kh n cho Uganda vì m+t s lo i cà phê cao c p mà Vi t Nam xu t kh'u ang thay th tr c ti p nh*ng lo i cà phê có giá tr( cao t7 Uganda, nh*ng s n ph'm v n ã chi m lFnh th( tr$1ng này t7 tr$%c t%i nay. Pháp, l$2ng cà phê nh4p kh'u thêm t7 Vi t Nam ã thay th g n h t nh*ng ngu&n cà phê robusta khác, ;c bi t là các n$%c OAMCAF b( m t nhi u th( ph n. Riêng n m 2002, Vi t Nam vEn duy trì $2c l$2ng xu t kh'u l%n c#a mình sang khu v c này, và l$2ng cà phê xu t kh'u t7 Brazil ti p t-c chi m th( tr$1ng c#a các n$%c OAMCAF, do v4y, th( ph n c#a các n$%c này ti p t-c suy gi m. B>c Âu, l$2ng tiêu th- cà phê robusta t ng lên, cho phép Vi t Nam t ng xu t kh'u sang khu v c này thêm kho ng 2 tri u bao và t ng th( ph n c#a mình t7 9% n m 1992 lên 50% n m 2001. Cà phê Vi t Nam ph n nào ã b( thay th b)i cà phê robusta Brazil n m 2002 khi s n các th( tr$1ng B>c Âu, xu t kh'u c#a các n$%c l$2ng xu t kh'u c#a Vi t Nam gi m. OAMCAF gi m kho ng 1 tri u bao trong n m 2001. L$2ng cà phê robusta xu t kh'u c#a Vi t Nam t ng m+t cách n t$2ng c v s l$2ng lEn th( ph n. ông Âu và ViBn ông, tình hình có v8 khác. Ví d-, ) Hàn Qu c, l$2ng nh4p kh'u thêm t7 Vi t Nam c@ng g n nh$ chính bIng l$2ng t ng trong t=ng nh4p kh'u, và ây là m+t ví d- i n hình v vi c cà phê robusta giá r8 sKn có ã giúp nh*ng n$%c v n có truy n th ng u ng chè m) r+ng tiêu th- - th$1ng là tiêu th- cà phê hoà tan vì dB s, d-ng - nh$ th nào. Th( ph n cà phê robusta ) Hàn Qu c ã t ng t7 30% u nh*ng n m 90 lên g n 60% n m 2001.

68

Bi u
1,400

3.8 Nh p kh*u c#a Hàn Qu c: 1991 t$i 2002
60.0%

1,300 55.0%

1,200

50.0% 1,100 % S hare o o f Im po rts

' 000' o f Bag s s

1,000

45.0%

900 40.0%

800

35.0% 700

600 1991 1992 199 3 1994 1995 199 6 1997 1998 1999 2000 2001 2002

30.0%

Im ports F rom P roduc in g Countries

Robus ta S hare of Im ports

Ngu&n: tính toán c#a tác gi d a trên thông tin c#a ICO và F O Licht S li u t7 nh*ng th( tr$1ng m%i n=i nh$ Ba Lan và Hungary c@ng cho th y nh*ng xu h$%ng c/ b n t$/ng t . Nh4p kh'u t7 Vi t Nam t ng áng k ) Hungary n m 1999 và thay th m+t ph n cà phê Uganda và cà phê arabica s/ ch h ng hai. Vi t Nam duy trì $2c h u nh$ toàn b+ l$2ng xu t kh'u sang th( tr$1ng này n m 2002. S nl ng và kh n3ng c(nh tranh

Do vi c tính toán l2i nhu4n t7 ho t +ng tr&ng cà phê c#a m+t s l%n các n$%c tr&ng cà phê robusta g;p nhi u khó kh n, tín hi u t t nh t v kh n ng c nh tranh t$/ng i là s thay =i v s n l$2ng vì nó không ch? th hi n kh n ng c nh tranh v giá thành mà còn cho bi t nhi u y u t khác, bao g&m s =n (nh trong n$%c và môi tr$1ng chính sách. Bi u & 3.9 bi u th( s thay =i tC l s n l$2ng c#a t t c các n$%c tr&ng cà phê robusta trên hai ph$/ng di n: so v%i t=ng s n l$2ng th gi%i và so v%i t=ng s n l$2ng khu v c18. Các c+t cho bi t s n l$2ng n m 2002/3 so v%i s n l$2ng n m 1992/3 (m+t chu kD hoàn ch?nh gi*a hai giai o n giá s-t) và $1ng k8 là s n l$2ng 2002/3 so v%i 1995/96 (giai o n giá h ).

S li u tính theo ph n tr m trong ngo;c /n c#a m+t s n$%c cho bi t tC l cà phê robusta trong t=ng s n l$2ng. Nh*ng n$%c này s n xu t c cà phê robusta và arabica. 69

18

Bi u

3.9 Thay 4 t 0 i ng
400% 350% 300%

i (relative change) v. s n l

ng cà phê robusta

PRODUCTION CHANGE (%)

250% 200% 150% 100% 50% 0%
(5

-50% ua d Ec or

-100%

Ngu&n: tính toán c#a tác gi d a trên s li u c#a USDA Rõ ràng, t7 bi u & trên ta th y rIng các nhà s n xu t châu Á và M3 Latinh ã m) r+ng s n l$2ng cà phê robusta, và các n$%c châu Phi ã b( t-t l i, dù có m+t s ngo i l nh t (nh trong mAi nhóm. Các n$%c tr&ng cà phê ph i i m;t v%i nh*ng thách th0c không gi ng nhau. Ví d-, ) châu Phi, Uganda ph i chi n u v%i b nh Tracheomycosis, và Cote d’ Ivoire i m;t v%i c i cách không toàn di n, và g n ây h/n là b t =n xã h+i. châu Á, Indonesia ph i i phó &ng th1i v%i c chi phí s n xu t cao và b t =n xã h+i trong m+t s giai o n. Tình hình b t =n này c@ng góp ph n làm gi m s n l$2ng c#a h:. M3 Latinh, n ng su t c#a Ecuador xu ng r t th p và h: c@ng ph i ch(u chi phí v4n chuy n cao h/n do chuy n sang tr&ng ) phía ông dãy núi Andes. Các s n ph*m giá tr& gia t3ng Theo báo cáo c#a USDA FAS và Vicofa, Vi t Nam ch? xu t kh'u 597 t n cà phê hoà tan, tr( giá kho ng 1.7 tri u ô la, và l$2ng cà phê rang sKn xu t kh'u c@ng r t nh9. Hi n nay, ài Loan là khách hàng l%n nh t song ) châu Á c@ng có nh*ng th( tr$1ng h0a hHn khác nh$ Hàn Qu c và Malaysia c@ng nh$ Australia. Ngoài châu Á, Ba Lan và M3 hi n là nh*ng khách hàng l%n nh t. B ng 3.6 cho th y l$2ng xu t kh'u cà phê hoà tan t7 Vi t Nam so v%i hai nhà
70

C ) ad ong o a Co g a s c In do te d ar 'Iv ne sia oir e (9 0% T ) A L h a il an L AF d R IC A U g a An n d go la a (9 0% AL ) L RO L a o C am s er B U oo ST n A In (82 di a %) AL (5 L LA AL 0 % ) TI L N A AM SI A Ta nz E an RIC ia A Br (2 az 5% il ) (2 5% Vi et ) na m M
2002/3 Compared with 1992/3 2002/3 Compared with 1995/6

D

R

0%

xu t kh'u hàng k .

u th gi%i:

n

+ và Brazil. Rõ ràng, th( tr$1ng này còn nh*ng c/ h+i áng

C@ng còn nhi u th( tr$1ng h0a hHn khác cho nh*ng s n ph'm có giá tr( cao h/n nh$ cà phê pha sKn và u ng li n 3 trong 1 v%i s*a và $1ng (và ôi khi là có thêm nh*ng v( khác). Nh*ng s n ph'm này c@ng ngày càng tr) nên ph= bi n h/n ) nh*ng th( tr$1ng m%i n=i trong khu v c và hi n ã chi m m+t ph n l%n trong t=ng tiêu th- ) Nh4t B n. B ng 3.6 So sánh v. xu)t kh*u hoà tan c#a Vi t Nam v$i các nhà xu)t kh*u chính
Xu t kh u cà phê hoà tan (t n) Year 1999 2000 2001 2002 2003 Vi t Nam N/a 227 597 235 594 n 186,820 269,721 281,831 263,563 n/a Brazil 668,162 570,647 701,322 64,037 1,104,031

Ngu&n: Vicofa, ICO, và Cecafe, Brazil TÍN D NG Tình hình chung v tín d-ng trong ngành cà phê Vi t Nam rõ ràng là r t kh quan. M;c dù th1i kD vay v n dB dàng nh*ng n m tr$%c ây có th ã qua i do h4u qu cu+c kh#ng ho ng giá và vJ n2 i kèm v%i nó, vEn có m+t lo t các ph$/ng ti n tài chính khác dành cho g n nh$ m:i thành ph n trong h th ng cung c p cà phê. M;c dù ít n$%c có th cung c p tài chính r+ng rãi cho các khu v c nông thôn c#a mình nh$ Vi t Nam, ây ó vEn còn nhi u chA còn thi u v n, do h th ng quan liêu ho t +ng kém hi u qu và do không # kh n ng áp 0ng nhu c u c#a các dân t+c thi u s . Tuy nhiên, bIng m+t lo t các sáng ki n nh$ ngân hàng l$u +ng và thi t l4p các t= ch0c m%i dành riêng cho nh*ng ng$1i nghèo nh t, chính ph# ang nA l c m b o tài chính $2c cung c p t%i t t c các vùng nông thôn. Ngu&n tín d-ng chính th0c ch# y u cho ng$1i nông dân Vi t Nam là Ngân hàng Nông nghi p và Phát tri n Nông thôn, thu+c s) h*u nhà n$%c và do Ngân hàng N$%c và B+ Tài chính &ng qu n lý. Ti n thân là m+t v- thu+c Ngân hàng Nhà n$%c, ngân hàng này $2c thành l4p n m 1988, v%i m-c ích ban u là t4p trung vào nông nghi p. N m 1996, ngân hàng $2c b= sung nh*ng trách nhi m r+ng h/n v phát tri n nông thôn. Ngân hàng có 1600 chi nhánh ) các vùng nông thôn v%i 24.000 nhân viên. Báo cáo c#a Ngân hàng Nông nghi p và PTNT cho bi t th( tr$1ng tín d-ng và ti t ki m ã tr) nên c nh tranh h/n trong nh*ng n m g n ây, và $%c tính rIng m;c dù chi m kho ng 75% th( tr$1ng tín d-ng dành cho ng$1i tr&ng cà phê, ngân hàng này ch? chi m 25% t=ng l$2ng tín d-ng dành cho ng$1i kinh doanh. L$2ng tín d-ng còn l i do các ngân hàng chính khác nh$ Vietcombank, Incombank, Ngân hàng Chính sách Xã h+i và các ngu&n tín d-ng không chính th0c khác cung c p. Hi n nay th4m chí còn có nh*ng sáng ki n m%i trong vi c cung c p d(ch
71

v- cho vay ) Vi t Nam ví d- nh$ ngân hàng l$u +ng. Các xe t i $2c trang b( ;c bi t (hi n nay có kho ng 159 chi c) i n nh*ng vùng nông thôn xa xôi h/n mà các chi nhánh ngân hàng truy n th ng không n $2c và cung c p tín d-ng, nh4n g,i ti t ki m cho nh*ng ng$1i nông dân có quan tâm (không ch? ) nh*ng khu v c tr&ng cà phê). Nh1 ó t ng kh n ng ti p c4n ngu&n tài chính cho ng$1i nghèo và nh*ng khu v c xa xôi. M+t tr) ng i khác, bên c nh kh n ng ti p c4n ngu&n tài chính, c#a ng$1i tr&ng cà phê là khó kh n v th# t-c xin vay - m+t v n ;c bi t c#a riêng các dân t+c thi u s nh*ng ng$1i ch# y u ch? thông th o ngôn ng* c#a dân t+c mình. S ti n tín d ng dành cho ngành cà phê lên t i 3.48 t VND ã khi n t ng giá tr các kho n n c a ngành cà phê lên t i 4.35 t VND (277 tri u USD). G o là ngành Ngân hàng Nông nghi p ti n hành cho vay nhi u nh t, sau ó là cà phê, cao su và h t tiêu. nh*ng th( tr$1ng nh9 h/n này, ngân hàng ch# y u cho các h+ gia ình vay, tuy nhiên trong ngành cà phê, 2.61 tC VND trong s v n cho vay n m 2002-03 là dành cho h+ gia ình và doanh nghi p nh9, và s còn l i 0.87 tC VND là cho vay qua các doanh nghi p nhà n$%c. Trong lFnh v c cà phê, Ngân hàng Nông nghi p ti n hành c cho vay theo v- (crop finance) và cho vay tr&ng m%i, m;c dù hi n nay kho n vay này ã $2c gi%i h n trong ph m vi cà phê arabica. Nh*ng kho n cho vay theo v- hi n có lãi su t t7 1-1 ½ %/tháng và th1i h n vay ng>n h/n m+t n m. Nh*ng kho n vay tr&ng m%i có m0c lãi su t là 1.1% và th1i h n trong kho ng t7 1 n 5 n m. Gi*a th4p kC 90, báo cáo cho th y ng$1i nông dân có th tr h t n2 tr&ng m%i trong vòng 2 n m khi giá 0ng ) m0c cao trong th1i i m ó. M+t y u t áng chú ý trong vi c m) r+ng th( tr$1ng tín d-ng là vi c thay =i Lu4t t ai n m 1993, cho phép chuy n nh$2ng, th7a k và th ch p quy n s, d-ng t, m;c dù nhà n$%c vEn n>m quy n s) h*u. M+t y u t quan tr:ng quy t (nh kh n ng ti p c4n ngu&n v n tín d-ng chính th0c c#a ng$1i nông dân là h: ph i có $2c nh*ng quy n này và chúng $2c ng ký trong S= 9. Tuy nhiên, theo th ng kê chính th0c c#a chính ph# và m+t nghiên c0u chung gi*a Ngân hàng Nhà n$%c và DFID, do vi c m) r+ng nông nghi p ph n nhi u là không chính th0c, m+t s t nông nghi p vEn ch$a $2c ng ký chính th0c. Các t= ch0c tài chính có th $a ra m+t s ngo i l và cho vay t%i 20 tri u VND (1275 USD) mà không c n n kho n th ch p này. S hA tr2 Chính ph# dành cho các ngân hàng khi n cho h: có th ti n hành cung c p nh*ng kho n vay ó. Ngân hàng Nông nghi p c@ng cho vay d a trên c/ s) l$2ng cà phê d tr* và ôi khi th4m chí cho vay trên c/ s) s n l$2ng ) m0c 70% giá tr( th( tr$1ng c#a s n l$2ng. Có th lý lu4n rIng m0c lãi su t t i a c#a Ngân hàng Nông nghi p không ph n ánh # i u ki n th( tr$1ng tín d-ng cho ngành cà phê và i u này ã lo i b9 s phát tri n c#a nh*ng t= ch0c tín d-ng nh9 h/n c#a t$ nhân. Do v4y có kh n ng làm h n ch s ti p c4n th( tr$1ng tín d-ng t$ nhân c#a ng$1i nông dân. Nh*ng ng$1i nông dân thuê t t7 doanh nghi p nhà n$%c xem ra dB $2c nh4n tín d-ng h/n nh1 có h2p &ng v%i nhà n$%c và có quy n s, d-ng t rõ ràng theo nh*ng h2p &ng này. M+t nghiên c0u ch:n mEu ) hai nông tr i qu c doanh cho th y kho ng 50-70% s nông dân c#a h: vay ti n ph-c v- nhu c u s n xu t. VEn t&n t i m+t s nhiBu lo n th( tr$1ng tín d-ng có l2i cho doanh nghi p nhà n$%c. Theo báo cáo c#a Ngân hàng Th gi%i (World Bank 2002),
72

cho vay dành cho doanh nghi p nhà n$%c chi m kho ng 50-60% t=ng s ti n cho vay. Trên th c t , nh*ng kho n vay không hi u qu xem ra là m+t v n ;c bi t khó kh n mà các doanh nghi p nhà n$%c v cà phê ph i i m;t. Tuy nhiên, m+t s bIng ch0ng cho th y rIng tín d-ng cho doanh nghi p nhà n$%c hi n không t ng là do có nh*ng kho n ch$a $2c thanh toán b( khoanh. Trong m+t s tr$1ng h2p nh*ng h2p &ng tay ba ã $2c ký k t trong ó ngân hàng cung c p v n vay mua u vào cho ng$1i nông dân và tr ti n tr c ti p cho ng$1i cung c p u vào. Nh*ng ng$1i này sG cung c p s n ph'm c#a h: cho ng$1i nông dân. Trong nh*ng h2p +ng này, r#i ro vJ n2 là nh9 h/n nh$ng chi phí giao d(ch l i cao h/n áng k . T i vùng tr&ng cà phê chính, ánh giá cho bi t hi n có g n 170 tri u USD ti n cho vay dành cho ng$1i nông dân trong ó kho ng 25% là không có hi u qu . ng n ch;n vi c vJ n2 trên di n r+ng và có m+t l$2ng ti n l$u thông trong n n kinh t nông thôn, chính ph# ã cho phép khoanh nh*ng kho n n2 c#a ng$1i tr&ng cà phê t7 31/7/2001 t%i 31/7/2004 tr7 khi h: có nh*ng cách khác tr n2. Trong v- 2001-02 khi m0c giá t i c=ng trang tr i gi m xu ng d$%i 470USD/t n tr i, s l$2ng vJ n2 t ng v:t. Trong v- 2002-03, s v- vJ n2 t ng khi giá gi m xu ng d$%i 500 USD. Ngân hàng phi l2i nhu4n Chính sách Xã h+i Vi t Nam (VBSP) ti n hành cho vay t%i nh*ng i t$2ng không # tiêu chu'n vay ) các ngân hàng thông th$1ng. Th$1ng là do nh*ng i t$2ng này quá nh9; Ngân hàng Chính sách Xã h+i có th $2c coi là m+t t= ch0c tài chính vi mô quy mô l%n. Ngân hàng $2c thành l4p nh1 vi c tách các kho n tín d-ng $u ãi kh9i các ngân hàng th$/ng m i nhà n$%c trên c/ s) Ngân hàng Ng$1i nghèo Vi t Nam và $2c Chính ph# b o h+. Ngu&n v n chính c#a nó là kho n óng góp b>t bu+c 2% l$2ng ti n g,i c#a các ngân hàng th$/ng m i nhà n$%c. Trong ngành cà phê, Ngân hàng Chính sách Xã h+i (VBSP) ch? cho nh*ng ng$1i tr&ng cà phê quy mô nh9 nh t vay và không ph-c v- ng$1i kinh doanh hay các ng$1i trung gian. Tr$%c th1i kD giá s-t, h u h t nh*ng nông dân tr&ng cà phê $2c coi là quá gi u $2c $a vào nhóm i t$2ng $2c vay, nh$ng i u này ã thay =i khi giá xu ng th p. Ngân hàng ã ph i i m;t v%i s l$2ng vJ n2 t ng v:t trong giai o n này, và ã b( r/i vào tình tr ng nguy hi m khi Chính ph# công b l nh hoãn thanh tóan n2 hA tr2 ng$1i nông dân. Hi n nay, ngân hàng vEn ang s>p x p l i nh*ng kho n n2 ang b( khoanh này. (Các kho n vay c#a Ngân hàng Chính sách Xã h+i ch? b( khoanh t%i tháng 12/2003, không gi ng nh$ các kho n khác b( khoanh t%i t4n tháng 7/2004). H u h t nh*ng kho n vay u tiên cho nh*ng khách hàng m%i c#a VBSP là d$%i hình th0c cho vay self-help group lending. Nh*ng khách hàng ti m n ng thông th$1ng $2c ch? (nh thông qua nh*ng t= ch0c (a ph$/ng nh$ H+i Ph- n* ho;c UC ban Nhân dân. Ki n th0c xã h+i và nh*ng m i quan tâm xã h+i óng vai trò quan tr:ng trong vi c quy t (nh tiêu chu'n $2c vay. Lãnh o các ngân hàng cho bi t h: lo i nh*ng ng$1i th t nghi p, có ti n s, s, d-ng ma túy ra kh9i nhóm # tiêu chu'n.

73

C@ng có nh*ng ngu&n tín d-ng không chính th0c, ;c bi t là ) t m vi mô (d$%i 100 USD). Hình th0c i n hình là m ng l$%i các gia ình, các qu3 tín d-ng quay vòng và nh*ng t$ nhân cho vay. Nh*ng ngu&n tín d-ng này ;c bi t quan tr:ng i v%i các dân t+c thi u s và ng$1i nghèo. Nh*ng nông dân khi $2c ph9ng v n cho rIng nh*ng t= ch0c tài chính g;p khó kh n khi cho vay các dân t+c thi u s và ng$1i nông dân s n xu t nh919. m+t s vùng, s l$2ng H+i nông dân t ng lên và nh*ng t= ch0c này có kh n ng ti p c4n nh*ng kho n vay cJ nh9 v%i tC l lãi su t h2p lý (hi n nay là 6%/n m). i u áng ti c là hi n nay ch$a có kho n vay nào thu+c d ng này trong ngành cà phê. Vi c các nhà kinh doanh cà phê, kinh doanh u vào hay nh*ng ng$1i thu mua cung c p tài chính cho h th ng cà phê ngày càng ít h/n. Tr$%c ây, nh*ng ng$1i này th$1ng 0ng tr$%c ti n m;t cho ng$1i tr&ng cà phê thu cà phê vào v- thu ho ch. TC l vJ n2 ang t ng ) nh*ng tho thu4n không chính th0c, ;c bi t là khi giá gi m, ã khi n nhi u ng$1i ho t +ng ) các khâu trung gian b( r/i vào khó kh n tài chính. Tình hình này c@ng có th ã có nh h$)ng theo cách cho phép nh*ng ng$1i nông dân d$ d h/n có th l a ch:n bán cà phê cho ai và vào th1i i m nào. M;c dù hi n nay ngu&n tín d-ng chính th0c dành cho nh*ng ng$1i tr&ng cà phê robusta là r t h n ch , nh*ng ng$1i nông dân vEn có th vay ti n t7 các ngân hàng v%i nh*ng i u ki n cth . nh*ng vùng nh t (nh $2c Chính ph# phê duy t, tín d-ng m%i có th $2c cung c p cho nh*ng nhà s n xu t ch0ng minh $2c là có h th ng s n xu t v%i s n l$2ng cao. Các ngân hàng vEn có m+t +ng c/ sai l m là thích cho các doanh nghi p nhà n$%c vay, vì h: sG không ph i ch(u trách nhi m v nh*ng kho n cho vay không hi u qu dành cho khu v c nhà n$%c. Trong khi ó h: có th b( tr7ng ph t n u cho t$ nhân vay mà b( vJ n2. Ch$/ng trình tr&ng cà phê arabica thì có ngu&n v n v%i các i u kho n h2p lý theo quy (nh c#a ch$/ng trình AFD. Các ch$/ng trình a d ng hoá các lo i cây tr&ng c@ng có th có tài chính nh$ng ch? khi nh*ng s n ph'm m%i ó là m+t ph n trong k ho ch t=ng th c#a UC ban Nhân dân và ng$1i i vay có m+t k ho ch kinh doanh t t và có ng$1i cam k t sG mua s n ph'm. Trong m+t s tr$1ng h2p B+ Tài chính c@ng c p m+t s kho n tr2 c p cho Ngân hàng Nông nghi p h: cho vay theo m-c ích này. R t khó khp n=i chi phí u vào. Nh*ng nông dân h2p &ng tr&ng cà phê v%i các doanh nghi p nhà n$%c không ph i ch(u r#i ro i v%i s l$2ng cà phê giao n+p ã h2p &ng. M;c dù các nông dân có r#i ro v s n giá c l$2ng nh$ng r#i ro này sG $2c bù >p vào nh*ng n m ti p theo thu nh4p. V%i vi c chi phí cho các y u t u vào có th giúp các nông dân này h n ch s b t =n s n l$2ng nh$ng r#i ro trong qu n lý sG xu t hi n. Ngoài ra, nông dân h2p &ng c@ng ph i ch(u r#i ro giá c cho ph n s n l$2ng v$2t quá s n l$2ng h: ã ký h2p &ng i v%i các doanh nghi p nhà n$%c. i v%i nông tr i tr&ng cà phê, thái + tránh r#i ro thái quá ( risk aversion) sG t ng do nông dân tr&ng cà phê sG ph n 0ng v%i s bi n &ng v giá c . i u này khi n cho các nhà s n xu t khó kh n trong vi c phân b các ngu&n l cm+t cách hi u qu , h n ch h: ti p c4n v%i các ngu&n v n tín d-ng d u t$ cho vi c nâng cao n ng su t dEn n h: ph i l a ch:n công ngh có n ng su t th p nhung r#i ro th p và có th ph i ch p nh4n thu nh4p th p h/n. i u ki n th1i ti t thay =i không th tránh $2c và gây h4u qu không l$1ng tr$%c cho s n xu t tr) m;c dù hi n nay các thành t u khoa h:c k3 thu4t nh$ k3 thu4t t$%i t$%i tiêu có th h n ch $2c ph n nào. S li u cho th y m+t s (a ph$/ng có s s-t gi m s n l$2ng l%n do tác +ng c#a El nino niên v- 97/98 m;c dù di n tích tr&ng cà phê m%i niên v- này ã b>t u $2c thu ho ch. Các i u ki n khí h4u mi n b>c thì l i có v n khác. M+t s vùng tr&ng cà phê arabica mi n b>c b( nh h$)ng c#a s$/ng mu i trong khi các vùng tr&ng cà phê ) tây nguyên th$1ng ph i i m t v%i h n hán. El nino và La Nina u nh h$)ng n Vi t Nam, El nino gây nên n n h n hán ) các t?nh tây nguyên. R#i ro do i u ki n th1i ti t khí h4u có liên quan n các r#i ro khác nh$ ch t l$2ng, sâu b:, b nh t4t. M$a nhi u quá ho;c + 'm cao c@ng có th gây ra b nh n m cho cây tr&ng, lên men
20

Surveys of note can be found in the CRMG reports on The Dominican Republic, India and Nicaragua. These reports containing the surveys can be found at www.itf-commrisk.org. 76

cà phê m%i thu ho ch ho;c m c cà phê trong kho , nh h$)ng n ch t l$2ng cà phê. i v%i các t?nh mi n Trung, nh h$)ng này r t nghiêm tr:ng. các cùng tr&ng cà phê robusta, b nh sâu n b+t ã làm s-t gi m s n l$2ng, cJ h t và gi m ch t l$2ng cà phê. M+t s nông dân vùng à L t báo h: ã ph i b9 ra chi phí l%n cùng nh$ ph i ch(u s s-t gi m s n l$2ng l%n khi cà phê g;p d(ch b nh. B nh m lá c@ng xu t hi n trong th1i kD m$a nhi u- ;c bi t ) vùng tr&ng cà phê Arabica. M;c dù vào mùa khô, b nh này th$1ng không xu t hi n nh$ng chi phí ki m soát b nh này c@ng r t l%n. n nay, ch$a có báo cáo v hi n t$2ng sâu cà phê ( borer) ) Vi t Nam.

R#i ro cho các doanh nghi p nhà n$%c có $2c m+t s n l$2ng cà phê theo k ho ch, các doanh nghi p nhà n$%c ch(u r#i ro cho vi c ph i cung c p m+t l$2ng nh t (nh các nguyên v4t li u u vào cho s n xu t cà phê nh$ công ngh , d(ch v- liên l c v.v … Trong th1i gian giá c cà phê th p g n ây, r t nhi u doanh nghi p nhà n$%c ph i chi phí cao h/n thu nh4p t7 bán cà phê. Chính ph# ã h$%ng dEn các ngân hàng x, lý n2 cho các doanh nghi p nhà n$%c này, bù lA cho các doanh nghi p nhà n$%c. Chính ph# c@ng ã xoá b9 m+t s chính sách $u ãi nhIm khuy n khích các doanh nghi p tích c c s, d-ng các bi n pháp phòng ng7a r#i ro. Tr$%c ây, vi c d tr* và kinh doanh c#a các doanh nghi p nhà n$%c th$1ng không g>n v%i các bi n pháp phòng ng7a r#i ro thích h2p.

R#i ro

i v%i các nhà kinh doanh cà phê nh9

Các nhà kinh doanh ch(u r#i ro khi nông dân không th c hi n h2p &ng ho;c giá c thay =i trên th( tr$1ng. Nh$ trong b t c0 ho t +ng kinh doanh nào, r#i ro h2p &ng c@ng liên quan n r#i ro giá c , r#i ro h2p &ng sG gia t ng n u giá c t ng. Các nhà kinh doanh có sG ch(u r#i ro trong quá trình thu mua và bán cà phê cho các nhà xu t kh'u ho;c các nhà kinh doanh l%n h/n. Các nhà kinh doanh m+t ph n có th qu n lý $2c r#i ro này bIng cách th c hi n các h2p &ng mua 0t giáp l$ng ( back to back ), mua và bán li n nhau. T t nhiên các nhà kinh doanh vEn ph i ch(u m+t chút r#i ro nh9 do không th kh%p toàn b+ l$2ng mua và bán v%i nhau $2c. R#i ro h2p &ng có th tr) nên nghiêm tr:ng trong quá trình kinh doanh, ;c bi t khi giá c t ng, ng$1i bán có th thích bán ngay h/n là gi* l i th c hi n h2p &ng bán kD h n v%i m0c giá th p h/n ã cam k t tr$%c ây. Trong tr$1ng h2p này bi n pháp nh1 n lu4t pháp r t ít hi u qu . R#i ro th c hi n h2p &ng cao i v%i các nhà kinh doanh nh9 c#a Vi t nam vì h: th$1ng 0ng tr$%c cho nông dân theo giá c th( tr$1ng, tr$%c 5 n 7 ngày so v%i ngày giao hàng giúp nông dân trang tr i chi phí thu ho ch. N u giá gi*a h2p &ng thu mua và th( tr$1ng t ng, nông dân có th bán cho các nhà kinh doanh khác.

Qu n lý r#i ro
Có nhi u bi n pháp qu n lý r#i ro giá, thông th$1ng các bi n pháp này bao g&m: a d ng hoá cây tr&ng ho;c gi ng cà phê ( các lo i cà phê ;c bi t ho;c s n ph'm có giá tr() a d ng hoá các lo i hình doanh nghiêp phi tr&ng tr:t khác Xây d ng các h2p &ng dài h n v%i nông dân Áp d-ng các c/ ch qu n lý r#i ro nh$ th( tr$1ng có kD h n ho;c thì tr$1ng trái quy n Gi m chi phí u vào ( ví d- dùng phân vô c/, gi m chi phí vay v n)
77

-

u t$ cho ho t +ng d tr* nhIm t ng th1i gián bán hàng, t ng m0c + linh ho t

M+t s r#i ro là s ánh =i. Ví d- t$%i tiêu và s, d-ng các nguyên li u u vào có h n ch nguy c/ s-t gi m s n l$2ng nh$ng l i có th khi n ng$1i s n xu t ph i ch(u áp l c v giá do chi phí s n xu t cao. Các bi n pháp khác nh$ h2p &ng dài h n có liên quan nhi u n h+ nông dân nh9. Do không có # thông tin v ng$1i s n xu t và + tín nhi m tín d-ng c#a anh ta, ng$1i mua không th phân bi t gi*a ai là ng$1i sG th c hi n h2p &ng khi giá c t ng và ai sG không th c hi n. Các t= ch0c cung c p tín d-ng có th giúp gi m thi u các r#i ro này nh$ng i v%i th( tr$1ng tín dung không chính th0c ) các vùng nông thôn i u này r t khó th c hi n. T i Vi t nam, các bi n pháp phòng ch ng r#i ro chính th0c ho;c phi chính th0c u $2c s, d-ng . Tuy nhiên th c s ch? có các nhà kinh doanh trên tham gia th( tr$1ng qu c t m%i s, d-ng các công c- phòng ch ng r#i ro chính th0c nh$ h2p &ng kD h n, mua bán trái quy n etc.21 M+t s các nhà kinh doanh cà phê t$ nhân ã th c hi n vi c qu n lý r#i ro nh$ng vEn ch# y u là các h2p &ng c (nh giá mà theo ó khách hàng qu c t sG th c hi n qu n lý r#i ro. Các k3 thu4t qu n lý r#i ro không chính th0c ã $2c các nhà s n xu t ã ph i ch(u h4u qu n;ng n do s-t gi m giá t th c hi n. Th c t , vi c +c canh ã $2c xoá b9 ) m+t s n/i, các nhà s n xu t b>t u tr&ng các cây tr&ng khác xen gi*a cà phê. a d ng hoá phòng ch ng r#i ro sG $2c c4p n trong ph n sau.

Các h n ch trong vi c s, d-ng các công c- phòng ch ng r#i ro
M+t s các y u t ã h n ch các công ty t i các (a ph$/ng và các nhà s n xu t s, d-ng các công c- phòng ch ng r#i ro. Các h n ch này bao g&m các chính sách, quy (nh, thi u hi u bi t v các công c- này c@ng nh$ chi phí giao d(ch cao. Các quy (nh liên quan n qu n lý lý r#i ro hi n c#a Vi t nam ch? mang tính i phó do Ngân hàng Nhà n$%c Vi t nam không có các quy (nh c- th . Yêu c u $2c s, d-ng các công cqu n lý r#i ro c#a các doanh nghi p $2c Ngân hàng Nhà n$%c xem xét t7ng tr$1ng h2p cth . Ch? m+t vài các công ty kinh doanh cà phê trong n$%c $2c phép tham gia th( tr$1ng có kD h n và trái quy n do các quy (nh v tài chính hi n th1i không cho phép vi c s, d-ng các nghi p v- ho;c giao d(ch ngo i t c n thi t th c hi n. G n ây, các giao d(ch trên th( tr$1ng th0 c p cho các hàng hoá nguyên li u và r#i ro tài chính nh$ r#i ro tC giá ã $2c cho phép th c hi n. i u này cho th y m+t s các t= ch0c tài chính nh t (nh ã có nhu c u tham gia vào th( tr$1ng qu n lý r#i ro Vi t Nam. Chính ph# ã cân nh>c n vi c hA tr2 m+t ph n cho khu v c cà phê trong tr$1ng h2p giá c gi m bIng nhi u bi n pháp tài chính khác nhau. Các bi n pháp này ã mang l i r#i ro o 0c khi tách r1i vai trò c#a ng$1i qu n lý và h4u qu c#a r#i ro trong quá trình kinh doanh c#a h:, i u này có th dEn n vi c các nhà t$ nhân d a trên b o hi m ph i t7 b9 cu+c ch/i. B o hi m và qu n lý r#i ro là các khái ni m t$/ng i m%i i v%i Viêt nam và m+t s doanh nghi p nhà n$%c ã b>t u th c hi n m+t s lo i hình b o hi m nh$ y t , xe máy. Tuy nhiên c doanh nghi p nhà n$%c và nông dân u có r t ít hi u bi t v các công c- qu n lý r#i ro và k3 n ng áp d-ng các công c- này vào công vi c kinh doanh hàng ngày. Vi c thi u hi u bi t này sG tác +ng n h th ng th$/ng m i trong n$%c.

Th( tr$1ng có kD h n và th( tr$1ng trái quy n cho phép các nhà kinh doanh có (nh giá s n ph'm c#a minh (s, d-ng th( tr$1ng kD h n) ho;c m b o m0c giá bán t i thi u (ho;c giá mua t i a) cho s n ph'm c#a mình bIng cách tr phí cho h2p &ng quy n ch:n. 78

21

Hi n nay ch$a có m+t t= ch0c tài chính nào trong vùng tr&ng cà phê có th cung c p các công c- qu n lý r#i ro cho nông dân. i u này c@ng diBn ra t$/ng t nh$ các n$%c khác. M+t ph n khi giao dich v%i r t nhi u nhà kinh doanh nh9, chi phí giao d(ch phát sinh cao. M+t gi i pháp cho v n này là nông dân có th t4p h2p các nhu c u phòng ch ng r#i ro nh9 c#a mình thành m+t kh i l$2ng l%n giao d(ch trên th( tr$1ng. i u này có th th c hi n thông qua h2p tác xã, các t= ch0c tài chính. M0c + ti n l2i trong giao d(ch c#a các t= ch0c này i v%i nông dân sG quy t (nh thành công c#a vi c qu n lý r#i ro. ;c i m c#a ho t +ng th$/ng m i Vi t nam làm cho công vi c này tr) nên khó kh n do có r t ít các t= ch0c có m i quan h tr ti p v%i các nhómnông dân tr7 m+t s nông tr$1ng nhà n$%c. A D NG HOÁ LÀ M T BI N PHÁP QU N LÝ R I RO a d ng hoá $2c các h+ nông dân xem nh$ m+t bi n pháp gi m m0c + ph- thu+c c#a h: vào th( tr$1ng cà phê và các r#i ro i kèm. Có r t nhi u d u hi u c#a hi n t$2ng quay m;t v%i r#i ro trong kinh doanh cà phê k t7 khi giá cà phê s-t gi m. Vi c tr&ng thêm các gi ng khác sG có s so sánh bi t vùng nào khí h4u, t tr&ng ho;c c/ s) h t ng không phù h2p v%i gi ng cà phê. m0c vF mô, chính ph# Vi t nam mu n a d ng không ch? gi ng cà phê robusta mà còn mu n a d ng các s n ph'm xu t kh'u bIng cách phát tri n thêm các s n ph'm ch bi n sau thu ho ch nh$ cà phê l9ng óng h+p, cà phê tan ho;c phát tri n thêm th( tr$1ng các s n ph'm có giá tr( cao nh$ s n ph'm h*u c/, s n ph'm s ch ho;c các lo i cà phê ;c bi t $2c s n xu t v%i kh i l$2ng h n ch Quá trình a d ng hoá s n ph'm có liên quan n B+ nông nghi p và phát tri n nông thôn (MARD), uC ban nhân dân và các t= ch0c cung c p d(ch v- tài chính, hA tr2 k3 thu4t. K ho ch s n xu t $2c uC ban nhân dân các t?nh ph i h2p v%i MARD, NIAPP xây d ng ã cung c p nh*ng hA tr2 k3 thu4t v ánh giá i u ki n th1i ti t và i u ki n t tr&ng. K ho ch này ã $2c uC ban nhân dân các t?nh ph= bi n n t4n huy n thông qua các cán b+ và h+i nông dân Vi t Nam. T t nhiên, c@ng có nhi u nông dân ã t phát ch:n h$%ng a d ng hoá tr$%c khi có s ch? dEn t7 chính ph#. Vi c a d ng hoá nhi u khi c@ng c n có chi phí Ngân hàng Nông nghi p huy n ã cung c p các kho n tín d-ng $u ãi cho nông dân n u h: th c hi n theo k ho ch c#a uC ban nhân dân. Nhi u khi uC ban nhân dân ã b o lãnh cho các kho n tín d-ng này. Hi n nay, ngân hàng cho nông dân có gi y ch0ng nh4n quy n s, d-ng t vay tr&ng thay th cà phê ho;c tr&ng các lo i cây theo k ho ch (nh h$%ng phát tri n c#a (a ph$/ng. M+t s uC ban nhân dân ã gi m ho;c b9 thu t cho các di n tích ang chuy n =i cây tr&ng. Nông dân c n ph i b9 ra kho n chi phí 2000 &ng ( kho ng 0,15 ôla M3 ) / cây cà phê d:n s cà phê ã tr&ng tr$%c khi tr&ng các lo i cây khác. M;c dù vi c a d ng hoá theo k ho ch $2c coi là m+t s tr2 giúp cho nông dân nh$ng b n thân nó c@ng có v n . M+t s b n báo cáo cho rIng c/ s) c#a các k ho c này nhi u khi ch$a rõ ràng, nhi u khi ch? theo nhu c u hi n t i trên th( tr$1ng nh$ cung c p nguyên li u cho ngành $1ng, ngành s n xu t s*a. M+t s tr$1ng h2p không có k ho ch dài h n, có khi còn có nguy c/ dEn n cu+c kh#ng ho ng khác. Phân tích kinh t i v%i tác +ng c#a các quy t (nh còn ch$a rõ ràng c i v%i vi c tr&ng t7ng lo i cây riêng l8 ho;c k t h2p nhi u lo i cây. M+t s tr$1ng h2p uC ban nhân dân (a ph$/ng mu n có $2c m0c + t ch# h/n n*a ã t quy t (nh. i u này cho th y s khác
79

nhau gi*a các (a ph$/ng khi h: nghiêm túc th c hi n k ho ch ho;c giao quy n t7 quy t cho các h+ dân.

Các hình th0c a d ng hoá
M+t s nông dân ã chuy n sang tr&ng cà phê arabica có giá tr( cao h/n ;c bi t t i nh*ng vùng có # i u ki n v khí h4u và t ai. Ph= bi n là nông dân tr&ng thêm m+t v- n*a trên t tr&ng cà phê ) nh*ng rEy cà phê m%i tr&ng ho;c các rEy cà phê ã cAi. M+t s tr$1ng h2p khác n/i n ng su t cà phê th p m+t s nông dân ã chuy n hc l>c khuy n khích phát tri n ) vùng Tây Nguyên. H t tiêu có th tr&ng gi m s ph- thu+c hoàn toàn vào cà phê ch0 không th thay th hoàn toàn $2c cà phê vì theo NIAPP cho bi t i u ki n t ai và l$2ng m$a c n thi t cho tr&ng tiêu c@ng t$/ng $/ng các i u ki n c n thi t cho tr&ng v%i cà phê. H t i u và cà phê $2c coi là m+t l a ch:n thay th cho cà phê.Cây i u có th tr&ng trên t ch t l$2ng th p, không c n h th ng t$%i tiêu, ;c bi t thích h2p tr&ng thay th cà phê ) nh*ng vùng tr&ng cà phê khó kh n. ôi khi, các bi n pháp ng>n h n $2c s, d-ng và #y ban nhân dân th$1ng #ng h+ vi c tr&ng các cây l$/ng th c nh$ s>n, ngô và bông. S l a ch:n này ;c bi t thích h2p i v%i nh*ng rEy cà phê già cAi vì nó có th cung c p ngu&n thu nh4p trong th1i gian 3 n m cho cà phê m%i tr&ng cho thu ho ch tr) l i. M+t s n/i, cây cô ca c@ng $2c tr&ng m;c dù các vùng tr&ng cà phê cho n ng su t th p ch$a ch>c ã phù h2p cho tr&ng cô ca. T?nh >c l>c ;t k ho ch dành 10.000 hecta d t cho tr&ng coca. Vi n nghiên c0u cô ca M3 ã hA tr2 và tài tr2 cho phát tri n cà phê ) Vi t Nam. M+t l a ch:n khác khá ph= bi n ó là nuôi tr&ng thuC s n và mô hình trang tr i nh$ng c n có t$/ng i nhi u v n và kinh nghi m. Nuôi tr&ng thuC s n có th ã g n n bão hoà nh$ng mô hình trang tr i ã $2c chính ph# phát tri n m nh c ) t m qu c gia và các (a ph$/ng. Phát tri n trang tr i có th thay th $2c m+t l$2ng l%n s*a b+t hi n nay Vi t Nam ang nh4p kh'u. Tuy nhiên có nhi u d án phát tri n trang tr i $2c chu'n b( kém nh$ d án nuôi bò s*a ) nh*ng vùng i u ki n khí h4u không thu4n l2i nh$ khu v c sông Mêkông ho;c nh*ng lo ng i v gi%i h n kh n ng s n xu t khi th( tr$1ng s*a t$/i ) Vi t Nam vEn còn h n ch . Nông dân hi n vEn còn ch$a rõ ràng v vi c l a ch:n lo i cây tr&ng v4t nuôi nào là phù h2p nh t Nông dân tr$%c ây th$1ng trông tr1 vào h$%ng dEn c#a các cán b+ và chính ph# nh$ng thói quen này sG không th t&n t i $2c n*a. R t nhi u h+ nông dân ang b>t u th c s tham gia theo h$%ng kinh doanh, tìm ki m các ngu&n thông tin nh$ng c@ng có nhi u h+ không thích nghi $2c v%i các i u ki n m%i c#a n n kinh t th( tr$1ng .

a d ng hoá : Các v n tr$1ng

liên quan

n ch bi n sau thu ho ch và ti p c4n th(

Có hai nhóm v n xu t hi n trong khâu ch bi n sau thu ho ch và ti p c4n th( tr$1ng. Th0 nh t, c@ng nh$ viêc m) r+ng s n xu t cà phê, s n xu t các s n ph'm khác c@ng phát tri n nhanh h/n kh n ng ch bi n các s n ph'm này. Ví d- tr$1ng h2p tr&ng i u g;p ph i v n ch t l$2ng kém không xu t kh'u $2c. Th0 2, tr7 m+t s s n ph'm $2c h4u thuEn c#a uC ban nhân dân, nông dân có r t ít thông tin v ch bi n ho;c th( tr$1ng. H/n n*a, d$1ng nh$ không
80

có h th ng thông tin qua ó các nông dân quan tâm n m+t lo i s n ph'm có th trao =i, ph i h2p v%i nông dân khác $a vào s n xu t v%i quy mô l%n t%i m0c # phát tri n khu v c ch bi n ho;c ti p c4n th( tr$1ng.

81

5. CÁC V N CÁC VÂN

XÃ H I VÀ MÔI TR

NG LIÊN QUAN

N CÀ PHÊ

XÃ H I TRONG S N XU T CÀ PHÊ

Các doanh nghi p nhà n$%c th$1ng cung c p các ch$/ng trình xã h+i nh$ ch m sóc y t , giáo d-c. Tuy nhiên, s s-t gi m thu nhâp t7 cà phê trong nh*ng n m g n ây ã bu+c các doanh nghi p nhà n$%c c>t gi m các d(ch v- này và chuy n trách nhi m cung c p các d(ch v- này cho (a ph$/ng. Vi c di dân theo k ho ch v%i quy mô l%n n các vùng tr&ng cà phê vào nh@ng n m 1980 và trong nh*ng n m th c hi n =i m%i ã nh h$)ng n các dân t+c thi u s s ng trên vùng núi cao biên gi%i v%i Canpuchia, Lào,Trung qu c. Vi c di dân t phát n Tây Nguyên ch# y u là t7 mi n ông và mi n b>c ã t s l$2ng khá l%n và v$2t quá k ho ch ngay t7 n m 1991. Nhi u tr$1ng h2p nông dân và các doanh nghi p qu c doanh phát t c#a các c+ng &ng dân t+c thi u s tr&ng cà phê. Tranh ch p t ai n=i nên. Th4m trí m+t vài xung +t c ng thng c#a chính ph# trong vi c (nh c nh các nhóm ng$1i thi u s ti p t-c $2c UC ban Dân t+c Thi u s tri n khai. Nhi m v- này $2c chuy n cho B+ nông nghi p và phát tri n nông thôn vào n m 2003. Trong su t th4p niên 90, i u ki n kinh t xã h+i c#a nhi u nông dân Vi t Nam ã $2c c i thi n áng k . Chi tiêu bình quân u ng$1i ) khu v c nông thôn t ng 47% t7 n m 1993 n n m 2002, tC l h+ nghèo trên toàn qu c gi m t7 58% n m 1993 xu ng 29% n m 2002. TC l nghèo ói ) khu v c nông thôn gi m t7 66% xu ng 36% trong cùng th1i kD ( s li u t=ng c-c th ng kê, 2000, 2004; WB và các ngu&n khác, 2003). TC l nghèo ói $2c xác (nh d a trên ng$Jng nghèo ói tính theo r= hàng hoá và th c ph'm c (nh do T=ng c-c th ng kê và Ngân hàng th gi%i tính toán. Giá tr( bình quân c#a r= hàng hoá này vào n m 2002 là 1.916.000 &ng / ng$1i/ n m t$/ng $/ng v%i 5.300 &ng ( kho ng 0,3 ô la M3 )/ ng$1i / ngày. Sau h/n m+t th4p kC phát tri n nông thôn và gi m tC l nghèo ói, giá c c#a m+t s s n ph'm nông nghi p s-t gi m g n ây ã t o nên áp l c cho thu nh4p ) nông thôn Vi t Nam, ;c bi t là nh*ng khu v c thu n nông. Theo t=ng i u tra nông nghi p n m 2001 (T=ng c-c th ng kê, 2003b), có t%i 561.000 h+ gia ) Vi t Nam ình tr&ng cà phê. Cu+c i u tra m0c s ng h+ gia ình n m 2002 ( VHLSS) cho th y kho ng 46% các h+ nông dân tr&ng cà phê thu+c di n nghèo, v%i m0c chi tiêu bình quân u ng$1i th p h/n ng$Jng nghèo ói ã nói ) ph n trên. Kho ng ¼ các h+ gia ình trong di n c c kD nghèo ói s ng d$%i m0c ng$Jng nghèo không có kh n ng m b o mua s>m cho các nhu c u l$/ng th c t i thi u là 3.790 &ng ( 0,24 ô la m3) /ng$1i / ngày . 30% các h+ tr&ng cà phê Vi t Nam là các h+ dân t+c thi u s nh$ng các h+ này l i chi m t%i 50% t=ng s các h+ nghèo tr&ng cà phê. Kho ng 3/4 các h+ dân t+c thi u s tr&ng cà phê thu+c di n nghèo ói. S n su t cà phê là m+t ph n ngu&n s ng c#a r t nhi u ng$1i và cu+c kh#ng ho ng cà phê m y n m tr$%c ây ã l i h4u qu nghiêm tr:ng cho h:. N m 2002, 3,4% các h+ gia ình ã tr&ng cà phê nh$ng ch# y u t4p trung vào các h+ trong nhóm nghèo nh t . Theo VHLSS ( 2002) kho ng 5% nhóm phân v( th0 n m n/i t4p trung các

22

In March 2003 at: http://www.agroviet.gov.vn/en/default.asp 82

h+ nghèo nh t vùng nông thôn tr&ng cà phê trong ó nhóm phân v( th0 nh t n/i t4p trung các h+ giàu nh t ch? có 2% h+ tr&ng cà phê. S n xu t cà phê ) Vi t nam t4p trung ch# y u ) 4 t?nh Tây Nguyên : >c L>c, Gia lai, Kon tum và Lâm &ng. Theo s li u t=ng i u tra nông nghi p n m 2001 ( GSO 2003b) , 79% các h+ tr&ng cà phê s ng ) vùng Tây Nguyên. ánh giá ói nghèo ) Vi t Nam g n ây do Ngân hàng th gi%i và các t= ch0c tài tr2 khác th c hi n ( 2003) c@ng cho th y khu v c Tây Nguyên là m+t trong nh*ng khu v c nghèo nh t Vi t Nam, ch? trên mAi khu v c tây b>c. K t qu cu+c i u tra cho th y ói nghèo ) khu v c Tây Nguyên gi m t$/ng i nhanh vào gi*a nh*ng n m 90 t7 n m 1993 n n m 1998 gi m t7 70% xu ng 52%. Tuy nhiên, g n nh$ không có s c i thi n trong 4 n m ti p ó. Trong khi ó ) nh*ng vùng khác c#a Vi t nam, trong 4 n m này tC l nghèo ói ã gi m t7 37% n m 1998 xu ng 29% n m 2002. Trong n m 2002, h/n 50% dân s khu v c Tây Nguyên vEn s ng trong nghèo ói, g p ôi m0c nghèo ói chung c#a Vi t Nam. 30% h+ gia ình có chi tiêu d$%i ng$Jng ói, g n g p 3 l n m0c chung c#a Vi t nam ( xem b ng 6.1). Nghèo ói c@ng tr m tr:ng h/n : trung bình chi tiêu c#a các h+ nghèo kho ng 17% d$%i ng$Jng nghèo ói, cao h/n hai l n m0c chung c#a qu c gia ( WB và khác, 2003). Khu v c Tây Nguyên là n/i có nh*ng (a ph$/ng có tC l nghèo cao nh$ng c@ng có nh*ng xã có tC l nghèo ói th p h/n r t nhi u. B ng 5.1: Xu h $ng nghèo ói vùng Tây Nguyên ( % t4ng dân s )
Nghèo ói chung Toàn Vi t Nam Khu v c Tây Nguyên T l ói Toàn Vi t Nam Khu v c Tây Nguyên Kho ng cách nghèo ói Toàn Vi t Nam Khu v c Tây Nguyên Ngu&n: GSO (2003a). Ghi chú: Kho ng cách nghèo ói tính bIng tC l chênh l ch gi*a gi*a chi tiêu bình quân c#a các h+ nghèo và ng$Jng nghèo ói. 1993 58.1 70.0 24.9 32.0 18.5 26.3 1998 37.4 52.4 15.0 31.5 9.5 19.1 2002 28.9 51.8 10.9 29.5 6.9 16.7

Nghèo ói có liên quan m nh n dân t+c thi u s trong khu v c Tây Nguyên, m+t khu v c cho t%i 1/5 dân s các dân t+c thi u s sinh s ng. 4/5 dân s các dân t+c thi u s ) vùng Tây Nguyên bao g&m các dân t+c nh$ Gia rai, Ê e, M’ nông và Ba na s ng tC l nghèo ói th c t không thay =i t7 n m 1998. Nhi u ch? tiêu xã h+i khác c@ng cho th y i u này. TC l tr8 n tr$1ng d$%i m0c trung bình c#a các vùng nông thôn Vi t nam. N m 2002, tC l nh4p h:c ròng c#a các vùng nông thôn Vi t nam là 89% trong khi tC l này ) khu v c Tây Nguyên là 86%, ) khu v c dân t+c thi u s là 74%. TC l nh4p h:c c p hai s chênh l ch này còn l%n h/n v%i tC l chung vùng nông thôn là 70%, vùng Tây Nguyên là 61% và vùng dân t+c thi u s là 36%. Các ch? s sinh d$Jng tr8 và s0c kho8 sinh s n c#a các vùng dân t+c thi u s c@ng th p h/n m0c trung bình c n$%c. B ng 6.2 cho th y 40% ph- n* vùng Tây Nguyên sinh 8 t i gia
83

thi u các d-ng c- tr2 giúp. M;c dù không $2c th hi n trong b ng 3.2, k t qu khác nhau gi*a các ch? s c#a vùng dân t+c thi u s so v%i ch? s chung c@ng cho th y 3/4 ph- n* dân t+c thi u s khu v c vùng bi n mi n Trung và Tây Nguyên sinh 8 t i nhà không có d(ch v- ch m sóc y t trong khi tC l này c#a Vi t nam trung bình là 17%. S li u này cho th y m+t ví di n hình v m0c + cách bi t v các d(ch v- công c+ng và v n hoá ) các vùng Tây Nguyên. B ng 5.2 Các ch2 s s1c kho; xã h i vùng Tây Nguyên n3m 2002
T l tr d Dân t c Tính chung Vùng trung h i và Vùng dân t c thi u s Nguyên Vùng Tính chung Vi t Nam Tây Nguyên is 5 tu i ch m phát tri n (không Em trai 25.1 45.5 Em gái 26.3 45.1 Thành th 14.8 33.8 chi u cao) T ng S 25.7 45.3 T ng S 1998 35.6 Nông thôn 28.4 46.7

Tây

T l sinh t i nhà không có d ng tr giúp y t Nông thôn 20.2 Thành th 3.0 T ng S 16.6 40.3 T ng S 1998 23 36

Ngu&n: S li u n m 2002 $2c l y t7 cu+c i u tra s0c kho8 qu c giá (k t qu s/ b+); s li u n m 1998 $2c l y t7 cu+c i u tra m0c s ng h+ gia ình n m 1998; s li u n m 1997 l y t7 uC ban qu c gia v k ho ch hoá gia ình (1999).

B n ánh giá m0c + nghèo ói có s tham gia c#a ng$1i dân (PPA) do Action Aid và Ngân hàng th gi%i ti n hành v%i s hA tr2 c#a các t= ch0c phi chính ph# trong khuôn kh= ánh giá Nghèo ói n m 2003 ) Vi t nam ã c4p n >c l>c nh$ m+t vùng tình hình nghèo ói không $2c c i thi n trong su t 5 n m qua, th4m trí còn tr) nên x u h/n. i u này c@ng $2c tái khc ( do ICARD và Oxfarrm GB/HK ti n hành nh$ m+t ph n c#a ch$/ng trinh nghiên c0u v cà phê ) cho th y r t nhi u các h+ dân t+c thi u s nghèo có tr&ng cà phê nh$ng t c#a h: có ch t l$2ng kém so v%i m0c trung bình, h: không có # ti n mua phân bón, thu c tr7 sâu, t$%i n$%c t ng n ng su t cà phê. Vì v4y, n ng su t cà phê th p và di n tích tr&ng cà phê không l%n khi n các h+ nghèo không th d a vào thu nh4p t7 cà phê nh$ các h+ giàu h/n. Thu nh4p ròng t7 cà phê ch? chi m 68% t=ng s chi tiêu c#a các h+ nghèo trong nhóm ng@ v( phân nghèo nh t, trong khi chi m n kho ng 93 % trong nhóm ng@ v( g n nghèo nh t (xem b ng 6.3) các 4 t?nh Tây Nguyên, rEy cà phê có xu h$%ng nh9 v%i 2/3 di n tích cà phê là c#a các h+ có rEy cà phê nh9 h/n 1 ha ( xem b ng 6.4). Ch? có d$%i 3% di n tích tr&ng cà phê là c#a các h+ có di n tích tr&ng cà phê l%n h/n 3ha.

B ng 5.4 : Phân b h tr ng cà phê cùng Tây Nguyên theo di n tích tr ng cà phê c a m i h S h tr ng cà phê vùng Tây Nguyên ( %)
85

Vùng Tây Nguyên chung Kon Tum Dak Lak Gia Lai Lam Dong

< 0.2 ha 10.6 26.1 8.6 14.4 9.7

0.2-0.5 ha 26.1 25.7 25.1 28.8 26.6

0.5-1 ha 30.9 21.8 32.2 27.8 31.5

1-2 ha 24.1 18.9 25.4 21.7 23.5

2-3 ha 5.7 4.8 6.0 4.9 5.8

3+ ha 2.7 2.7 2.7 2.5 3.1

Ngu&n: T=ng i u tra nông nghi p n m 2001 (GSO, 2003b)

Tuy nhiên phân lo i các h+ tr&ng cà phê c n ph i phân bi t gi*a khu v c thu4n l2i và không thu4n l2i cho tr&ng cà phê k t h2p v%i phân phân chia theo tiêu chu'n h+ nghèo và h+ giàu. Nh*ng vùng thu4n l2i cho tr&ng cà phê có nhi u h+ ã chuyên s n xu t cà phê nhi u n m, có tC l thu nh4p t7 cà phê cao. Nghiên c0u c#a ICARD và Oxfarm n m 2002 cho th y các h+ gia ình chuyên tr&ng cà phê trong nhóm gi*a và nhóm giàu h/n th$1ng có thu nh4p t7 cà phê chi m tC l cao h/n so v%i nhóm g n nghèo nh t và nghèo nh t ( tC l này c#a nhóm chuyên tr&ng cà phê là t7 65 n 83% còn c#a nhóm nghèo và nghèo nh t là 45 n 71%) ( Xem thêm b ng 6.5). TC l t7 45 n 71% c#a nhóm nghèo và nghèo nh t cùng t$/ng c@ng phù h2p v%i tC l 68% ã có trong tr$%c ây ( xem b ng 6.3). các vùng thu4n l2i cho tr&ng cà phê, nhóm nghèo nh t d$1ng nh$ ph i tr&ng thêm m+t s cây tr&ng khác ngoài cà phê. Trong i u ki n toàn b+ ngu&n thu nh4p ph- thu+c vào m+t lo i cây tr&ng, nhóm có thu nh4p cao d$1ng nh$ ch(u nhi u nhu h$)ng c#a kh#ng ho ng h/n trong khu nhóm nghèo h/n có th d a vào ngu&n thu nh4p có $2c t7 các ngu&n khác. B ng 5.5: Phân lo(i các h tr ng cà phê Khu v c thu n l i cho tr ng cà phê thu nh p di n tích t cà phê tr ng cà ( so v i phê bình t ng s quân t khác thu nh p) ( ha) (ha) 65-83 1.8-1.9 0.4 45-71 1.2-1.7 0.1-0.4

cl c

phân lo i t ng i H giàu và trung bình H nghèo và r t nghèo

khu v c it thu n l i cho tr ng cà phê thu nh p di n tích t cà phê tr ng cà ( so v i phê bình t ng s quân t khác thu nh ( ha) (ha) 9-31 0.7 0.6-1.0 13-18 0.4 0.2-0.4

Ngu&n: ICARD/ Oxfam GB&HK (2002)

nh*ng xã i u ki n tr&ng cà phê khó kh n nông dân th$1ng có thu nh4p t7 các ngu&n khác t$/ng i cao h/n thu nh4p t7 cà phê nh$ thu nh4p t7 lúa n$/ng, ngô, A bông và nôi gia súc. Ph n l%n nông dân khu v c này không tr&ng cà phê ho;c ch? tr&ng m+t di n tích nh9 ( ít h/n 0,5 ha) và u t$ cho cà phê ít. Nông dân các vùng này vì v4y không b( nh h$)ng nhi u khi giá cà phê s-t gi m. R t nhi u h+ nông dân trong s này ã b( g t ra kh9i l khi cà phê m%i phát tri n ) vùng Tây Nguyên. >c l>c, h u h t các h+ tr&ng cà phê bán s n ph'm c#a mình cho các th$/ng lái (a ph$/ng. M;c dù ti p c4n $2c v%i các thông tin th( tr$1ng ) các vùng thu4n l2i cho tr&ng cà phê r t dB dàng, nh$ng l i b( h n ch ) các vùng không thu4n l2i cho tr&ng cà phê ho;c các vùng sâu, vùng xa. Các nhà s n xu t ) nh*ng vùng này d$1ng nh$ ch? $2c nh4n m0c giá cà phê t$/ng
86

i th p h/n so v%i các vùng khác. Ch? có kho ng 10 ký k t v%i các doanh nghi p nhà n$%c nh$ Vinacafe.

n 15% h+ tr&ng cà phê theo h2p &ng

M) r+ng s n xu't cà phê ng$1i $2c k8 m t
Kinh t khu v c Tây Nguyên phát tri n r t nhanh vào nh*ng n m 1990 nh1 có cu+c c i t= kinh t r+ng l%n và phát tri n tr&ng tr:t ch n nuôi, ;c bi t là cà phê. Giá cà phê cao khuy n khích nông dân các (a ph$/ng m) r+ng tr&ng cà phê, khai hoang t m%i. Trong giai o n này m+t l$2ng l%n dân di c$ g&m c dân các khu v c thi u s và các cùng khác nhau trên c n$%c. T7 n m 1975 n 2003, dân s >c l>c t ng t7 35.000 ng$1i lên 2 tri u ng$1i. Nh*ng ng$1i dân d$ c$ n mua t, ch;t cây và m) các rEy cà phê m%i. Trong báo giá ánh giá m0c + nghèo ói ( PPA) n m 2002, dân làng th$1ng cho rIng thi u quy ho ch phát tri n vùng tr&ng cà phê y # ã gây ra n n phá r7ng nghiêm tr:ng, làm c n ki t ngu&n tài nguyên thiên nhiên, có tác +ng x u 1i s ng nh*ng ng$1i s ng ph- thu+c vào thiên nhiên là ng$1i nghèo (ActionAid và ADB, 2004). Ng$1i nghèo và nh@ng ng$1i dân b n (a t i nh*ng vùng này nhi u khi không $2c h$)ng l2i ích t7 vi c phát tri n nhanh c#a vùng do h: th$1ng không có công c- s n xu t. H: th$1ng có ít t h/n ho;c t ch t l$2ng kém h/n. H: l i thi u thông tin và kh n ng tài chính u t$ t các vùng này cao do bùng phát cà phê ã khuy n khích nhi u khi c n thi t. Th c t , giá c ng$1i thi u s nghèo bán t cho nh*ng ng$1i nh4p c$ m%i n giàu h/n còn h: chuy n vào sâu h/n trong r7ng núi khai thác nh*ng m nh t m%i. Nh*ng m nh t trong sâu th$1ng là nh*ng vùng có i u ki n khó kh n h/n, núi d c, kém m u mJ và không có h th ng t$%i tiêu. Không có gì áng ng c nhiên khi s chuy n =i nhanh chóng v quy n s, d-ng t. M+t s thay =i diBn ra trong i u ki n môi tr$1ng các lu4t l quy (nh v s, d-ng t truy n th ng ch# y u theo s qu n lý c#a (a ph$/ng, ã dEn n r t nhi u b t bình v chuy n giao quy n s, d-ng t khi t c#a ng$1i thi u s b( l y cho dân di c$ m%i n và các lâm tr$1ng tr&ng cây m%i thành l4p. ánh giá m0c + nghèo ói ( PPA) ) >c l>c cho th y có r t nhi u tranh ch p v t ai gi*a nhóm ng$1i b n x0 và và dân di c$, gi*a dân di c$ và các lâm tr$1ng ( Action Aid và ADB, 2004). Quy n s, d-ng t c#a c+ng &ng ng$1i thi u s ch$a $2c chính th0c hoá m+t ph n do khái ni m v quy n s) h*u khác nhau gi*a quy (nh c#a chính ph# và c+ng &ng m+t s dân t+c thi u s . Chính ph# ã không công nh4n quy n s, d-ng t theo t4p t-c v n nh n m nh vào quy n s) h*u c+ng &ng. Tuy nhiên lu4t t ai m%i ã s,a =i i m này. Nông dân ) các vùng thu4n l2i cho tr&ng cà phê thì t4p trung vào chuyên tr&ng cà phê và là nh*ng ng$1i ph- có thu nh4p ph- thu+c vào thu nh4p t7 cà phê nh t. Các h+ dân này $2c h$)ng l2i t7 vi c phát tri n m nh cà phê. Tuy nhiên, thu nh4p c#a h: c@ng gi m m nh khi cà phê th gi%i r%t giá vào n m 2001 và 2002. các khu v c này thu nh4p c#a các h+ gia ình và phúc l2i xã h+i ã gi m sút nghiêm tr:ng nh t. Trong khi c h+ nông dân nghèo và h+ không nghèo u ph i h0ng ch(u h4u qu , h+ nghèo d$1ng nh$ g;p nhi u khó kh n h/n khi i phó v%i nh*ng tình hu ng nh$ th này do h: không có # tài s n và ti n ti t ki m d a vào (xem h+p 6.1)

87

H p 5.1 Các h nghèo d%a vào cà phê nhi.u nh)t chiu nhi.u khó kh3n nh)t Ông N, 45 tu=i là ch# m+t gia ình nghèo làng Ea Sut huy n C$ Mgar, t?nh >c l>c. Gia ình ông có 7 ng$1i con u ã b9 h:c. Ông có m+t hecta cà phê. Tr$%c ây, khi cà phê giá cao, gia ình ông có ài casstte, co # g o n và n$%c t$%i cho cà phê. Tuy nhiên, hi n nay gia ình ông ch? n s>n ( m;c dù ông ã nh4n g o tr2 c p 3 l n, mAi l n 5 kg/ ng$1i). Ông ch$a bao gi1 vay m$2n ti n và không bi t gì v vi c vay m$2n c . Ông không có ý (nh phá b9 cà phê. Th4m chí ông không có ti n mua phân bón ( ông qua nghèo vì v4y i lý không th cho ông mua phân bón ch(u $2c). Cùng v%i v2 ông và 2 ng$1i con l%n , ông hi n ang i làm thuê. N u giá cà phê ti p t-c r%t trong nh*ng n m t%i, ông N có th không th ti p t-c tr&ng cà phê n*a do ông không có # ti n mau phân bón và t$%i tiêu cho cà phê nhà ông. N m nay, ông d tính tr&ng s u riêng và xen canh khoai lang v%i cà phê. Ông mu n vay ti n miBn lãi trong vòng 3 n m có th ch m sóc cà phê. Ngoài ra ông c@ng muAn nh4n $2c tr2 giúp k3 thu4t.
Ngu&n : ICARD/ Oxfarm GB/HK 2002

Các h+ gia ình nghèo có ph n l%n thu nh4p d a vào cà phê, không th tr- v*ng $2c khi giá s-t gi m sG ph i ch(u nhi u h4u qu th4m trí ph i bán t ho;c gia súc. m+t s vùng h/n 60% nông dân ang trong tình tr ng n2 ch&ng ch t. Nh*ng nông dân nghèo này ang ph i i m;t v%i n n thi u n. Khi giá cà phê cao, r t nhi u ng$1i trong s h: ã t7 b9 vi c t s n xu t l$/ng th c t4p trung vào tr&ng cà phê. H: mua l$/ng th c, th c ph'm và các v4t d-ng khác bIng ngu&n ti n thu $2c t7 tr&ng cà phê. Khi giá cà phê r%t m nh, r t nhi u nông dân nghèo chuyên trông cà phê không th mua # th0c n. Trong th1i gian dài, tình hình này ssG dEn n tình tr ng suy dinh d$Jng cho các thành viên trong h+. Ng$2c l i, nh*ng h+ khá h/n vEn có th v$2t qua $2c th1i i m khó kh n và th4m trí vEn có th tr $2c n2 ngân hàng ( xem h+p 6.2) R t nhi u thành viên c#a các h+ tr&ng cà phê nghèo ã chuy n sang làm thuê cho nh*ng ng$1i tr&ng cà phê khác. Tuy v4y, theo sau cu+c kh#ng ho ng cà phê, nhu c u thuê lao +ng làm cà phê c@ng gi m. K t qu là l$/ng cho lao +ng làm thuê cung gi m t7 20.000 &ng / ngày xu ng 15.000 &ng ngày. Quan tr:ng nh t, s n xu t cà phê d$1ng nh$ ít mang l i l2i ích cho h+ nghèo mà mang l i nhi u l2i ích cho nh*ng h+ có khá. V n này c@ng liên quan n khó kh n c#a h+ nghèo trong vi c tham gia th( tr$1ng do các h+ nghèo không s, d-ng $2c ti ng Vi t, trình + th p và ) nh*ng vùng xa không có i u ki n ti p xúc v%i thông tin và tìm hi u cách th0c giao d(ch trên th( tr$1ng. Các m i quan h th$/ng m i không cân x0ng do ng$1i mua và ng$1i bán l%n sG i u khi n th( tr$1ng. Các tác +ng này càng b( khuy ch i trên m+t th( tr$1ng y bi n +ng nh$ th( tr$1ng cà phê.

88

H p 5.2 Các h khá gi có nhi.u ngu n thu nh p khác nhau không b& nh h -ng nhi.u do giá cà phê gi m m(nh Ông P là ch# m+t h+ khá gi ) làng Buôn Niêng 2, Huy n Buôn ôn, t?nh >c l>c. Ông có 4 ng$1i con , 3 trong s 4 ng$1i con ang i h:c. Ông có 0,2 ha t v$1ng, 1,2 ha t trông cà phê, 0,3 ha t tr&ng bông, 4u xanh, ngô và 0,1 ha tr&ng lúa n$%c. Ông c@ng nuôi 2 con bò và 1 con l2n. N m 2002, ông thu $2c 3 tri u &ng t7 ngô và 4u. T7 n m 2001, ông tr&ng bông trên 0,2 ha và thu ho ch t7 tháng 7 n tháng 11. Ông ã ký h2p d&ng v%i m+t công ty bông ( tr$)ng làng gi* h2p &ng) . C0 mAi m+t kg h t ông tr&ng ông cung $2c công ty cung c p cho 2 kg phân bón và m+t chai ch ng r p. N m 2001, ông ã thu ho ch 7 t bông, thu 1,7 tri u &ng Gia ình ông ã không phá huC di n tích cà phê nh$ng ã gi m u t$ cho chúng. Trong giai o n khó kh n này, ông không thuê nhân công và ã t mình làm vi c. Ông nói “ Giá cà phê th p không nh hu)ng nhi u n thu nh4p c#a gia ình tôi:”
Ngu&n: ICARD/ Oxfam 2002

M y n m tr$%c ây, chính ph# ã ban hành gi y ch0ng nh4n quy n s, d-ng t ( LURCs) hay còn goi là s= 9 cho các h+ dân s ng trên vùng cao. V%i Lu4t m%i v t ai n m 2003, bán ho;c chuy n =i, s, d-ng làm tài s n th ch p vay v n tín LURCs có th s, d-ng d-ng ho;c chuy n quy n th7a k . Th4m chí t thuê c#a các Doanh nghi p nhà n$%c c@ng có th chuy n quy n thuê cho ng$1i khác.

Không bình c cho th y 1 tri u hecta t r7ng ã $2c chuy n sang tr&ng cà phê t7 n m 1975 n nay. T i >c l>c, n n phá r7ng vEn diBn ra th4m chí ) nh*ng vùng có nguy c/ sói l) t. Theo ngu&n tin (a ph$/ng , chính ph# d$1ng nh$ không qu n lý $2c tình hình. M+t d án do B+ nông nghi p và Danida &ng tài tr2 ã $2c tri n khai nhIm nhiên c0u v n này nh$ng ch$a có nghiên c0u nào áng k ã $2c th c hi n. Thêm vào ó, h t cà phê $2c x, lý b ng ph$/ng pháp r,a . N$%c r,a h t cà phê có th chuy n m+t l$2ng l%n ch t toxic th7a vào ngu&n n$%c trên b m;t. Tác +ng môi tr$1ng c#a n$%c th i do quá trình x, lý $%t trong m nh v$1n nh9 th$1ng không l%n do n$%c th i không nhi u l i = ra m+t di n tích l%n. Ví d-, m+t h+ nông dân s n xu t 30 t n h t n m ( 15 t n x 2 ha x 10 m3 n$%c/ t n h t) t$/ng $/ng v%i 300 m3 n$%c th i / n m. V%i 50% s n l$2ng $2c x, lý vào tháng cao i m, th i ra 150 m3 có th lEn vào trong b ch0a 75 m2 v%i chi u sâu 2 m trong m+t tháng gi m m0c + ô nhiBm. Tuy v4y, nhi u nông dân vEn dùng ph$/ng pháp này x, lý, có r t ít +ng c/ nông dân c>t gi m l$2ng n$%c s, d-ng ho;c gi m l$2ng n$%c th i tr c ti p vào sông su i. Tình hình này còn tr m tr:ng h/n khi m+t nhà máy trong th1i gian cao m x, lý 100 t n h t cà phê. Ph n l%n các nhà máy có x, lý n$%c th i. M+t vài tr$1ng h2p cá bi t không s, d-ng các thi t b( l:c n$%c sinh thái. Các thi t b( l:c n$%c này nhi u b ch0a mà các b ch0a này th$/ng t n nhi u chi phí xây d ng và b o d$Jng. Ph n l%n các nhà máy x, lý u không có h th ng x, lý n$%c th i # tiêu chu'n. Các nhà máy $2c xây d ng gân các ru+ng cà phê th$1ng có nhi u +ng c/ gi m l$2ng n$%c tiêu th- và m0c + ô nhiBm môi tr$1ng h/n do h: tác +ng môi tr$1ng c#a các nhà máy này sG r t dB nh4n th y. Ch? có m+t bi n pháp h*u hi u nh t cho các nhà máy x, lý là gi m l$2ng n$%c tiêu th- x, lý 1 t n cà phê h t và t7 ó gi m nhu c u ph i u t$ vào các thi t b( x, lý. Quay vòng s, d-ng n$%c c@ng quan tr:ng. M+t bi n pháp y h0a hHn n*a ó là 'y m nh quá trình phân huC sinh h:c c#a rác cà phê nhIm gi m th1i gian l$u tr* t7 ó gi m nhu c u u t$ c/ s) h
90

t ng. BIng vi c s, d-ng công ngh khí ga sinh h:c 'y nhanh t c + phân huC sinh h:c c@ng là các sáng ki n có th không c n thi t ph i xây b ch0a toxic nh9. Do ph n l%n cà phê arabica ch? c n r,a theo ph$/ng pháp b'n r,a ho;c g n nh$ nhiên nh$ng n$%c c n cho quá trình x, lý vEn r t l%n. (Xem b ng 6.6) B ng 5.6 So sánh n $c s' d ng trong so ch cà phê N $c s' d ng x' lý cà phê theo ph 0 pháp bán r'a c#a VI T NAM so v$i các ng hiình th1c r'a khác khô t

(mét kh i / t n nguyên li u thô) Kenya (r,a hoàn toàn) 4-6 Colombia (t7 ph$/ng pháp r,a b o v môi tr$òng n 1-6 ph$/ng pháp truy n th ng) Papua New Guine( R,a hoàn toàn) 4-8 Vietnam (bán r,a) 4-15
Ngu&n: Von Enden 2003

Hi n nhiên vi c cân bIng nhu c u n$%c gi*a các nhóm khác nhau i v%i ngu&n n$%c d$1ng nh$ ch$a $2c quan tâm. Do n$%c t$/ng i # trên th$2ng ngu&n nh$ng l i thi u d$%i h ngu&n c@ng nh$ ch t l$2ng n$%c có th b( nh h$)ng. Có kh n ng có tác +ng nghiêm tr:ng h/n i v%i t ng n$%c ng m. Trong mùa khô, v n này càng tr) nên tr m tr:ng h/n l$2ng n$%c $2c s, d-ng gia t ng, òi h9i gi ng ph i sâu h/n n*a. Nhóm làm vi c tháng 2/2004 ã th y các gi ng n$%c 2 n m tr$%c ây còn có n$%c nh$ng nay ã c n. M;c dù s m t mát này t (nh giá ngu&n tài r t > giá nh$ng chính ph# ã không th $a ra m+t c/ ch phù h2p nguyên này. S th t b i trong qu n lý c#a chính ph# làm t ng chi phí t$%i tiêu cho m+t s nông dân, làm cho 1i s ng c#a h: càng khó kh n h/n. M;c dù s, d-ng thu c tr7 sâu c#a Vi t nam ã t ng kho ng 200% trong th4p kC qua và làm gia t ng ô nhiBm n$%c ( báo cáo phát tri n Vi t nam 2002), nh$ng thuôc tr7 sâu s, d-ng cho cà phê Vi t nam t$/ng i ít. Tuy v4y, cà phê c n m+t l$2ng t$/ng i phân hoá h:c t=ng h2p. M0c + s, d-ng phân hoá h:c ã t ng g p ôi trong giai o n nh*ng n m 90 do cà phê t ng theo hàm m@. Trong khi có m+t s nông dân th c hi n ph$/ng pháp s n xu t sinh thái v%i h2p tác và tr2 giúp c#a nhà chuyên s y cà phê châu Âu và t= ch0c hA tr2 k3 thu4t 0c (GTZ), ch? có r t ít cách+ m b o hình th0c canh tác và ph$/ng pháp ch bi n này . G n ây, l2i ích c#a ph$/ng pháp s y (roster) và ph$/ng pháp x, lý ã $2c công nh4n r+ng rãi h/n. Ít nhât m+t nhà s n xu t ) Lâm &ng ã $2c ch0ng nh4n s n xu t theo ph$/ng pháp h*u c/ và ã xu t kh'u vài container hàng n m v%i lãi t$/ng i cao sang Nh4t. Có m+t vài nhà s n xu t cà phê khác c@ng ã $2c ch0ng nh4n v%i các s n ph'm h*u c/, s n ph'm có danh ti ng ho;c có ph$/ng pháp s n xu t sinh thái.

91

6 : KHUY N NGH VÀ K T LU N vi c phát tri n cà phê có th th c s c i thi n phúc l2i vùng nông thôn, t ng tr$)ng xu t kh'u nh$ l2i th v n có n#a nó, Vi t nam c n ánh giá m+t cách th c t nh*ng thu4n l2i và khó kh n c#a ngành cà phê trong hoàn c nh chính ph# sG gi m s can thi p c@ng nh$ trong b i c nh h+i nh4p qu c t . Kh n ng c nh tranh trong t$/ng lai c#a ngành cà phê sG ph- thu+c vào vi c Vi t nam chu'n b( xây d ng cho quá trình h+i nh4p nh$ th nào, ph- thu+c vi c Vi t nam có xây d ng $2c m ng l$%i các th ch ho t +ng t t, minh b ch và n ng +ng hay không. Vi t nam là n n kinh t trong quá trình chuy n =i. Ngành cà phê là m+t m+t h$%ng m%i ch0a ng nhi u thách th0c. Do cà phê là m+t trong nh*ng hàng hoá nông s n b( nh h$)ng nhi u nh t c#a th( tr$1ng th gi%i nên bài h:c t7 ngành cà phê có th áp d-ng cho các hàng hoá khác, k c các hàng hoá ch# y u tiêu th- trong n$%c. Hi n nay, m;c dù khu v c t$ nhân có vai trò ngày càng quan tr:ng nh$ng phát tri n c#a ngành cà phê, vai trò chính vEn là nhà n$%c. S ph- thu+c vào nhà n$%c này n u không có m+t ch$/ng trình hành +ng hài hòa sG $a n nguy c/ m t i h th ng các d(ch v- hA tr2 c/ b n trong quá trình chuy n =i, ;c bi t i v%i các h+ nông dân nghèo. VAI TRÒ C A KHU V C CÔNG

Ban hành chính sách
Cú hích bIng vi c th l9ng các quy (nh nhIm t ng s n l$2ng nông nghi p ã có k t qu kh quan nh$ng cung gây ra nh*ng khó kh n tr) ng i. Chi n l$2c xoá ói gi m nghèo và t ng tr$)ng c#a Vi t nam ã ghi rõ ‘các c i cách trong nông nghi p và nông thôn ã làm t ng s n l$2ng m+t cách nhanh chóng. S n xu t bình quân u ng$1i $2c 'y t7 303 kg/ ng$1i n m 1990 lên n 444 kg/ ng$1i n m 2000’ . i v%i tr$1ng h2p cà phê, t ng s n l$2ng không nh t thi t ã t o ra k t qu tích c c. Nh*ng cái giá ph i tr ng>n h n do phát tri n cà phê có th # bù >p cho nh*ng l2i ích dài h n có $2c t7 th( tr$1ng qu c t . S phát tri n c#a cà phê Vi t nam ã gây t=n h i không nh9 cho ng$1i tr&ng cà phê Vi t nam, cho các t= ch0c tài chính,chính ph# Vi t nam c@ng nh$ các n$%c s n xu t cà phê khác. Chính ph# Vi t nam có th ã nhìn th y tr$%c i u này. Quan ng i v chính sách và các bi n phát khuy n khích s n xu t có th sG không tính toán y # n y u t th( tr$1ng c#a m+t s n ph'm nông nghi p. C n ph i hi u rIng trên th( tr$1ng hàng hoá, không dB cho các nhà s n xu t bi t $2c li u các c/n s c giá c ch? là t m th1i hay là m+t d u hi u c#a s thay =i giá dài h n (Lewin, Giovannucci, Varangis 2004). N u chính ph# $a ra các gi thuy t sai, chính ph# sG làm lãng phí ngu&n l c quý báu c#a mình hA tr2 cho khu v c cà phê không còn kh n ng c nh tranh. Vì v4y, chính ph# c n có vai trõ rõ ràng trong vi c c i thi n s li u, thông tin phân tích th( tr$1ng thê gi%i c@ng nh$ thi t l4p m i quan h ch;t chG h/n v%i các t= ch0c ho t +ng có kinh nghi m trong lFnh v c này. Có bIng ch0ng cho th y bài h:c c#a ngành cà phê ã không $2c áp d-ng cho m+t s ngành khác g n ây c@ng có hi n t$/ng s-t gi m giá do t ng m nh s n l$2ng. Cà phê, i u, tôm và cá là các ngành phát tri n m nh vì v4y các v n t$/ng t nh$ i v%i ngành cà phê c@ng ã x y ra. Nhà s n su t trong n$%c c@ng ã ph i tr giá và i phó v%i nh*ng b t l2i. Khi chính
92

ph# h$%ng theo c/ ch th( tr$1ng, c i thi n kh n ng phân tích và phát tri n chi n l$2c trung và dài h n là không th thi u $2c. Thay vì tham gia tr c ti p vào th( tr$1ng, chính ph# nên t4p trung vào vai trò chính c#a mình là hA tr2 cho khu v c t$ nhân t xây d ng k ho ch hành +ng và chi n l$2c c#a mình. Chính ph# c@ng có th hA tr2 ph n nào thông qua các hi p h+i nông dân và th$/ng m i. Chính ph# c@ng có th giúp c i thi n m0c + tin c4y và ti t ki m th1i gian tìm ki m thông tin th( tr$1ng, m+t trong nh*ng y u t s ng còn các ngành có th i phó k(p v%i các d u hi u và xu h$%ng th( tr$1ng. Vi c này có th th c hi n bIng cách c i thi n, xây d ng m i quan h ch;t chG v%i các t= ch0c qu c t ; thu th4p, l$u tr* và ph= bi n s li u th$/ng m i hi u qu h/n. Kh n ng i phó v%i th( tru1ng c#a khu v c t$ nhân phù thu+c không ch? vào kh n ng c nh tranh c#a khu v c này mà còn ph- thu+c vào kh n ng né tránh kh#ng ho ng bIng các sách l$2c và i u ch?nh s n xu t.

Các (nh ch
Theo tinh th n các khuy n ngh( c#a b n Chi n l$2c Tòan di n Xoá ói Gi m nghèo và Phát tri n (CPRGS) ‘ m b o s công bIng, không phân bi t ôi s, i v%i m:i thành ph n kinh t ti p c4n v%i các y u t= v v n, tín d-ng, t ai, công ngh và thông tin’ , Chính ph# c n tích c c 'y m nh vi c thành l4p các th ch , ;c bi t các t= ch0c công – áp 0ng các nhu c u này. Th c t phàn nàn c#a r t nhi u nhà kinh doanh và xu t kh'u và phê v vi c h: không $2c chính ph# và các t= ch0c liên quan cung c p s li u th( tr$1ng cho th y h n ch mang tính t= ch0c c n $2c chính ph# quan tâm. Thêm vào ó là s m t lòng tin i v%i ch t l$2ng thông tin c#a m+t s c/ quan chính ph# c p. H4u qu là khu v c t$ nhân bu+c ph i t th c hi n vi c thu th4p thông tin và nghiên c0u c#a mình. Nh*ng công ty nh9, ;c bi t các công ty trong n$%c h n ch v kinh phí ã r t nhi u khó kh n trong công tác này. M;c dù vi c ph= bi n thông tin, cung c p s li u ã $2c c i thi n g n ây nh$ng các công ty t$ nhân vEn phàn nàn v các khó kh n trong khai thác thông tin. C/ quan nh$ T=ng c-c th ng kê và Vicofa c n ph i m) c,a h/n n*a, cung c p và ph-c v- thông tin nhi u h/n n*a. Các c/ quan này c@ng c n ph i nâng cao ch t l$2ng thông tin thu th4p và kh n ng phân tích thông tin. ào t o k3 thu4t s n xu t cà phê tr$%c ây ch? $2c thông qua chính ph# và các doanh nghi p nhà n$%c và các nhà cung c p d(ch v-. Hi n nay do s phát tri n c#a khu v c t$ nhân nên vi c ào t o k3 thu4t c@ng ph n nào b( h n ch . Duy trì các d(ch v- có hi u qu theo mô hình nh$ h2p tác gi*a nhà n$%c và t$ nhân là c n thi t không ch? cho c nh tranh dài h n và còn cho s s ng còn c#a các h+ nông dân nh9 mà v%i h: các d(ch v- nhi u khi ch? là ngành cung thông tin ch# y u. G n ây, ã có m+t s ch$/ng trình ào t o v cà phê nh$ tr&ng, ch bi n và th$/ng m i hoá cà phê. u t$ cho ào t o v cà phê $2c phi t4p trung, t$/ng t nh$ mô hình c#a Brazin, sG giúp t o ra m+t khu v c lành ngh h/n ph-c v- cho vi c nâng cao kh n ng c nh tranh nói chung. Mô hình nghiên c0u t i ru+ng ã $2c Cenicafe c#a Côlômbia phát tri n thành công sG giúp nhi u cho ng$1i tr&ng cà phê Vi t nam. duy trì thu nh4p cho ng$1i tr&ng cà phê c@ng nh$ giúp h: áp 0ng $2c các yêu c u ch t l$2ng, c n quan tâm n các công o n thu ho ch và sau thu ho ch. Quan tr:ng tr:ng nh t ó là các c/ s) s y khô # i u ki n. Ng$1i tr&ng cà phê Vi t nam không có # các c/ s) s y khô. S thi u h-t này càng tr) nên tr m tr:ng do u t$ cho các d-ng c- thi t b( s y khô òi h9i chi phí cao. u t$ vào c/ s) h t ng và nâng cao hi u bi t c#a các h+ nông dân v quy trình s y khô có th là m+t s u t$ cho hi u qu khi thu nh4p t7 cà phê t ng lên nh1 ch t l$2ng $2c c i thi n.
93

Kh n ng c nh tranh
H u h t nh*ng th( tr$1ng c#a Vi t nam có $2c là do xâm nh4p th( ph n c#a các i th# kém c nh tranh h/n (ví d- các n$%c Châu Phi và các n$%c ông Nam Á). C nh tranh gia t ng có nghFa là cà phê Vi t nam c n ph i tìm ki m th( tr$1ng m%i, các kênh th( tr$1ng m%i c@ng nh$ gia tranh c nh tranh trên nh*ng th( tr$1ng hi n có c#a Vi t nam. N u ch? d a vào cung c p các s n ph'm v%i giá c th p, ch# y u là s n ph'm thô không có nhi u giá tr( t ng thêm sG dEn n tình tr ng cà phê Vi t nam sG b( ánh b4t b)i các i th# khác khi tC giá ho;c các y u t c nh tranh thay =i. Ngành cà phê Vi t nam c@ng có nhi u h n ch trong vi c phát tri n ti ng t m c#a mình trong vi c cung c p s n ph'm có ch t l$2ng nh t quán, trong vi c th c hi n úng h2p &ng. Trong khi ó Brazin, i th# c nh tranh chính c#a cà phê Vi t nam l i m b o $2c 3 y u t quan tr:ng ó là : giá tr( t ng thêm, tính nh t quán và + tin c4y. có th c nh tranh trong t$/ng lai, Vi t nam c n xây d ng môi tr$1ng phát tri n khu v c t$ nhân và th c hi n t t các tiêu chu'n ch t l$2ng ã ra (xem d$%i dây)

Chuy n sang phát tri n khi v c t$ nhân và vai trò c#a các Doanh nghi p nhà n$%c
Các h+ nông dân Vi t nam $2c h$)ng l2i t$/ng i l%n t7 vi c xu t kh'u cà phê. H: $2c h$)ng g n nh$ giá cà phê xu t kh'u, nhi u khi còn cao h/n c giá cà phê xu t kh'u. Khi nhà n$%c rút d n s tham gia và can thi p c#a mình vào th( tr$1ng cà phê, rõ ràng v( th c@ng nh$ l2i ích c#a các h+ tr&ng cà phê c@ng sG b( gi m i. V n này là v n quan tr:ng, c n $2c quan tâm khi ho ch (nh chính sách. Khi c= ph n hoá các doanh nghi p nhà n$%c, ph n c#a ng$1i tr&ng cà phê trong giá xu t kh'u cà phê sG ph- thu+c nhi u vào m$c + c nh tranh thu mua cà phê. Phát tri n khu v c t$ nhân ph- thu+c m+t ph n vào vi c m b o ‘môi tr$1ng bình t. B n thân các bi n pháp trong quá trình c i t=, chuy n =i các doanh nghi p nhà n$%c c@ng có nh*ng l2i ích và cái giá nh t (nh. Nguy c/ c#a quá trình chuy n =i diBn ra trong th1i gian dài ó là nhà n$%c vEn ti p t-c c n tr) s phát tri n c#a khu v c t$ nhân và các t= ch0c khác. Khi m+t s t= ch0c c#a chính ph# còn thi u quan tâm và trách nhi m v%i các nhu c u c#a ngành thì s quan tâm c#a m+t s các t= ch0c khác nh$ t= ch0c tài chính d$1ng nh$ c@ng ã gi m, ít nh t là trong ng>n h n. Khó kh n xu t phát t7 quá trình chuy n =i n u không $2c
94

tính n y # có th t o ra nh*ng kho ng tr ng nguy hi m cho ng$1i nghèo là nh*ng ng$1i ph i ch(u nhi u thi t thòi nh t. Do v4y, vi c u t$ cho các t= ch0c và c/ s) h t ng ngày càng có t m quan tr:ng trong vi c giúp nông dân phát tri n kinh doanh, duy trì l2i ích c#a mình trong xu t kh'u cà phê.

Tiêu chu'n ch t l$2ng và s nh t quán
Trên Th1i báo kinh t Vi t nam s tháng 2/2004 Th0 tr$)ng b+ Nông nghi p và Phát tri n Nông thôn Cao 0c Phát ã phát bi u là nâng cao kh n ng c nh tranh c#a Vi t nam, Vi t Nam c n thay th truy n th ng t4p trung vào s l$2ng bIng vi c t4p trung vào ch t l$2ng. Nh*ng c g>ng th c hi n vi c thay =i này ã có nh*ng thành công nh t (nh nh$ng c@ng t9 ra r t khó th c hi n. S phát tri n m nh mG c#a cà phê Vi t nam trong nh*ng n m 90 là k t qu c#a các chính sách khuy n khích c#a chính ph# c@ng nh$ nhu c u ch bi n c#a các nhà s n xu t cà phê v%i chi phí th p ( th$1ng kèm theo ch t l$2ng th p). Môi tr$1ng trong và ngoài n$%c nay ã thay =i. Chính ph# c@ng ã có nh4n th0c h/n v th( tr$1ng cà phê và các tác +ng c#a nó t%i nông dân nên ã có ý (nh t o ra nh*ng thay =i trong s n xu t cà phê. Tuy nhiên vi c thay =i này c n ph i có nh*ng u t$ t$/ng i l%n nên ã h n ch ph n nào nh*ng c g>ng c#a chính ph#. Hi n nay có nhi u n$%c s n xu t cà phê t4p trung vào vi c nâng cao ch t l$2ng. Th c t hi p h+i các n$%c s n xu t cà phê và m+t s n$%c khác ã không ng7ng khc ã có l2i th . Vi t nam vEn u t$ theo mô hình s l$2ng l%n /chi phí th p. Trong ngành s n xu t ch bi n cà phê v%i m0c + 90% công nghi p hoá và &ng nh t nh$ hi n nay, v%i tiêu chuân ch t l$2ng ã $2c thi t l4p sKn, giá c và m0c + =n (nh là y u t chính cho c nh tranh. Nh t là khi các khách hàng cà phê thông qua các l a ch:n c#a mình ã t o ra tiêu chu'n ch t l$2ng, r t khó kh n t o nên $2c m+t chu'n m c m%i. Các chuyên gia ngành cà phê cho bi t hi n nay, các nhà ch bi n cà phê vEn cho rIng các tiêu chu'n và giá c hi n t i là phù h2p v%i h: m;c dù các tiêu chu'n này ch? là ng>n h n nó vEn c0 $2c áp d-ng.

Giá tr( gia t ng
Th tr ng xu t kh u : M+t m-c tiêu phù h2p cho Vi t nam là phát tri n vi c ch bi n và phân ph i cà phê hòa tan vì Vi t nam có th phát tri n v%i chi phí th p, các s n ph'm cà phê hAn h2p (v%i cà phê arabica do Vi t nam s n xu t). Vi t nam c n ph i ti p t-c u t$ vào công o n cu i cu quá trình s n xu t nh$ c/ s) h t ng và các thi t b( ch bi n. M+t lFnh v c m%i c@ng ang $2c th, nghi m ó là cà phê u ng sKn m+t ý t$)ng ang $2c tri n khai v%i d tính các lo i s n ph'm này sG có s t ng tr$)ng. Tìm ki m và công nh4n các ph$/ng pháp canh tác b n v*ng h/n c@ng là m+t trong vi c xây d ng chi n l$2c phát tri n s n ph'm khác bi t trong t$/ng lai. Vi c này c@ng có tác d-ng t t v%i môi tr$1ng. Trong trung h n, khi ã c i thi n các s n ph'm cà phê c#a mình, t ng giá tr( s n ph'm nguyên li u thô, Vi t nam có th chuy n sang phát tri n m+t s th( tr$1ng s n ph'm chuyên bi t. Trong trong h n, t t h/n Vi t Nam nên t4p trung c#ng c s n xu t các s n ph'm c/ b n, truy n th ng, nâng cao m0c + nh t quán và uy tín cà phê Vi t nam.
95

Th tr ng trong n c : Ph n l%n 82 tri u dân Vi t nam quen thu+c v%i cà phê và m+t s không nh9 ng$1i dân Vi t nam u ng cà phê. Cà phê không ch? ph= bi n ) các thành ph mà còn ) các vùng nông thôn. ây là m+t y u t thu4n l2i phát tri n th( tr$1ng trong n$%c y ti m n ng. V%i thu nh4p bình quân u ng$1i là 2350 ô la m3 n m 2003( ã i u ch?nh theo s0c mua), s0c mua c#a th( tr$1ng trong n$%c là r t l%n. 0c v%i s dân t$/ng t nh$ Vi t nam ã tiêu th- h/n n,a tri u t n cà phê mAi n m. M+t th( tr$1ng trong n$%c phát tri n sG h4u thuEn cho ng$1i tr&ng cà phê phát tri n, giúp h: 0ng v*ng khi th( tr$1ng th gi%i bi n +ng. Brazin là m+t dEn ch0ng t t trong vi c phát tri n th( tr$1ng trong n$%c và hi n nay ã tr) thành th( tr$1ng cà phê l%n th0 2 th gi%i. Kinh nghi m c#a Brazin và các n$%c nh$ Colombia, Mexicô và nhi u n$%c khác có th là bài h:c h*u ích cho Vi t nam trong vi c tìm ra m+t chính sách nh t quán phát tri n ngành cà phê.

Qu n lý r#i ro
Cu+c kh#ng ho ng g n ây ã ã gây nên hi n t$2ng né tránh r#i ro thái quá trong s n xu t và buôn bán cà phê. Nông dân nghèo ã ph i tr m+t cái giá quá >t. m+t vài khía c nh, kh#ng ho ng ã góp ph n h2p lý hóa s phát tri n c#a ngành cà phê Vi t nam, g>n s phát tri n v%i liên quan n s phát tri n c#a cà phê vEn th c t th( tr$1ng nhi u h/n.Tuy nhiên, 2 v n ch$a $2c quan tâm ó là môi tr$1ng và các thay =i xã h+i do ngành mang l i. Cung c p n$%c v%i giá c h2p lý sG là v n quan tr:ng không ch? cho ngành cà phê mà cho c các ngành s n xu t nông nghi p khác. Ho t +ng c#a các c/ s) ch bi n trong i u ki n không có các ch tài và chính sách khuy n khích quay vòng s, d-ng n$%c, ch ng ô nhiBm ngu&n n$%c sG tr) thành v n nghiêm tr:ng cho ng$1i s, d-ng n$%c. N$%c th i không $2c ki m soát t7 các c/ s) ch bi n có th gây ra nh*ng tác +ng nghiêm tr:ng. M+t s vùng +c canh quá ph- thu+c vào cà phê sG ch(u h4u qu th m kh c do kh#ng ho ng cà phê. Do v4y vi c a d ng hoá chung lo i t7 tr&ng tr:t nuôi tr&ng n các s n ph'm phi nông nghi p c n $2c khuy n khích m nh mG v%i m-c tiêu gìn gi* môi tr$1ng. T7 khi kh#ng ho ng x y ra, các ch? tiêu phát tri n con ng$1i ) các vùng tr&ng cà phê ch# y u ti p t-c t-t h4u so v%i các khu v c khác, ; bi t i nhóm dân t+c thi u s . i v%i m+t hàng hoá, giá c th$1ng ) giai o n c s-t gi m lâu h/n giai o n ?nh i m và chu kD này là không tránh kh9i. Vì v4y c i thi n i u ki n xã h+i ch? là t m th1i n u k ho ch phát tri n chi n l$2c các vùng này c#a chính ph# không t4p trung vào vi c a d ng hoá s n xu t, s, d-ng các k3 thu4t qu n lý r#i ro chính th0c và phi chính th0c. Gi%i thi u các k3 n ng qu n lý r#i ro c@ng sG gi m b%t nhu c u chính ph# tr2 giúp khu v c cà phê và thúc 'y kh n ng c nh tranh qu c t c#a ngành.

96

PH

c trình quá trình c i cách li n quan nông nghi p - Vi t nam

L C : L

n l=nh v%c

1998 H thu nh4p kh'u, m0c cao nh t ch? còn 50% ( tr7 các m;t hàng trong nhóm 6 m;t hàng ) T do hoá th$/ng m i cho các công ty trong n$%c bIng vi c cho phép các công ty trong n$%c tr c ti p xu t nh4p kh'u không c n xin gi y phép m;c dù m+t s h n ch nh4p kh'u vEn áp d-ng Cho phéo các công ty t$ nhân nh4p kh'u phân bón 1999 L n u tiên c p cô ta xu t kh'u g o cho các công ty t$ nhân ( Quy t (nh s 273/1999/QD-TTg, ngày 4/12/, 1999 cho phéo 5 công ty t$ nhân và 4 công ty liên doanh trong s 47 công ty $2c phép nhà xu t kh'u g o) và cho phépcông ty n$%c ngoài $2c tr c ti p mua g o t7 nông dân nhIm m-c ích xu t kh'u Th c hi n u giá 20% cô ta xu t kh'u hàng may m;c Khuy n khích các ho t +ng th$/ng m i b ng fvi c gi m tC l k t h i ngo i t t7 80% xu ng 50% ( Quy t (nh180/1999/QD-NHNN1 ngày 30/8/1999); 2000 B9 quy (nh h n ch s l$2ng nh4p kh'u i v%i 8/ 19 nhóm hàng hoá bao g&m phân bón, ch t l9ng không c&n, hàng g m s0, túi nh a, DOP plasticizer, ceramic sanitary ware, electric fans, and bicycle ( Quy t (nh 242/1999/QD-TTg ngày 30/12/1999 có hi u l c ngày 1/4/ 2000); Ký hi p (nh th$/ng m i song ph$/ng v%i M3 vào tháng 7 m) $1ng cho hàng hoá Vi t $2c i v%i hàng hoá, d(ch h$)ng quy ch t i hu qu c vào th( tr$1ng M3 , t7ng b$%c m) c,a kinh t v- và u t$; Chu'n y ti n trình c>t gi m thu tham gia vào khu v c m4u d(ch t do châu á ( AFTA) giai o n 2001-2006. Theo k ho ch c>t gi m, m0c thu cao nh t sG ch? 20% vào n m 2003 và 5% vào u n m 2006; 2001 C#ng c m-c tiêu dài h n c#a các công ty th$/ng m i bIng k ho ch xu t nh4p kh'u 5 n m 2001-2005 thay cho ch? th c hi n theo t7ng n m nh$ tr$%c ây ( Quy t (nh 46/2001, l 4/4/2001); DJ b9 h n ch s l$2ng nh4p kh'u i v%i toàn b+ các hàng hoá trong danh m-c thu v%i các nhóm hàng hoá sau: R$2u, ckinker, gi y, g ch lát n n, kính xây d ng, m t s m;t hàng thép, d u n. (Quy t (nh s 46/2001 ngày 4/ 4/ 2001); Gi m tC l k t h+i ngo i t t7 50% xu ng 40%( quy t (nh s 61/2001/QD-TTg ngày 25/4/2001); B9 phân b= quôta cho xu t kh'u g o và nh4p kh'u phân bón( quy t (nh s 46/2001/QD-TTg 14/4/2001); Chuy n 713 dòng thu trong bi u thu t7 danh m-c t m th1i ch$a áp d-ng c>t gi m sang danh m-c c>t gi m thu ( (nh s 28/2001/ND-CP ) Cho phép các ch# th kinh t ( cá nhân và các pháp nhân) t do xu t kh'u h u h t các lo i hàng hoá bIng vi c s,a =i ngh( (nh h$%ng dEn lu4t th$/ng m i (Nghi (nh s 44/2001/ND-CP, 2/8/ 2001);

97

Giao vi c tín d-ng hA tr2 xu t kh'u cho qu3 H+ tr2 phát tri n nhIm hA tr2 các doanh nghi p, các t= ch0c kinh t và cá nhân xu t kh'u( quy t (nh 133/2001QD-TTg, 10/9/ 2001); Gi m s l$2ng các m;t hàng doanh nghi p có v n u t$ n$%c ngoaì ph i xu t kh'u t7 24 to 14 m;t hàng trong ó có g ch, men s0, dày dép, qu t i n, s n ph'm nh a, qu n áo ( quy t (nh 718/2001/QD-BKH); MCho phép các doanh nghi p có v n u t$ n$%c ngoài tham gia xu t kh'u cà phê, khoáng s n, m+t s s n ph'm gA và hang may m;c( Thông t$ s 26/2001/TT-BTM, 12/ 2001); 2002 Chi ti t danh m-c hàng hoá và bi u thu th c hi n c>t gi m theo tho thu4n $u ãi thu chung trong khuôn kh= h2p tác ASIAN n m 2002. Theo k ho ch, 481 m;t hàng $2c $a vào bi u thu c>t gi m v%i m0c thu th p h/n 20%. n th1i i m này ã có 5558 dòng hàng hoá $2c miBn gi m, 770 dòng trong danh m-c t m th1i ch$a c>t gi m, 53 dòng hàng hoá thu+c di n hàng nông nghi p và139 dòng hàng hoá trong danh m-c không c>t gi m ( Nghi (nh 21/2002/ND-CP, 2/ 2002) oàn àm phán c#a chính ph# ã b>t u phiên làm vi c y tiên v gia nh4p T= ch0c Th$/ng m i Th gi%i t i Geneva (4/ 2002)

98

TÀI LI U THAM KH O

TÀI LI U THAM KH O
ActionAid Vi t Nam và ADB. 2004. >k L>k: M+t ánh giá v nghèo ói và qu n tr( nhà n$%c có s tham gia c#a c+ng &ng. ActionAid Vi t Nam và Ngân hang Phát tri n Châu Á h2p tác v%i Nhóm Công tác ch ng ói nghèo: Hà N+i. Beckman, Malin. 2001. Khuy n nông, Nghèo ói và M0c + dB b( t=n th$/ng ) Vi t Nam: Nghiên c0u qu c gia cho Sáng ki n Neuchâtel. Tài li u công tác 152, Vi n Phát tri n N$%c ngòai. Có th tham kh o trên trang Web: http://www.odi.org.uk/publications/wp152.pdf Benjamin, D. and L. Brandt. 2002. Nông nghi p và Phân ph i Thu nh4p ) vùng nông thôn Vi t Nam trong th1i kD c i cách Kinh t : M+t câu chuy n v hai khu v c. Tr$1ng i h:c Toronto: Ontario CaféControl Vi t Nam. Công ty Qu n lý và Thanh tra Cà phê và các Nông s n Xu t nh4p kh'u Vi t Nam. c#a B+ Nông nghi p và Phát tri n Nông thôn: thành ph H& Chí Minh. n ph'm

Deininger, K. and Jin Songquing. 2003. Th( tr$1ng Bán và Cho thuê t trong c/ c u chuy n d(ch: BIng ch0ng t7 vùng nông thôn Vi t Nam. Tài li u Công tác Nghiên c0u Chính sách c#a Ngân hàng Th gi%i 3013: Washington DC Fafchamps, M., Hill, R., Kauhda, A. 2003. Chuy n Giá c Hàng hóa Qu c t v cho ng$1i S n xu t trong n$%c. Tr$1ng i h:c Oxford: Oxford. T=ng c-c Th ng kê (GSO). 2000. i u tra M0c s ng ) Vi t nam 1997-1998. Nhà Xu t b n Th ng kê: Hà N+i. T=ng c-c Th ng kê (GSO).2003a. T=ng h2p theo b ng d* li u t7 cu+c i u tra M0c s ng H+ Gia ình 2002 (B ng Excel – không xu t b n) cho Ngân hàng Th gi%i và các /n v( khác. T=ng c-c Th ng kê (GSO).2003b. K t qu T=ng c-c Th ng kê (GSO).2004. K t qu i u tra Dân s Nông nghi p 2001. Nhà Xu t b n Th ng kê: Hà N+i i u tra M0c s ng H+ Gia ình 2002. Nhà Xu t b n Th ng kê: Hà N+i

T= Công tác Liên B+ l4p B n & Nghèo ói. 2003. Nghèo i và B t binh < ) Vi t Nam: Các hình thái Không ng gia và các y u t (a. Báo cáo và Fa CD ROM do T= Công tác Liên B+ l4p B n & Nghèo ói so n th o d$%i s ch? o c#a Trung tâm Thông tin Nông nghi p và Phát tri n Nông thôn, Vi n Nghiên c0u Chính sách Th c ph'm Qu c t , và Vi n Nghiên c0u Phát tri n, và bao g&m B+ Lao +ng, Th$/ng binh và Xã h+i, T=ng c-c Th ng kê, và B+ K ho ch và u t$: Hà N+i HuDnh, K. 2003. Th1i báo Sài Gòn. “ Demand Market Respect.” T4p. 594 S .9. Nhóm Th1i báo Sài Gòn: Thành ph H& Chí Minh. ICARD và Oxfam Anh và H&ng Kông. 2002. Tác +ng c#a Kinh doanh Cà phê toàn c u t%i T?nh k L k, Vi t Nam: Phân tích và Khuy n ngh( v Chính sách. Trung tâm Thông tin Nông nghi p và Phát tri n Nông thôn và Oxfam Anh và H&ng Kông: Hà N+i. T= ch0c Cà phê Th gi%i. 2003. “ oàn Công tác K3 thu4t c#a T= ch0c Cà phê Th gi%i n Vi t Nam t7 8-12/12/ 2002.” Báo cáo và các Khuy n ngh(. H:p Ban i u hành l n th0 251 n m 2003. London. Lewin, B., Daniele Giovannucci, Panos Varangis. 2004. Các th( tr$1ng Cà phê: Các Mô hình Cung c p Tòan c u và Nhu c u M%i. Tài li u Th o lu4n Nông nghi p và Phát tri n Nông thôn 3, Ngân hàng Th gi%i: Washington DC

99

McMillan, J. 2002. L4p l i Ch2: M+t câu chuy n t nhiên v Th( tr$1ng. Norton và Co.: New York B+ K ho ch và u t$. Tháng 12/ 2003. Tóm t>t Báo cáo th c hi n Lu4t Doanh nghi p. Hà N+i. Vi n Qui ho ch Nông nghi p Qu c gia (NIAPP). 2002. Th ng kê Môi tr$1ng Nông nghi p: Th, nghi m và 0ng d-ng K3 thu4t c#a Châu Âu và M3 xác (nh Ph$/ng pháp hi u qu chi phí cho các n$%c Châu Á. Báo cáo ch$a xu t b n: Hà N+i. NguyBn Sing Cúc. 2003. Nông nghi p và Khu v c nông thôn c#a Vi t nam trong th1i kD 2002. Nhà Xu t b n Th ng kê: Hà N+i. =i m%i giai o n 1986-

North, D. 1993. Ho t +ng Kinh t theo Th1i gian. Trình bày t i Gi i Nôben n m 1993 cho Qu3 Nôben. Nobel Foundation: Copenhagen Revallion, M. and D. Van de Walle. 2003. Phân chia t t i Vi t Nam trong th1i kD chuy n =i nông nghi p. Tài li u công tác Nghiên c0u Chính sách c#a Ngân hàng Th gi%i 2951: Washington DC. Rozelle S., and J. Swinnen. Forthcoming 2004. Thành công và Th t b i c#a công cu+c c i cách: Xem xét t7 chuy n d(ch nông nghi p. T p chí V n h:c Kinh t , v n trong mùa hè. Th1i báo Sài Gòn. 2003. “ B+ Th$/ng M i i u ch?nh M-c tiêu xu t kh'u” T4p 594 S 9. Nhóm Th1i báo Sài Gòn: Thành ph H& Chí Minh. Schmick, H. và B.T. H$/ng. 2003. Báo cáo 6 tháng v Cà phê ) Vi t nam – GAIN S VM3027. USDA D(ch vNông nghi p N$%c ngòai. Tan, S. 2000. M;t tr4n Cà phê ) vùng Tây Nguyên c#a Vi t Nam: M ng l$%i Liên k t. Quan i m Châu Á Thái Bình D ng, T4p 41 S 1. Tr$1ng i h:c Victoria c#a Wellington, New Zealand. Tanev, S., A. Carlier, O. Chaudry, Q-T NguyBn. 2003. S không chính th0c và sân ch/i trong ngành Kinh doanh c#a Vi t Nam. T4p oàn Tài chính Qu c t , Washington DC. Von Enden, Jan. 2003. Gi%i thi u các T4p quán S n xu t t t trong Ch bi n Sau thu ho ch cho Cà phê Arabica t i Vi t Nam. Tài li u D án PPP “ Nâng cao Ch t l$2ng Cà phê và tính b n v*ng c#a s n xu t Cà phê ) Vi t Nam GTZ: Hà N+i PriceWaterhouseCoopers. 2004. Nghiên c0u H th ng H2p &ng hi n có và các Qui trình tr&ng cây t i Vinacafe. Price Waterhouse: Hanoi. C+ng hòa Xã h+i Ch# nghFa Vi t Nam. 2002. Chi n l$2c Gi m nghèo và T ng tr$)ng Tòan di n (CPRGS). B+ K ho ch và u t$: Hà N+i. Th1i báo Kinh t Vi t Nam. 2003. “ Các m;t hàng Xu t kh'u chính c#a Vi t nam 2002.” T4p 3 S 7. B+ Th$/ng m i: Hà N+i. Giám sát Kinh t Vi t nam. Mùa xuân 2002. C/ quan Môi tr$1ng Qu c gia, Ngân hàng Th gi%i và T= ch0c Phát tri n Qu c t an M ch : Hà N+i Ngân hàng Th gi%i. 2002. Th c hi n C i cách Phát tri n c a Vi t nam. Hà N+i Xoá ói Gi m nghèo và T ng tr$)ng nhanh h/n. Trong Báo cáo

Ngân hàng Th gi%i và các /n v( khác. 2003. ói nghèo, Báo cáo Phát tri n c#a Vi t nam 2004, Báo cáo chung c#a các nhà Tài tr2 trong H+i ngh( Nhóm t$ v n, 2-3/12/2003. Trung tâm Thông tin Phát tri n Vi t Nam: Hà N+i.

100