DOKUMENT I BANKËS EVROPIANE PËR RINDËRTIM DHE ZHVILLIM

STRATEGJIA PËR SHQIPËRINË 11 Dhjetor 2012

Përkthimet e tekstit origjinal janë siguruar nga BERZH vetëm për lehtësi leximi. Ndërsa BERZH është kujdesur në mënyre të veçantë për të siguaruar vërtetësinë e përkthimit , BERZH nuk garanton ose vërteton saktesinë e përkthimit. Risku për përdorimin e tekstit të përkthyer qëndron mbi vetë lexuesin. Në asnjë rrethanë, BERZH, punonjësit e Bankës dhe agjentët nuk janë përgjegjës ndaj lexuesit ose ndaj çdo personi tjetër për çdo pasaktësi, gabim, përjashtim, heqje, defekt dhe/ose çdo ndryshim të permbajtjes së përkthimit, pavaresisht shkakut ose per çdo dëm që rezulton prej tij. Ne rast te çdo mosperputhjeje ose kundershtimi ndërmjet versionit anglisht dhe atij te përkthyer, version anglisht merret për bazë.

TRYEZA E LËNDËS PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE ................................................................................ 2 1. PORTOFOLI I BANKËS ..................................................................................... 5 1.1. Shikim i përgjithshëm mbi veprimtaritë e deritanishme të Bankës .................. 5 1.2. Zbatimi i strategjisë së mëparshme për Shqipërinë ......................................... 6 1.3. Efekti në tranzicion i portofolit të Bankës ........................................................ 9 MJEDISI OPERATIV ......................................................................................... 10 2.1 Konteksti politik.............................................................................................. 10 2.2 Konteksti makroekonomik .............................................................................. 11 2.3 Konteksti i reformave strukturore ................................................................... 13 2.4 Mjedisi i biznesit ............................................................................................. 14 2.5 Konteksti social............................................................................................... 14 2.6 Konteksti ligjor ............................................................................................... 15 2.7 Konteksti i përdorimit me efikasitet të energjisë dhe i ndryshimit të klimës 15 ORIENTIMET STRATEGJIKE........................................................................ 17 3.1 Sfidat e tranzicionit ......................................................................................... 17 3.2 Prioritetet e Bankës për periudhën e strategjisë .............................................. 17 3.3 Sfidat sektoriale dhe përgjigja operative e Bankës ......................................... 18 3.4 Rrjedhojat mjedisore dhe sociale të veprimtarive të propozuara të Bankës ... 26 MUNDËSIA E GJETJES SË KAPITALIT: BURIMET PRIVATE DHE PUBLIKE TË FINANCIMIT ............................................................................. 27 4.1 Burimet private të kapitalit ............................................................................. 27 4.2 Financimi MDB dhe bashkëpunimi me institucionet e tjera financiare ndërkombëtare dhe me donatorët shumëpalësh .............................................. 28

2.

3.

4.

Aneksi 1 – Analiza politike ........................................................................................... 31 Aneksi 2 – Analiza e sfidave të tranzicionit ................................................................ 38 Aneksi 3 – Tranzicioni ligjor ........................................................................................ 47 Aneksi 4 – mbështetja për bizneset e vogla ................................................................ 51 Aneksi 5 – Bashkëpunimi teknik ................................................................................. 54 Aneksi 6 – Disa tregues ekonomikë të përzgjedhur ................................................... 55 Aneksi 7 – Barazia gjinore ........................................................................................... 56

i

PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE Shqipëria është e angazhuar dhe zbaton parimet e demokracisë shumëpartiake, të pluralizmit dhe të ekonomisë së tregut, në përputhje me kushtet e përcaktuara në Nenin 1 të Marrëveshjes Themeluese të Bankës. Gjatë periudhës pas miratimit të strategjisë së mëparshme në vitin 2009, përparimi në tranzicionin e mëtejshëm demokratik nuk ka qenë në të njëjtin nivel. Partia kryesore opozitare nuk e ka njohur rezultatin e zgjedhjeve të përgjithshme të vitit 2009. Pas marrëveshjes politike të muajit nëntor 2011, midis qeverisë dhe opozitës, ka pasur një përmirësim të konsiderueshëm të dialogut politik. Shqipëria e ka paraqitur kërkesën për anëtarësim në Bashkimin Evropian në vitin 2009 dhe procesi i përafrimit me BEnë mbetet një pikë e rëndësishme mbështetëse për reformat demokratike. Shqipëria ka qenë i vetmi vend në Evropën Juglindore që nuk ka pasur recesion gjatë këtyre viteve të fundit. Mirëpo, edhe pse rritja e PBB-së vijon të jetë mbi mesataren e rajonit, gjithnjë e më shumë është bërë i dukshëm ngadalësimi ekonomik, ku rritja ekonomike prej rreth 3 për qind në vitin 2011 ishte më e ulët se gjatë viteve të mëparshme. Ngadalësimi i veprimtarisë ekonomike gjatë vitit të fundit kryesisht ka ardhur si shkak i ecurisë së dobët të disa prej tregjeve kryesore të BE-së. Eksportet kanë vijuar të rriten, por me një ritëm më të ngadaltë, ndërsa është ngadalësuar edhe rritja e importeve. Nga kriza janë goditur edhe dërgesat nga shqiptarët që punojnë jashtë vendit. Ka shumë vjet që inflacioni është i ulët, por borxhi publik është i lartë, sipas standardeve rajonale: ai qëndron diçka më pak se 60 për qind të PBB-së. Për rrjedhojë, hapësira për të marrë borxh tjetër shtesë është i kufizuar. Në sektorin bankar, rritja e kredisë mbetet pozitive, por shumë më poshtë se nivelet përpara krizës. Niveli i kredive problematike është i lartë dhe është rritur gjatë vitit të fundit, duke arritur thuajse 19 për qind në fund të vitit 2011. Parashikimi afatshkurtër për ekonominë shqiptare është tejet i pasigurt. Tani për tani Banka parashikon që rritja e PBB-së të bjerë në rreth 1.2 për qind në vitin 2012, me një rritje modeste në 1.8 për qind në vitin 2013. Sipas skenarit bazë të Bankës, rritja pritet të jetë rreth shifrave 3-4 për qind në 2014/2015. Mbeten disa pika të konsiderueshme prekshmërie afatshkurtra për shkak të lidhjeve të ngushta me Greqinë dhe Italinë në fushën e tregtisë, investimeve dhe dërgesave nga jashtë. Mungesa e hapësirës fiskale përbën një burim shtesë prekshmërie, çka thekson nevojën për të shtuar punën për zgjerimin e bazës tatimore, përmirësimin e efikasitetit të shpenzimeve publike dhe intensifikimin e përpjekjeve për përmirësimin e kushteve të biznesit dhe thithjen e flukseve më të mëdha hyrëse të investimeve. Shqipëria ka bërë përparim të vazhdueshëm me reformën strukturore gjatë dy dekadave të fundit, edhe pse i është dashur të kapërcejë dobësi institucionale serioze dhe njërën prej pikënisjeve më të vështira për tranzicionin. Por vendi përballet me sfida të konsiderueshme në të gjitha fushat. Në sfidat kyçe që mund të trajtohen me mbështetjen e financimit dhe asistencës që jep BERZH-i përfshihen:  Ecja drejt një sektori energjetik më të qëndrueshëm. Shqipëria e ka mundësinë për t’u bërë një aktor rajonal në tregun e energjisë së rinovueshme, por arritja e këtij objektivi do të kërkojë përmirësimin e efikasitetit dhe kapaciteteve të

2







shpërndarjes dhe prodhimit, një rritje të konsiderueshme të pjesëmarrjes së sektorit privat në prodhimin e energjisë dhe një kuadër rregullator të përmirësuar. Permiresimi i infrastrukturës së vendit edhe përmes rritjes së pjesëmarrjes së sektorit privat. Vënia në zbatim e projekteve me partneritet publik-privat (PPP) dhe financimi i koncesioneve do të ketë rëndësi kritike për trajtimin e kësaj sfide të tranzicionit. Një faktor kyç në çuarjen përpara të integrimit rajonal dhe transportit të qëndrueshëm të Shqipërisë do të jetë edhe zhvillimi i hekurudhave dhe i infrastrukturës së porteve. Zhvillimi i një sektori biznesi dhe agrobiznesi më të gjallëruar. Në një mjedis të vështirë ekonomik ndërkombëtar, sektori privat shqiptar do të ketë nevojë për mbështetje financiare dhe teknike për të promovuar një integrim vertikal më të madh, novacion, aftësi konkurruese dhe drejtim të përmirësuar të shoqërive tregtare. Sfidat e mëtejshme përfshijnë zvogëlimin e barrës administrative me të cilën përballen bizneset, përfundimin e privatizimit dhe rritjen e zbatimit me forcë të shtetit ligjor. Thellimi i ndërmjetësimit financiar. Ndërmjetësimi financiar është ende i ulët, në raport me standardet rajonale dhe zhvillimi i tij është ngadalësuar nga ndikimi negativ i krizës. Në sfidat e së ardhmes përfshihet rritja e flukseve të kreditimit të ekonomisë reale në kushtet e kërkesave më të rrepta për kapitalin dhe shtytja e zhvillimit të shërbimeve financiare jobankare.

Drejtimet strategjike Prioritetet e Bankës për tre vitet e ardhshme do të përqendrohen te zhvillimi i qëndrueshëm i sektorit privat, duke u mbështetur në shpirtin e fortë të iniciativës private në ekonomi. Banka do të investojë edhe në projekte me përparësi të madhe të sektorit publik në fushën e infrastrukturës, ku investime të tilla mund të zgjidhin boshllëqe të rëndësishme të tranzicionit. Duke mbajtur parasysh sfidat e tranzicionit, të evidentuara më lart, veprimtaritë e Bankës në Shqipëri do të përqendrohen në fushat e mëposhtme:  Promovimi i politikave të qëndrueshme energjetike dhe i investimeve që e mbështesin mjedisin. Banka do të punojë nga afër me autoritetet shqiptare dhe me rregullatorët e pavarur për ta përmirësuar më tej kuadrin rregullator dhe administrativ për investimet e sektorit privat, sidomos në sektorin e energjisë së rinovueshme. Banka, përmes linjave financuese të dedikuara, do të financojë projektet e përdorimit me rendiment të energjisë dhe projektet e energjisë së rinovueshme dhe, në bashkëpunim me institucione të tjera financiare ndërkombëtare dhe me banka të nivelit të dytë, do të mbështesë rritjen e nivelit dhe qëndrueshmërinë financiare të prodhimit dhe shpërndarjes së energjisë. Me rëndësi kyçe për rritjen e aftësisë konkurruese dhe integrimin rajonal do të jenë edhe linjat e interkonjeksionit dhe gazsjellësit. Përmirësimi i mëtejshëm i komercializimit, konkurrencës dhe përfshirjes së sektorit privat në infrastrukturë, krahas projekteve publike të vëna në objektiv. Banka do t’i asistojë autoritetet shqiptare, si në nivel qendror edhe në nivel vendor, për rritjen e përfshirjes së sektorit privat në shërbimet komunale dhe ato të transportit, përfshirë në mirëmbajtje e rrugëve. Asistenca financiare do të plotësohet me këshillim teknik, duke shfrytëzuar si pikë mbështetëse përvojën e Bankës në strukturimin dhe zbatimin me sukses të PPP-ve dhe financimin e



3





koncesioneve. Banka do të punojë nga afër me Qeverinë edhe për çuarjen përpara të tranzicionit në sektorët e porteve detare dhe hekurudhave. Mbështetja e zhvillimit të një sektori privat më konkurrues. Banka do të vazhdojë të jetë partner i fuqishëm për investitorët e huaj dhe për shoqëritë tregtare vendase, si drejtpërdrejt, ashtu edhe nëpërmjet linjës së ndërmarrjeve vendase (LEF). Banka do të ndjekë një politikë aktive për investimet në sektorë të tillë si agrobiznesi, prodhimi dhe shërbimet, teknologjia e informacionit dhe komunikimit (TIK) dhe turizmi, që të gjithë sektorë me potencial modernizimi dhe rritjeje të krijimit të vlerës në ekonominë shqiptare, e cila ende mbështetet në mënyrë të tepruar tek importet dhe tek aktiviteti i nënkontraktimit të krahut të punës në industrinë tekstile. Fuqizimi i sektorit financiar dhe thellimi i ndërmjetësimit. Banka do ta mbështesë sektorin bankar në kushte të vështira tregu me linja kreditimi dhe linja të tjera siç është linja e bashkëfinancimit të mesëm (MCFF). Banka, përmes një bashkëpunimi të ngushtë me Bankën e Shqipërisë, do t’u përgjigjet në kohë nevojave të reja të sektorit financiar vendas.

Banka do të bashkëpunojë nga afër me Bashkimin Evropian dhe me institucione të tjera financiare ndërkombëtare në të gjitha operacionet e veta, si edhe gjatë dialogut për politikat, në mënyrë që të arrijë një ndikim maksimal për tranzicionin dhe t’i japë mundësi Shqipërisë të integrohet më tej në strukturat e BE-së dhe ato globale.

4

1. 1.1.

PORTOFOLI I BANKËS Shikim i përgjithshëm mbi veprimtaritë e deritanishme të Bankës

Gjer në fund të vitit 2011, Banka ka nënshkruar gjithsej 56 projekte në Shqipëri, me një vlerë totale investimi nga BERZH-i prej 667 milion Euro qysh prej fillimit të operacioneve në vitin 1992. Mesatarisht, për çdo 1 Euro investim nga BERZH-i janë thithur 2,5 Euro investim nga partnerët e tjerë, duke nënkuptuar një vlerë projektesh gjithsej prej 2,33 miliard Euro (shih Tabelën 1). Stoku i portofolit të tanishëm është shpërndarë si vijon: 37 për qind për infrastrukturë, 33 për qind për energjetikë, 22 për qind për industri, tregti dhe agrobiznes dhe 7 për qind për institucione financiare. Kjo shpërndarje përfaqëson në përgjithësi nevojat dhe mundësitë për investime në ekonominë shqiptare gjatë dy dekadave të fundit. Gjatë periudhës 2009-2011, Banka i rriti veprimtaritë e financimit në Shqipëri, pjesërisht në përgjigje të një zvogëlimi të burimeve alternative të fondeve në kushtet e krizës evropiane të borxhit sovran dhe të efektit që ka pasur kjo krizë në vendet fqinje si Greqia dhe Italia. Gjatë vitit 2011, Banka arriti rekorde të reja me një vëllim vjetor pune prej 96 milion Euro dhe me shumë bruto të lëvrimeve prej 93 milion Euro. Pjesa që zë sektori privat në portofolin e BERZH-it në Shqipëri është rritur gradualisht gjatë periudhës së strategjisë së mëparshme për Shqipërinë, nga 47 për qind në vitin 2008 në 56 për qind në vitin 2011. Një prirje tjetër pozitive gjatë viteve të fundit është zvogëlimi i përqindjes së shumave jo të tërhequra: nga 44 për qind në vitin 2008 në 30 për qind në vitin 2011 (shih Tabelën 2). Tabela 1: Shikim i përgjithshëm mbi portofolin në Shqipëri, 31 dhjetor 2011
SEKTORI VËLLIMI TREGTAR PROGRESIV NETO Nënshkruar Numri i nga projekteve BERZH 211 12 2 39 10 172 16 75 4 38 5 23 5 8 2 6 20 188 4 14 5 8 5 64 3 39 3 63 8 193 1 15 7 178 56 667 Kosto projekti gjithsej 805 110 695 128 45 43 30 10 767 32 17 350 82 286 629 15 614 2329 STOKU I PORTOFOLIT KORRENT %e %e Aktivet e aktiveve të Portofolit shfrytëzimitshfrytëzimit 33% 93,3 29% 8% 33,8 11% 25% 59,5 19% 7% 29,9 9% 1% 3,6 1% 4% 20 6% 1% 4,3 1% 1% 2 1% 22% 98,1 31% 0% 0,8 0% 1% 2,4 1% 12% 53,1 17% 4% 17 5% 5% 24,8 8% 37% 95,9 30% 3% 9,3 3% 35% 86,6 27% 100% 123,2 100%

Vlera (në milion Euro) Energjetika Burimet natyrore Energjia dhe energjetika Institucionet financiare Kapitali neto bankar Huadhënia bankare Financimi i biznesit të vogël Shërbimet ICA Agrobiznesi Fonde kapitali neto Prodhimi & Shërbimet Prona & Turizëm Informacioni & Infrastruktura ME\I Transporti GJITHSEJ

%e shumës gjithsej nga BERZH Portofoli 26% 150,3 35% 36,8 25% 113,5 59% 31,4 84% 3,6 53% 20 27% 4,3 60% 3,5 25% 101,7 44% 0,8 47% 5,5 18% 53,1 48% 17,5 22% 24,8 31% 169,7 100% 11,5 29% 158,2 29% 453,1

5

Tabela 2: Zhvillimi i portofolit në Shqipëri, 2008-2011
Zhvillimi gjatë periudhës 20072010 2011 (3 vjet prej strategjisë së (fund-2008 kundrejt fund2011) 667 192 453 114 56 15 317 128 30% - 14 p.p. 96 9 93 9 243 56% 62% 8 0 11 0 63 - 9 p.p. + 9 p.p.

Vlera (në milion Euro)

2008

2009

2010

Vëllimi tregtar progresiv bruto Stoku i portofolit korrent Numri i operacioneve Aktivet e shfrytëzimit % të patërhequra Vëllimi tregtar vjetor Numri i operacioneve Lëvrime bruto

475 339 41 189 44% 88 9 82 9 180 47% 53%

518 370 46 226 39% 59 7 61 5 273 54% 62%

575 393 52 253 36% 75 9 57 0 286 54% 62%

Anulime vjetore
Stoku aktiv në proces Pjesa e sektorit privat (% e portofolit) Jo-shtet (% e portofolit)

1.2.

Zbatimi i strategjisë së mëparshme për Shqipërinë

Strategjia e mëparshme për Shqipërinë është miratuar më 17 nëntor 2009 dhe në të përvijohen këto prioritete kryesore:  Në sektorin e energjisë: Mbështetje për investimet shumë të nevojshme e prioritare për sigurinë e digave, së bashku me institucione financiare ndërkombëtare dhe donatorë të tjerë. Shikimi i mundësisë për të punuar me investitorë privatë për zhvillimin e koncesioneve të hidrocentraleve të reja përmes linjës së financimit të drejtpërdrejtë për energji të qëndrueshme në Ballkanin Perëndimor (WeBSEDFF) dhe në sektorin e burimeve natyrore. Mbështetje për reformat e duhura rregullatore dhe institucionale nëpërmjet dialogut për politikat. Në sektorin e transportit: Vijimi i mbështetjes së rritjes së standardit të rrjeteve rrugore në Shqipëri, me theksin te lidhjet rajonale dhe rrjetet e rrugëve lokale. Mbështetje për reformat sektoriale nëpërmjet asistencës teknike dhe nxitje e përfshirjes së sektorit privat në zhvillimin e infrastrukturës së transportit nëpërmjet PPP-ve apo formave të tjera të financimit të koncesioneve. Përpjekje për të zgjeruar dialogun dhe eksplorimin e mundësive për të zhvilluar projekte të mundshme ekonomikisht, në sektorin hekurudhor. Në sektorin e infrastrukturës komunale dhe mjedisore: Shqyrtimi i mundësisë së investimeve në shërbimet komunale, si në ujësjellës-kanalizime dhe transport publik, e gërshetuar me përmirësime rregullatore për të mundësuar struktura të mbështetshme nga bankat në formë të financimit jo shtetëror. Shikimi i mundësive për të punuar me bashkitë e mëdha për projekte prioritare, me vëmendje të veçantë te sistemet e ujësjellës-kanalizimeve dhe mbetjet. Në sektorin e ndërmarrjeve: Nxitja e sektorit privat nëpërmjet financimit të shoqërive ekzistuese, investimeve të reja dhe/ose projekteve të blerjeve. Afrimi me ndërmarrjet e vogla dhe të mesme ose drejtpërdrejt, nëpërmjet LEF-së dhe WeBSEDFF-së, ose përmes bankave vendase me produkte të tilla si MCFF-ja dhe linja e financimit të qëndrueshëm në Ballkanin Perëndimor (WeBSEFF).







6





Zgjerimi i veprimtarive në sektorët e agrobiznesit (duke përfshirë përpunimin, logjistikën dhe shpërndarjen në pikat e shitjes me pakicë), të tekstileve/përpunimit, pasurive të paluajtshme dhe lëndëve të ndërtimit. Ndërtimi i produkteve për të ofruar financim të përdorimit me rendiment të energjisë/financim të energjisë së qëndrueshme, si edhe për të mbështetur ato shoqëri tregtare që po zhvillohen në sektorin e teknologjisë së informatikës. Në sektorin financiar: Ofrimi i linjave të MCFF-së dhe i produkteve të tjera për përballimit e përbashkët të riskut, me synim sigurimin e vijueshmërisë së huadhënies për ekonominë reale dhe fuqizimin e profilit të riskut të bankave dhe të politikave dhe procedurave huadhënëse të tyre. Mbështetja e sistemit bankar në rast nevoje, me instrumente të kapitalit neto dhe instrumente të ngjashme, për të ruajtur nivelin e huadhënies dhe për të lehtësuar ndikimin e krizës, dhe përpjekjet për të ndërtuar produkte adekuate huadhënieje duke mobilizuar fondet e donatorëve për të mbështetur ndermarrjet e vogla dhe te mesme (NVM) dhe zhvillimin e mikro-ndermarrjeve, ndermarrjeve te vogla dhe te mesme (NMVM)-ve. Puna me Bankën e Shqipërisë për të ofruar këshillim për politikat në lidhje me sigurimin e depozitave dhe mbikëqyrjen e sektorit financiar. Dialogu për politikat: Përpjekje për t’i fuqizuar më tej institucionet shqiptare dhe për të përmirësuar më shumë mjedisin për lulëzimin e sektorit privat. Vendosja e vëmendjes tek (i) identifikimi i pengesave ekzistuese ndaj sektorit privat dhe marrja e mendimeve të drejtpërdrejta për politikat dhe masat e Qeverisë; (ii) kujdesi që në nivel të qeverisë dhe të shoqërive tregtare të miratohen dhe zbatohen reforma për mjedisin dhe përdorimin me efikasitet të energjisë; (iii) kujdesi që në projekte të përfshihen kërkesa për transparencën dhe llogaridhënien; (iv) zgjerimi i përdorimit të koncesioneve private në infrastrukturë; dhe (v) shqyrtimi i objektit për asistencë konkrete të mëtejshme për autoritetet e telekomunikacioneve.

Pas miratimit të Strategjisë, Banka ka angazhuar 230 milion Euro për 25 projekte të reja. Edhe pse kushtet e tregut kanë qenë të vështira, Banka ka vijuar të luajë një rol të rëndësishëm në Shqipëri dhe i ka zgjeruar operacionet në një sërë fushash, duke punuar nga afër me institucionet e tjera financiare ndërkombëtare, sipas nevojës. Në përgjithësi, Banka i ka trajtuar me sukses shumicën e objektivave të vet gjatë periudhës së strategjisë së fundit. Është rritur vëllimi i punës, janë përmirësuar zbatimi i projekteve dhe lëvrimi i fondeve dhe Banka është angazhuar në një dialog të rritur për politikat dhe në bashkërendimin me institucionet e tjera financiar ndërkombëtare dhe donatorët e tjerë. Ka pasur bashkëpunim të fuqishëm me IFC-në në sektorin privat dhe me BEI-n në sektorin publik. Bashkëpunimi me BE-në, nëpërmjet kuadrit të WBIF-së dhe gatishmërisë së fondeve të IPA-s, e ka rritur mundësinë për t’i përballuar investimet publike, duke e ndihmuar Qeverinë të kapërcejë disa prej kufizimeve të shkaktuara nga hapësira e kufizuar fiskale. Janë zhvilluar programe të tjera teknike në fusha të tilla si transporti, energjetika, infrastruktura komunale dhe përmirësimet ligjore dhe rregullatore në mbështetje të reformave sektoriale dhe zhvillimit të sektorit privat. Banka u është përgjigjur sfidave kyçe të tranzicionit përmes zbatimit të veprimtarive të mëposhtme në fushat prioritare: Në sektorin e energjetikës, Banka ka punuar me IFC-në për të mbështetur shndërrimin e shoqërisë së shpërndarjes se energjise elektrike (OSSH), pas

7

privatizimit të saj, nëpërmjet bashkëfinancimit të programit të investimeve të shoqërisë “CEZ Shpërndarje”. Në sektorin hidroenergjetik, BERZH-i ka qenë i pari institucion financiar ndërkombëtar që ka financuar ndërtimin e HEC-eve të vegjël nëpërmjet WeBSEDFF-së dhe ka vendosur standarde të reja për bankat e nivelit të dytë në vend. Banka ka punuar edhe për përmirësimin e kuadrit rregullator duke i ofruar konsulencë teknike Ministrisë së Ekonomisë, Tregtisë dhe Energjetikës për përgatitjen e një metodike të duhur për përcaktimin e tarifaveper blerje nga projektet e energjisë së rinovueshme. Në sektorin e transportit, Banka e ka asistuar Qeverinë në rindërtimin dhe ngritjen e standardit të infrastrukturës shqiptare ne zhvillim e siper. Banka ka kontribuar në rindërtimin e rrjetit të transportit përmes financimit të rehabilitimit të rrugëve lokale dhe rajonale dhe ndërtimit të baipaseve të Fierit dhe Vlorës. Këto projekte janë shembuj të bashkërendimit të suksesshëm të donatorëve, mes Bankës, BE-së dhe BEIt, nëpërmjet Kuadrit të Investimeve në Ballkanin Perëndimor (WBIF). Banka është duke vënë në zbatim një projekt madhor konsulence teknike për të asistuar në zhvillimin e sektorit hekurudhor përmes rritjes së standardit të lidhjes hekurudhore midis kryeqytetit Tiranë dhe qytetit të Durrësit. Në të njëjtën kohë, Banka ka vënë në zbatim projektet e rrugëve Levan-Vlorë dhe Levan-Tepelenë dhe të ndërtimit të një terminali për udhëtarët në Portin e Durrësit. Këto projekte lidhen edhe me reformat sektoriale dhe fuqizimin institucional, siç është përgatitja e një strategjie për përdorimin me pagesë të rrugëve shqiptare dhe përgatitja e një plani transporti të qëndrueshme. Në sektorin komunal, Banka ka punuar shumë afër me administratën e Bashkisë Tiranë, duke mbështetur nisma të tilla investimesh si terminali i ri i transportit multimodal, i cili pritet të jetë projekti i parë i madh PPP i zbatuar ndonjëherë në nivel bashkie a komune. Gjatë së njëjtës periudhë, ka përfunduar komponenti i fundit i një projekti të rrugëve bashkiake, si edhe puna përgatitore për një sistem të kontrollit të integruar të transportit në Tiranë. Gjetkë në këtë sektor, veprimtaritë janë penguar nga mungesa e kapacitetit në nivel vendor dhe nga mospërfundimi i procesit të decentralizimit. Në sektorin e ndërmarrjeve, Banka ka mbështetur një shoqëri vendase, “Balfin Group”, për ndërtimin e qendrës më të madhe tregtare në vend, duke lehtesuar futjen e aktorëve të shquar ndërkombëtarë, siç është shoqëria franceze e shitjes me pakicë “Carrefour”. Gjatë periudhës së strategjisë, janë kryer disa investime të rëndësishme të huaja me një ndikim të konsiderueshëm në krijimin e vendeve të punës, nxitjen e eksporteve dhe inovacionin e biznesit, siç janë spitali i ri bashkëkohor “Hygeia”, i cili ofron shërbime mjekësore që nuk gjenden gjetkë në rajon, dhe fabrika e re e çimentos “Antea Cement”. Shoqëria kanadeze “Bankers Petroleum” e ka rritur vazhdimisht prodhimin dhe eksportet, falë edhe paketës së re të financimit që i ka dhënë Banka në fillim të vitit 2012. Banka ka pasur sukses edhe me shoqëritë tregtare vendase, me linjat e dedikuara të financimit LEF dhe WeBSEDFF. WeBSEDFF-ja e ka kthyer Bankën në një aktor strategjik në sektorin hidroenergjetik, i cili konsiderohet si shtytës kyç i rritjes ekonomike të Shqipërisë në të ardhmen. Klientët e LEF-së dhe WeBSEDFF-së po vënë në zbatim standarde të mira pune në sektorët përkatës në Shqipëri, duke dhënë kështu shembullin që mund të ndjekin edhe investitorët e tjerë. Krahas këtyre, Banka ka bashkëpunuar edhe me banka të tjera në vend, duke i ftuar të marrin pjesë në bashkëfinancimin e projekteve të sektorit privat.

8

Në sektorin financiar, Banka ka vijuar të jetë një partner i besueshëm për bankat dhe institucionet financiare në vend. Sistemi bankar ka ruajtur nivele adekuate kapitali dhe likuiditeti, falë një baze depozitash në rritje dhe akteve të reja normative të nxjerra nga Banka e Shqipërisë. Për rrjedhojë, nevoja për financim të jashtëm ka qenë e kufizuar. Mirëpo, Banka e ka rritur rolin e saj në këtë sektor, nëpërmjet një linje kreditimi për bankën “Tirana Bank”, filial i bankës greke “Piraeus Bank”, dhe nëpërmjet MCFF-së të nënshkruar me bankën “Societe Generale Albania”. Banka ka mbështetur edhe flukset kredituese për NVM-të në vend nëpërmjet një linje kreditimi me një institucion mikro-financimi vendas “Fondi Besa”, dhe nëpërmjet operacionit të parë me një shoqëri lizingu vendase “Landeslease”. Ka përfunduar me sukses një projekt mbështetjeje këshillimore për Autoritetin shqiptar të Mbikëqyrjes Financiare, me vënien në zbatim të akteve të reja nënligjore dhe me miratimin e akteve ligjore në Kuvend. 1.3. Efekti në tranzicion i portofolit të Bankës

Pas vitit 2009, vit kur është miratuar strategjia, BERZH në Shqipëri ka nënshkruar tetë operacione me klasifikim “tranzicion”.1 Të tetë projektet në Shqipëri janë klasifikuar paraprakisht si projekte me potencial ndikimi “të mirë” ose “të shkëlqyer” në tranzicion, duke e tejkaluar kështu objektivin prej 80 për qind të projekteve që duhen vlerësuar “të mirë” ose më lart. Një projekt që përfshin zhvillimin dhe përmirësimin mjedisor të një fushe nafte në Shqipëri është vlerësuar si projekt me potencial “të shkëlqyer” për tranzicionin. Objektivat e operacionit përfshijnë rritjen e pjesëmarrjes së sektorit privat në një sektor që është mbizotëruar nga subjekti shtetëror, si edhe ngritjen e nivelit të standardeve mjedisore dhe kalimin e zotësive dhe teknologjive. Objektivat për tranzicionin, të projekteve të nënshkruara gjatë periudhës së strategjisë, kanë pasqyruar natyrën e diversifikuar të veprimtarive të Bankës në Shqipëri gjatë periudhës 2009-2012. Krahas projektit të përshkruar më lart në sektorin e naftës dhe të gazit, Banka u ka dhënë institucioneve financiare shqiptare dy linja kreditimi për NVM-të, ka nënshkruar dy projekte për rehabilitim rrugësh, ka investuar për dy projekte biznesi dhe ka marrë pjesë në programin për rritjen e efikasitetit të shpërndarjes së energjisë elektrike. Për rrjedhojë, objektivat kryesorë për tranzicionin për këto projekte të reja kanë qenë të ndryshme në dimensione të ndryshme, me vëmendje të veçantë te vendosja e standardeve më të larta për drejtimin e brendshëm të shoqërive tregtare dhe për etikën e biznesit, ndikimi demonstrues i lidhur me ristrukturimin e suksesshëm, si edhe zgjerimi i tregut (shih Figurën 1).

Pati edhe 3 operacione të tjera (në kuadër të LEF-së dhe WeBSEDFF-së) që nuk u analizuan veçmas për tranzicionin. Këto analizohen dhe monitorohen në nivel të linjës së financimit.

1

9

Figura 1. Objektivat e lidhur me tranzicionin, në Shqipëri (përqindja e projekteve), 2009-2012

Projektet në portofolin e Shqipërisë kanë ecuri të mirë persa i takon arritjes së impaktit të parashikuar në tranzicion. Nga 22 projekte në portofolin aktiv të Bankës, të gjithë, me përjashtim të njërit, në fund të muajit maj 2012 janë në rrugë të mbarë drejt realizimit të potencialit për tranzicionin.2 Nga këto 21 projekte, pesë operacione aktive renditen3 me vlerësim nga 1 deri në 3; me fjalë të tjera, kryesisht e kanë realizuar ndikimin e dëshiruar për tranzicionin. Gjashtëmbëdhjetë operacione vlerësohen aktualisht me 4 ose me 5, çka tregon se janë drejt realizimit të objektivave për tranzicionin. I vetmi operacion që nuk e ka realizuar potencialin për tranzicionin është në sektorin e agrobiznesit. Për shkak të kushteve të vështira si pasojë e krizës financiare, klienti nuk ka qenë në gjendje t’i përmbushë objektivat e pritura, ku përfshihen përmirësimet mjedisore dhe një program trajnimi, çka ka çuar në ulje të vlerësimit. Edhe pse vlerësimi mesatar i portofolit aktiv të Shqipërisë (4,23) është më poshtë vlerësimit të të gjitha operacioneve të Bankës (4,09), mund të thuhet se ecuria e përgjithshme e portofolit të Shqipërisë është në rrugë të mbarë. 2. 2.1 MJEDISI OPERATIV Konteksti politik

Partia Demokratike e Kryeministrit Sali Berisha, parti e qendrës së djathtë, drejton një qeveri me koalicion prej vitit 2005, duke fituar një mandat të dytë rresht në zgjedhjet e përgjithshme të vitit 2009. Tani, edhe posti i Presidentit të Republikës (i zgjedhur nga Kuvendi në qershor 2012) dhe ai i Kryetarit të Bashkisë së Tiranës (i zgjedhur në zgjedhjet vendore në maj 2011) mbahen nga përfaqësues të partisë në pushtet. Ka pasur një shkallë të lartë vijueshmërie politike, duke përfshirë edhe prioritetet më të larta të Qeverisë: reformat e tregut, përfundimi i privatizimit dhe integrimi i
Të gjitha operacione aktive prej më shumë se 6 muajsh nga nënshkrimi, dhe monitorohen për efektin mbi tranzicionin të paktën një herë. 3 Renditja është një gërshetim i vlerësimit përkatës për potencialin për të ndikuar në tranzicion dhe për rreziqet ndaj efektit te tranzicioni. Tranzicioni i pritur i operacioneve zakonisht monitorohet një herë në vit dhe renditet me pikë nga 1 deri në 8, ku vlerësimi me pikë nga 1 deri në 3 tregon efektin e realizuar më shumë, nga 3 në 6 tregon se operacioni është në përgjithësi në rrugë drejt arritjes së objektivave të tranzicionit dhe 7 në 8 tregon një efekt minimal ose rreziqe të tepërta.
2

10

mëtejshëm në strukturat euro-atlantike. Duhet theksuar se për këto prioritete ekziston një konsensus mjaft i gjerë mes partive politike shqiptare, duke përfshirë edhe ato të opozitës së qendrës së majtë. Partia kryesore opozitare nuk e njohu rezultatin e zgjedhjeve të vitit 2009, ku ajo humbi me diferencë të ngushtë ndaj partisë në pushtet. Kjo çoi në bojkote periodike të Kuvendit nga ana e opozitës, çka kontribuoi në rritje të tensionit social dhe ngadalësimin e disa reformave të caktuara të politikave. Marrëdhëniet e ndera ndërmjet pushtetit qendror dhe autoriteteve vendore në kryeqytetin Tiranë, të cilat u intensifikuan pas zgjedhjeve të përgjithshme të vitit 2009, u shtendosën pas zgjedhjeve vendore të muajit maj 2011. Pas marrëveshjes politike midis qeverisë dhe opozitës, ka pasur një përmirësim të konsiderueshëm të dialogut politik dhe atmosferës së përgjithshme politike në Shqipëri pas fundit të vitit 2011. Opozita është kthyer në kuvend dhe ka bashkëpunuar për miratimin e akteve ligjore që kërkojnë shumicë të cilësuar. Një komision parlamentar me pjesëmarrjen e të gjitha partive ka filluar punën për reformën zgjedhore, punë e cila e pati kulmin e saj në muajin korrik 2012 me miratimin në Kuvend të shtesave dhe ndryshime të Kodit Zgjedhor, të rekomanduara nga OSBE-ja dhe Këshilli i Evropës. Kjo duhet të krijojë një bazë të shëndoshë për zgjedhjet e ardhshme parlamentare, që pritet të mbahen gjatë vitit 2013, me kusht që të gjitha grupet e interesit të ushtrojnë vullnetin e nevojshëm politik për ta vënë në zbatim këtë ligj në mënyrë të paanshme dhe të drejtë. Shqipëria luan një rol konstruktiv në bashkëpunimin rajonal dhe autoritetet i mbështesin aktivisht projektet e ndryshme ndërkufitare dhe rajonale. Për një vlerësim politik më të hollësishëm, shih Aneksin 1. 2.2 Konteksti makroekonomik

Ekonomia shqiptare bie në sy në rajon, gjatë këtyre viteve të fundit, si një ekonomi që i ka bërë ballë krizës globale ndjeshëm më mirë se vendet fqinje. Ndërkohë që Evropa juglindore ka hyrë në një recesion të thellë në vitin 2009 dhe ka bërë përpjekje të mëdha për rimarrë veten, PBB-ja e Shqipërisë ka vijuar të rritet çdo vit, paçka se me një shkallë më të ulët në raport me periudhën përpara krizës. PBB-ja reale u rrit me 3,6 për qind në vitin 2009 dhe 3,8 për qind në vitin 2010, duke theksuar izolimin relativ të ekonomisë nga tronditjet ekonomike gjetkë, pjesërisht falë fluksit të dërgesave private nga jashtë dhe kërkesës së brendshme relativisht të qëndrueshme. Mirëpo, shifrat më të fundit makroekonomike nxjerrin në pah një ngadalësim të veprimtarisë ekonomike, sidomos në kushtet e përkeqësimit të situatës në disa tregje kyçe të BE-së, si Greqia dhe Italia. Shkalla e rritjes së ekonomisë u ngadalësua në 3,1 për qind në vitin 2011 dhe pritet të bjerë më poshtë në një shkallë të parashikuar (tani për tani) në 1,2 për qind në vitin 2012. Ngadalësimi mund të shpjegohet me disa faktorë të ndryshëm. Rritja e eksporteve ka rënë ndjeshëm pas mesit të vitit 2011 si pasojë e një kërkese më të dobët nga jashtë vendit. Edhe kërkesa e brendshme është ngadalësuar, duke pasqyruar besimin në rënie dhe një nervozizëm në rritje të konsumatorëve dhe investitorëve në lidhje me të ardhmen afatshkurtër ekonomike. Rritja e kreditimit për ekonominë është shumë e vogël e shprehur me shifra vjetore dhe niveli i kredive problematike mbetet e lartë në

11

rreth 19 për qind e kredive gjithsej. Niveli i dërgesave private nga jashtë, një burim jetik të ardhurash për shumë shqiptarë, ka qëndruar i lartë mjaft mirë, por mund të pritet të bjerë më tej për shkak të problemeve ekonomike në Greqi dhe Itali, që janë dy vendet kryesore prej nga vijnë dërgesat private nga jashtë. Qeveria dhe banka qendrore kanë pasur sukses të dukshëm gjatë viteve të fundit, sa i takon ruajtjes së stabilitetit makroekonomik. Shkalla e inflacionit është përshpejtuar në fillim të vitit 2011, por është ngadalësuar në gjashtëmujorin e dytë të vitit dhe, në janar 2012, ka rënë poshtë objektivit prej 2-4 për qind të bankës qendrore. Me rritjen e shqetësimeve në lidhje me dobësimin e rritjes ekonomike, Banka e Shqipërisë vendosi të bëjë një ulje tjetër të normës bazë të interesit, duke e ulur në janar 2012 në shkallën më të ulët gjatë dhjetë vjetëve, prej 4,5 për qind. Më pas, inflacioni është rikthyer brenda fashës së synuar. Nga ana fiskale, janë miratuar një sërë reformash gjatë viteve të fundit, për të përmirësuar mbledhjen e të ardhurave dhe për të zbatuar politika me objektiv më të përcaktuar për shpenzimet publike. Si rezultat, deficiti i përgjithshëm i shtetit ka rënë ndjeshëm (i shprehur si përqindje e PBB-së) në raport me nivelet që kemi parë në mesin e dekadës së mëparshme. Deficiti në vitin 2011 ka qenë 3,5 për qind e PBB-së dhe qeveria ka planifikuar një deficit prej 3 për qind të PBB-së në vitin 2012: një objektiv ambicioz realizimi i të cilit, në kushtet e parashikimeve për një rritje më të dobët, do të jetë i vështirë. Përkundër përmirësimit të ecurisë, borxhi publik vazhdon të jetë i lartë në raport me shifrat krahasuese rajonale. Në mesin e vitit 2012, ky borxh është pranë kufirit prej 60 për qind të PBB-së. Si i tillë, objekti për rritjen e shpenzimeve publike është i kufizuar. Nga ana e jashtme, përqindja që zënë eksportet e Shqipërisë në PBB-në e saj është e ulët në krahasim me vendet fqinje, edhe pse kjo përqindje është rritur gjatë periudhës së strategjisë, me rritjen e mundësive për hyrjen e eksportuese shqiptarë në tregjet jashtë vendit. Eksportet kryesore vijojnë të jenë tekstilet dhe mineralet. Deficiti i llogarisë korrente është ende i madh, rreth 13 për qind i PBB-së në vitin 2011. Përkundër vazhdueshmërisë së deficiteve të llogarisë korrente gjatë këtyre viteve, rezervat valutore mbeten në një nivel relativisht të mirë (duke mbuluar rreth 4,5 muaj importe në vitin 2011) dhe borxhi i jashtëm gjithsej është më pak se 40 për qind i PBB-së, më i ulëti në rajonin e Evropës Juglindore. Flukset hyrëse të investimeve të huaja të drejtpërdrejta (IHD) në fakt janë rritur gjatë viteve të fundit, me mesatarisht 1 miliard dollarë amerikanë në vit gjatë periudhës 2009-2011, përkundër prirjes rajonale. Mirëpo, këto shifra janë ndikuar shumë nga disa privatizime kryesore, ndërsa gjer tani, IHD-të në formën e investimeve të reja në Shqipëri janë të kufizuara. Persa i takon të ardhmes, parashikimet afatshkurtra për ekonominë janë tejet të paqarta, në kushtet e paqartësive të tanishme (mesi i vitit 2012) rajonale dhe botërore. Shqipëria është mjaft e pambrojtur nga pasojat e negative, po të kemi parasysh lidhjet e ngushta tregtare dhe investuese me Greqinë dhe Italinë, megjithëse autoritetet në vend kanë bërë një punë të lëvdueshme për t’u përgatitur për situatat e ndryshme të përhapjes së krizës dhe për ta mbrojtur sa më shumë ekonominë dhe sistemin financiar nga pasojat e krizës. Në periudhën afatmesme, Shqipëria ka një potencial të madh për të arritur vendet e tjera: PBB për frymë, e korrigjuar për standardet e fuqisë blerëse, është diçka më pak se 31 për qind e mesatares së 27 Shteteve Anëtare të BEsë, sipas vleresimeve të Eurostat-it. Mirëpo, për ta realizuar këtë potencial do të jetë i

12

nevojshëm një angazhim i vazhdueshëm, si edhe zbatim i prioriteteve të reformave, të cilat evidentohen më poshtë. Për një tabelë me disa tregues ekonomikë të përzgjedhur, shih Aneksin 7. 2.3 Konteksti i reformave strukturore

Shqipëria ka bërë përparim të vazhdueshëm me reformën strukturore gjatë dy dekadave të fundit, duke kapërcyer dobësi institucionale serioze dhe njërën prej pikënisjeve më të vështira për tranzicionin. E shprehur me treguesit e BERZH-it për tranzicionin në nivel vendi, Shqipëria ka arritur rezultatin maksimal (4+) për liberalizimin e çmimeve dhe sistemin tregtar dhe valutor, duke pasqyruar natyrën e liberalizuar dhe të hapur të ekonomisë. Rezultat të lartë ka arritur edhe për privatizimet e vogla dhe të mëdha (përkatësisht, me 4 dhe 4-). Mirëpo, rezultatet e vlerësimit për reformën e qeverisjes dhe ndërmarrjeve dhe për politikën e konkurrencës janë shumë të më ulëta (2+ në të dyja rastet), çka ilustron sfidat e së ardhmes në fushën e reformave, duke qenë se përparimi në këto fusha tradicionalisht është shumë më i vështirë për t’u arritur se në lidhje me reformat e tjera, ato të fazës së parë. Në nivel sektorial, ka pasur përparim të rëndësishëm kohët e fundit në disa fusha, sidomos në sektorin e rrugëve, duke përfshirë edhe ngritjen e një dikasteri për rrugët në muajin korrik 2011, si edhe në sektorin e ujësjellës-kanalizimeve. Janë përmirësuar edhe masat e mbikëqyrjes dhe rregullimit në sektorin financiar, në përgjigje të trysnisë së rritur mbi bankat dhe institucionet e tjera financiare. Megjithatë, analiza e hollësishme e realizuar çdo vit nga Zyra e Krye-ekonomistit pranë BERZH-it, lidhur me sfidat e mbetura të tranzicionit në 16 sektorët e ekonomisë, tregon se Shqipëria ka ende shumë rrugë për të bërë në lidhje me tranzicionin. Në Figurën 2 jepen rezultatet e vlerësimit sektorial për tranzicionin, sipas një shkalle nga 1 deri në 4+. Këto rezultate mbështeten në një vlerësim të “boshllëqeve” të mbetura në tranzicion, sa i takon strukturës së tregut në fjalë dhe fuqisë së institucioneve që mbështetin tregjet. Thuajse në të gjitha rastet, boshllëqet sektoriale në Shqipëri vlerësohen ose si “të mesme” ose si “të mëdha”, ku boshllëqet më të mëdha zakonisht janë në sektorët infrastrukturorë, si transporti qytetës dhe hekurudhat, dhe në institucionet financiare jobankare, si tregjet e kapitalit dhe kapitali privat.

13

Për një përshkrim më të hollësishëm të boshllëqeve sektoriale të tranzicionit në Shqipëri shih Aneksin 2. 2.4 Mjedisi i biznesit

Mjedisi i biznesit në Shqipëri në përgjithësi perceptohet se është përmirësuar vazhdimisht me kalimin e viteve dhe në ekonomi ndihet një atmosferë e fortë e iniciativës sipërmarrëse. Më shumë se 14 për qind e personave të pyetur në Vrojtimin “Jeta në tranzicion” të BERZH-Bankës Botërore thonë se në një moment a një tjetër e kanë ngritur me sukses një biznes, përqindje kjo që është më e lartë se në vendet e tjera në tranzicion me përjashtim të Moldavisë. Mirëpo, zbatimi i dobët me forcë me i ligjit dhe nivelet e perceptuara si të larta të korrupsionit mbeten pengesa të rëndësishme për zhvillimin e biznesit. Megjithëse shpeshtësia e raportuar e korrupsionit në gjykata dhe dogana ka rënë gjatë viteve të fundit, firmat vazhdojnë të raportojnë nivele të korrupsionit mbi mesataren në administratën tatimore, sipas vrojtimit të mjedisit të biznesit dhe performancës së ndërmarrjeve (BEEPS) të kryer nga BERZH-Banka Botërore në vitin 2008/2009. Rezultatet e BEEPS-it nxjerrin në pah shqetësimet e drejtuesve të bizneseve në lidhje me titujt dhe të drejtat e pronësisë. Krahas kësaj, problematik mbetet sektori i energjetikës për shkak të nivelit të lartë të mospagesave dhe vjedhjeve. Treguesit e tjerë për të gjithë vendin nënvizojnë shkallën e sfidave në të ardhmen. Përkundër përmirësimit të kohëve të fundit të rezultatit të saj në Indeksin e organizatës “Tranparency International” për Perceptimin e Korrupsionit, Shqipëria ende renditet e 95-ta nga 183 vende. Edhe treguesit e tjerë, siç është indeksi i aftësisë konkurruese i Forumit Ekonomik Botëror, në të cilin Shqipëria renditet e 78-a në botë, dhe raporti “Doing Business” i Bankës Botërore, ku Shqipëria renditet në vendin e 82-të, ilustrojnë sfidat e mbetura në mjedisin e biznesit. Përmirësimet e mëtejshme të mjedisit të biznesit do të ndihmonin në thithjen e shumave më të mëdha të investimeve, si të brendshme ashtu edhe të huaja. 2.5 Konteksti social

Gjatë dekadës së fundit, të ardhurat për frymë dhe standardet e jetesës në Shqipëri janë përmirësuar në mënyrë të konsiderueshme. Të shprehura për frymë, të ardhurat reale u rritën me 53,7 për qind nga viti 2001 në vitin 2011. Mirëpo, shpërndarja e të ardhurave mbetet tejet e pabarabartë dhe, me të ardhura për frymë të korrigjuara për paritetin e fuqisë blerëse prej 7741 dollarë amerikanë në vitin 2011, Shqipëria mbetet mes vendeve më të varfra në Evropë. Sipas Bankës Botërore, varfëria në Shqipëri ka një dimension të ndjeshëm gjeografik. Në fshat varfëria është 50 për qind më e lartë se në qytet dhe 66 për qind më lartë se në kryeqytetin Tiranë. Varfëria është sidomos e theksuar në zonat rurale të rajonit të Malësisë në veri dhe verilindje të vendit, ku thuajse 50 për qind e popullsisë klasifikohet si e varfër dhe më shumë se 20 për qind e popullsisë klasifikohet si tejet e varfër. Papunësia në Shqipëri ka rënë nga 16,4 për qind në 13,3 për qind gjatë dhjetë viteve të fundit. Dekada e shkuar është shënuar edhe nga një rënie e hendekut gjinor në shkallët e papunësisë si edhe nga një rënie e papunësisë së të rinjve. Në të njëjtën kohë, asistenca e papunësisë ka rënë dhe është shumë e ulët në shifra absolute. Sipas Institutit të Statistikave (INSTAT), vetëm 5,9 për qind e të papunëve shqiptarë e merrnin pagesën e papunësisë në vitin 2011, kundrejt 10,2 për qind përpara një

14

dekade. E krahasuar me këtë, shifra përkatëse për Evropën Perëndimore për vitin 2011 është rreth 35 për qind. Shkallët e regjistrimit në institucionet arsimore në Shqipëri mbeten ndër më të ulëtat në Evropë, për të gjitha nivelet arsimore. Sipas të dhënave të UNESCO-s, regjistrimi në arsimin fillor është vetëm 93 për qind. Në nivelin 30 për qind, raporti i regjistrimit bruto në arsimin terciar është sidomos i ulët (64 për qind për vendet e tjera evropiane të përfshira në grupin e të dhënave). Shqipëria vlerësohet ulët edhe kundrejt vendeve të tjera të rajonit të Evropës Juglindore, në kuadër të Programi të OECD-së për Vlerësimin Ndërkombëtar të Studentëve (PISA). Në përgjithësi, kapitali njerëzor i Shqipërise ka nevojë për përmirësim sinjifikativ në periudhën afat-mesme dhe afatgjatë, përt të promovuar aftësinë e ekonomise të rritet dhe të jetë inovative. Edhe pse kriza financiare botërore nuk e ka prekur ekonominë shqiptare me të njëjtën forcë që ka prekur vendet e tjera fqinje në Evropën Juglindore, të dhënat nga Vrojtimi “Jeta në tranzicion” (LITS) i BERZH-Bankës Botërore dëshmojnë se ndikimi i perceptuar nga populli shqiptar është, megjithatë, mjaft i lartë. Rreth 60 për qind e personave të pyetur u përgjigjën se kriza i ka prekur ose shumë ose mjaftueshëm, kundrejt mesatares prej 42 për qind për rajonin në tranzicion. Një përqindje e madhe e familjeve u përgjigjën se kanë qenë të detyruar të eliminojnë shpenzime thelbësore, si shpenzimet për ushqimet bazë dhe kujdesin shëndetësor, për të pasur mundësi t’i bëjnë ballë krizës. 2.6 Konteksti ligjor

Mjedisi ligjor i Shqipërisë vijon të mbetet kompleks dhe i vështirë, me gjithë reformat e konsiderueshme gjatë dekadës së fundit të cilat synojnë mbështetjen e investimeve. Kuadri i përgjithshëm ligjor është përmirësuar në mënyrë të konsiderueshme dhe hapat e marrë duket se kanë mundësuar përparim në fushën e vendosjes së një sistemi ligjor i cili të jetë në përputhje me standardet ndërkombëtare. Për shembull, ligji shqiptar i vitit 2006 “Për koncesionet” është një nga më të mirët në rajon. Sektori gjyqësor i Shqipërisë është relativisht i dobët, me fonde të pamjaftueshme dhe me rezultate negative në vrojtimet për korrupsionin, çka i vë në rrezik aspiratat e Shqipërisë për t’u anëtarësuar në BE. Gjykatat shqiptare nuk gëzojnë nivel të lartë të besimit të publikut, sidomos të komunitetit të biznesit. Disa fusha të tjera ligjore (siç është regjimi i zbatimit me forcë të ligjit në lidhje me hipotekat) kanë ende nevojë të ngutshme për reformim. Për një vlerësim më të hollësishëm të mjedisit ligjor shih Aneksin 3. 2.7 Konteksti i përdorimit me efikasitet të energjisë dhe i ndryshimit të klimës

Intensiteti i energjisë i Shqipërisë ishte thuajse katër herë më i lartë në vitin 2010 se intensiteti mesatar i energjisë i BE-së (BE-15) dhe më i lartë se i shumicës së vendeve të Evropës Juglindore. Pas vitit 1990, kërkesa për produkte të naftës është rritur vrullshëm si pasojë e rritjes ekonomike të vendit dhe i zhvillimit të shpejtë të nevojave individuale për energji. Kjo vlen sidomos për sektorin e transportit, me rritjen e përdorimit të automjeteve

15

vetjake. Gjatë periudhës 2000-2006, konsumi gjithsej i produkteve të naftës u rrit mesatarisht 3,6 për qind në vit. Rritja e energjisë së përdorur nga konsumatorët familjarë është sidomos e madhe për energjinë elektrike, me rritjen e përdorimit të ngrohjes së mjediseve me energji elektrike. Kërkesa në kohë piku në dimër tani është diku te 70 për qind më e lartë se në kohë piku në verë. Duke qenë se Shqipëria ka burime të kufizuara energjetike, siguria e ofertës së energjisë elektrike mbetet sfidë. Kjo ofertë u nënshtrohet kushteve hidrologjike, për shkak të vartësisë thuajse ekskluzive të Shqipërisë tek hidrocentralet për prodhim të brendshëm. Energjia e rinovueshme në përgjithësi përbën një fushë kyçe të zhvillimit të qëndrueshëm për Shqipërinë. Gjithashtu, shpesh ndërtesave publike u mungon efikasiteti i përdorimit të energjisë, çka e rrit mundësinë për investime ne uljen e kostove të energjisë. Edhe pse këto investime shpesh kanë vlera aktuale neto pozitive, mungesa e njohurive teknike dhe i fondeve i pengon zotëruesit e ndërtesave publike që t’i shfrytezojne këto potenciale për kursim. Shqipëria ka luajtur një rol aktiv në krijimin e Traktatit të Komunitetit të Energjisë për Evropën Juglindore. Ajo ka qenë një nga vendet e para të rajonit që e kanë nënshkruar këtë traktat në tetor 2005. Si palë kontraktuese e Komunitetit të Energjisë, Shqipëria nuk është e detyruar ta zbatojë në legjislacionin e vet tani për tani Direktivën RES 2009/28, por do t’i kërkohet ta bëjë këtë gjë në të ardhmen. Qeveria ka miratuar edhe një “Plan kombëtar të veprimit për efiçencën e energjisë 2011-2018” (PKVEE), mirëpo kuadri ligjor për shpërndarjen ndërinstitucionale të përgjegjësive për vënien në zbatim të tij mbetet per tu perfunduar. PKVEE përcakton se sektorëve që janë konsumatorë të fundmë të energjisë u duhet caktuar një plan kombëtar orientues, në mënyrë që efektiviteti i masave të propozuara të mund të ndiqet në nivel më të zbërthyer. Në kuadër të programit të Shqipërisë për të arritur synimet e Strategjisë Kombëtare të Energjisë, në ligjin kombëtar për eficiencën e energjisë parashikohen objektiva për përmirësimin e efikasitetit të përdorimit të energjisë. Prioritetet për veprim përfshijnë: uljen në mënyrë të ndjeshme të humbjeve në transmetim dhe sistem; rritjen e zbatimit me forcë të dispozitave për energjinë të Kodit të Ndërtimit; rritjen e përdorimit të ujit të ngrohur me sisteme diellore; përmirësimin e izolimit; përdorimin e sistemeve të decentralizuara të ngrohjes së mjediseve dhe të ujit; rritjen e efikasitetit të kaldajave dhe përdorimin e kaldajave të reja; përdorimin e ndriçimit inkandeshent; dhe promovimin e transportit publik dhe të përdorimit të hekurudhave për transportin e mallrave. Komunikata e Dytë Kombëtare e Republikës së Shqipërisë për Konventën Kuadër të OKB-së për Ndryshimin Klimaterik (UNFCCC) identifikon një sërë prioritetesh për përshtatjen ndaj ndryshimit të klimës, të cilat lidhen edhe me operacionet e Bankës. Ndryshimi i sjelljes së reshjeve dhe temperaturave parashikohet ta rrisë trysninë mbi burimet ujore. Prioritete do të jenë përmirësimet e infrastrukturës së ujësjellësve dhe të përdorimit me efikasitet të ujit në bujqësi dhe industri. Parashikohet që prodhimi hidroenergjetik të preket nga ndryshimet hidrologjike të shkaktuara nga klima, si edhe nga pakësimi i prurjeve të ujërave sipërfaqësore, të cilat duhen mbajtur parasysh gjatë investimeve. Sektori energjetik mund të preket edhe nga ndryshime të kërkesës stinore në periudhë piku, të shkaktuar nga ndryshimi i sjelljes së temperaturave.

16

Ndikimi i rritjes së nivelit të detit dhe i erozionit bregor do të duhet të mbahet parasysh gjatë investimeve në infrastrukturën bregdetare, siç janë portet. 3. 3.1 ORIENTIMET STRATEGJIKE Sfidat e tranzicionit

Shqipëria ka bërë përparim të vazhdueshëm me reformën strukturore gjatë dy dekadave të fundit, edhe pse i është dashur të kapërcejë dobësi institucionale serioze dhe njërën prej pikënisjeve më të vështira për tranzicionin. Por vendi përballet me sfida të konsiderueshme në të gjitha fushat. Në sfidat kyçe që mund të trajtohen me mbështetjen e financimit dhe asistencës që jep BERZH-i përfshihen:  Ecja drejt një sektori energjetik te qendrueshem . Shqipëria e ka mundësinë për t’u bërë një aktor rajonal në tregun e energjisë së rinovueshme, por arritja e këtij objektivi do të kërkojë përmirësimin e efikasitetit dhe qëndrueshmërisë së shpërndarjes dhe prodhimit, një rritje të konsiderueshme të pjesëmarrjes së sektorit privat në prodhimin e energjisë dhe një kuadër rregullator të përmirësuar. Permiresimi i infrastrukturës së vendit, edhe përmes rritjes së pjesëmarrjes së sektorit privat. Vënia në zbatim e projekteve me partneritet publik-privat (PPP) dhe financimi i koncesioneve do të ketë rëndësi kritike për trajtimin e kësaj sfide të tranzicionit. Një faktor kyç në çuarjen përpara të integrimit rajonal dhe transportit të qëndrueshëm të Shqipërisë do të jetë edhe zhvillimi i hekurudhave dhe i infrastrukturës së porteve. Zhvillimi i një sektori biznesi dhe agrobiznesi më të gjallëruar. Në një mjedis të vështirë ekonomik ndërkombëtar, sektori privat shqiptar do të ketë nevojë për mbështetje financiare dhe teknike për të promovuar një integrim vertikal më të madh, novacion, aftësi konkurruese dhe drejtim të përmirësuar të brendshëm të shoqërive tregtare. Sfidat e mëtejshme përfshijnë zvogëlimin e barrës administrative me të cilën përballen bizneset, përfundimin e privatizimit dhe rritjen e zbatimit me forcë të shtetit ligjor. Thellimi i ndërmjetësimit financiar. Ndërmjetësimi financiar është ende i ulët, në raport me standardet rajonale, dhe zhvillimi i tij është ngadalësuar nga ndikimi negativ i krizës. Në sfidat e së ardhmes përfshihet rritja e flukseve të kreditimit të ekonomisë reale në kushtet e kërkesave më të rrepta për kapitalin dhe shtytja e zhvillimit të shërbimeve financiare jobankare. Prioritetet e Bankës për periudhën e strategjisë







3.2

Prioritetet e Bankës për tre vitet e ardhshme do të përqendrohen te zhvillimi i qëndrueshëm në kohë i sektorit privat, duke u mbështetur në frymën e fortë të iniciativës private në ekonomi. Banka do të investojë edhe në projekte me përparësi të madhe të sektorit publik në fushën e infrastrukturës, ku investime të tilla mund të zgjidhin boshllëqe të rëndësishme të tranzicionit. Duke mbajtur parasysh sfidat e tranzicionit, të evidentuara më lart, veprimtaritë e Bankës në Shqipëri do të përqendrohen në fushat e mëposhtme:  Promovimi i politikave të qëndrueshme energjetike dhe i investimeve që e mbështesin mjedisin. Banka do të bashkëpunojë me autoritetet shqiptare dhe me rregullatorët e pavarur, për ta përmirësuar më tej kuadrin rregullator dhe

17







administrativ që mundëson investimet e sektorit privat, sidomos në sektorin e energjisë së rinovueshme. Banka, përmes linjave financuese të dedikuara WeBSEFF/WeBSEDFF, do të financojë projektet e përdorimit me efikasitet të energjisë dhe projektet e energjisë së rinovueshme dhe, në bashkëpunim me institucione të tjera financiare ndërkombëtare dhe me banka të nivelit të dytë, do të mbështesë rritjen e nivelit dhe qëndrueshmërinë financiare të prodhimit dhe shpërndarjes së energjisë. Me rëndësi kyçe për rritjen e aftësisë konkurruese dhe integrimin rajonal do të jenë edhe linjat e interkonjeksionit dhe gazsjellësit. Në kuadër të Nismës për Energji të Qëndrueshme, Banka do të vijojë të bëjë auditime të energjisë në këtë sektor dhe të identifikojë potencialin për investime në të gjithë sektorët. Banka do të shikojë edhe mundësitë për zhvillimin e tregut karbonik, e lidhur me financimin e ndërmjetësuar në Ballkanin Perëndimor, duke përfshirë edhe Shqipërinë. Përmirësimi i mëtejshëm i komercializimit, konkurrencës dhe përfshirjes së sektorit privat në infrastrukturë, krahas projekteve publike të vëna në objektiv. Banka do t’i asistojë autoritetet shqiptare, si në nivel qendror, edhe në nivel vendor, për rritjen e përfshirjes së sektorit privat në shërbimet komunale dhe ato të transportit. Asistenca financiare do të plotësohet me këshillim teknik, duke shfrytëzuar përvojën e Bankës në strukturimin dhe zbatimin me sukses të PPP-ve dhe financimit të koncesioneve, për të përmirësuar mirëmbajtjen dhe garantuar qëndrueshmërine afat-gjatë të infrastrukturës publike. Banka do të punojë nga afër me Qeverinë edhe për çuarjen përpara të tranzicionit në sektorët e porteve detare dhe hekurudhave. Mbështetja e zhvillimit të një sektori privat më konkurrues. Banka do të vazhdojë të jetë partner i fuqishëm për investitorët e huaj dhe për shoqëritë tregtare vendase, si drejtpërdrejt, ashtu edhe nëpërmjet linjës së ndërmarrjeve vendase (LEF). Banka do të ndjekë një politikë aktive për investimet në sektorë të tillë si agrobiznesi, prodhimi dhe shërbimet, TIK dhe turizmi, që të gjithë sektorë me potencial modernizimi dhe rritjeje të krijimit të vlerës në ekonominë shqiptare, e cila ende mbështetet në mënyrë të tepruar tek importet dhe tek aktiviteti i nënkontraktimit të krahut të punës në industrinë tekstile. Gjithashtu, Banka do t’i rrisë aktivitetet në mbështetje të ndërmarrjeve shumë të vogla, të vogla dhe të mesme (NMVM) në sektorë kyçë nëpërmjet shërbimeve këshillimore për biznesin (BAS) dhe programit për rritjen e ndërmarrjeve (EGP). Fuqizimi i sektorit financiar dhe thellimi i ndërmjetësimit. Banka do ta mbështesë sektorin bankar në një mjedis me kushte të vështira tregu me linja kreditimi dhe linja të tjera siç është linja e bashkëfinancimit të mesëm (MCFF). Banka, përmes një bashkëpunimi të ngushtë me Bankën e Shqipërisë, do t’u përgjigjet në kohë nevojave të reja të sektorit financiar vendas. Sfidat sektoriale dhe përgjigja operative e Bankës Energjetika

3.3 3.3.1

Sfidat sektoriale  Megjithëse ekziston Enti Rregullator i Energjisë, kapaciteti i tij institucional duhet fuqizuar më tej, ndërsa pavarësia e tij është e kufizuar.

18

 

 

Prodhimi, rrjetet e shpërndarjes dhe transmetimit kanë nevojë për përmirësime të konsiderueshme, ndërsa humbjet dhe nivelet e mospagimit janë shumë të larta në krahasim me rajonin. Pjesëmarrja e sektorit privat në prodhim është shumë e kufizuar gjer tani, duke zënë vetëm një përqindje të vogël në tregun hidroenergjetik. Duhet fuqizuar më tej kuadri ligjor dhe institucional në mbështetje të projekteve të vogla për energji të rinovueshme. Tregu i gazit mbetet jo i zhvilluar sa duhet dhe mungesa e furnizimit me shumicë dhe e gazifikimit përbën pengesë të konsiderueshme për firmat dhe familjet në vend. Shoqëritë e shfrytëzim-minierave në sektorin e burimeve natyrore kanë nevojë për një ristrukturim dhe modernizim të konsiderueshëm, si edhe ekziston nevoja për përmirësime të standardeve mjedisore, shëndetësore dhe të sigurisë.

Përgjigja operative e Bankës Për të mbështetur përmirësimet në prodhim, shpërndarje dhe transmetim, Banka do të vijojë asistencën që i jep Korporatës Energjetike Shqiptare (KESH) për ta ndihmuar këtë shoqëri ta përmirësojë performancen dhe stabilitetin financiar, përmes ofrimit të kredive afatgjata për sigurinë, mirëmbajtjen dhe ngritjen e standardit të objekteve të prodhimit të energjisë, si edhe për një ristrukturim të mundshëm të operacioneve. Banka do të përqendrohet edhe te përmirësimi i efikasitetit të shpërndarjes, zvogëlimi i humbjeve dhe arkëtimi i pagesave përmes programeve ekzistuese të investimeve me Korporatën e Shpërndarjes (OST) dhe me shoqërinë e privatizuar të shpërndarjes (CEZ Shpërndarje). Banka do të ruajë një këndvështrim strategjik për këtë sektor, për të ndërmjetësuar integrimin e tregut energjetik shqiptar në atë rajonal, në përputhje me objektivat e Traktatit të Komunitetit për Energjine (ECT) për krijimin e tregu rajonal të integruar dhe konkurrues të energjisë. Bank do kontribuojë sidomos përmes mbështetjes së investimeve për linjat e interkonjeksionit me vendet fqinje. Për të mbështetur përfshirjen e sektorit privat në prodhimin e energjisë, Banka do të vijojë vënien në zbatim të instrumenteve WeBSEFF/WeBSEDFF për financimin e projekteve të energjisë së rinovueshme dhe të efikasitetit të energjisë, përmes dhënies së mbështetjes koncesionarëve dhe shoqërive private që vënë në zbatim kursime të energjisë. Banka do të ndjekë nga afër edhe procesin e privatizimit të objekteve shtetërore të prodhimit të energjisë dhe do të bashkëpunojë me institucione të tjera financiare ndërkombëtare dhe me bankat e nivelit të dytë, duke u mbështetur në përvojën dhe njohuritë që ka ajo për këtë sektor. Banka do të vijojë të nxisë investime të reja në sektorin hidroenergjetik përmes organizimit të aktiviteteve promocionale të nivelit të lartë. Banka do të përgatisë edhe një program rajonal për Ballkanin Perëndimor për përmirësimin e kuadrit rregullator për projektet e efikasitetit të energjisë ESCO. Në rastin e Shqipërisë, ky program do të përqendrohet në krijimin e një kuadri ligjor mbështetës për projekte të tilla gjatë periudhës së strategjisë. Për të nxitur ofertën e gazit me shumicë dhe gazifikimin e përgjithshëm, Banka do të shikojë mundësinë e bashkëndarjes së përvojës që ka në lidhje me financimin e gazsjellësve të rëndësishëm rajonalë, nëse projekti “Trans Adriatic Pipeline” (TAP) dhe ai “Ionian-Adriatic Pipeline” (IAP) zgjidhen si prioritet dhe si rrugë të

19

realizueshme. Kjo është gjithashtu pjesë e strategjisë të ECT-së për të shënjestruar projekte me rëndësi rajonale. Për të ristrukturuar, modernizuar dhe përmirësuar standardet e shoqërive të shfrytëzimit te minierave, Banka do të shikojë mundësinë e investimeve private që ndjekin standarde të larta të drejtimit të brendshëm dhe të etikës së biznesit (duke përfshirë edhe ato të Nismës për Transparencë në Sektorin e Nxjerrjes së Burimeve Natyrore – EITI), kalimin e aftesive dhe praktikave më të mira për një prodhim me qëndrueshmëri mjedisore. Banka do të vlerësojë privatizimin e ardhshëm të Albpetrolit, me vëmendje të veçantë te masat për rregullimin mjedisor dhe social, duke i mbështetur investitorët që janë në gjendje të japin zgjidhjet e duhura për dëmin e rëndë mjedisor të shkaktuar gjatë dekadave të shkuara. Dialogu për politikat Banka do ta vazhdojë dialogun për politikat, për ta konsoliduar pavarësinë dhe kapacitetin institucional të rregullatorit të energjisë dhe të Agjencisë Kombëtare të Burimeve Natyrore, e cila është përgjegjëse për licencimin dhe monitorimin e hidrokarbureve. Për ta fuqizuar Entin Rregullator të Energjisë (ERE), Banka do të vijojë mobilizimin e asistencës teknike për t’i rritur zotësitë dhe kapacitetin institucional të ERE-s, duke nxitur përparimin drejt një enti tërësisht të pavarur rregullator të energjisë. Banka do të punojë së bashku me institucionet e tjera financiare ndërkombëtare dhe grupet e tjera të interesit për të siguruar një proces më të ngushtë konsultimesh përmes mbledhjeve më të rregullta të Grupit të Punës për Energjinë. Banka do të angazhohet me ERE-n për promovimin e një zbatimi të plotë dhe të drejtë të tarifave që reflektojnë kostot, një ndarjeje efektive funksionale dhe financiare të furnizuesit publik me shumicë nga objektet publike të prodhimit, dhe një konsolidimi të ligjit për energjinë në përputhje të plotë me të Acquis Communautaire të BE-së. Në sektorin e burimeve natyrore, Banka do të lobojë për një klimë të përmirësuar për investimet, e cila do të ndihmonte jo vetëm investimet e tanishme por do të thithte edhe investime të reja në një sektor strategjik për ekonominë e vendit. Banka do të jetë një pjesëmarrëse aktive në grupet sektoriale të punës, duke përfshirë edhe grupin e punës për zgjidhjen e problemeve të trashëguara mjedisore në fushat e naftës të Patos Marinzës dhe do të vazhdojë ta asistojë qeverinë shqiptare në përmirësimin e mëtejshëm të kuadrit rregullator dhe tarifor në sektorin e energjisë së rinovueshme. 3.3.2 Infrastruktura

Sfidat sektoriale  Edhe pse është arritur përparim i konsiderueshëm me tranzicionin në sektorin e rrugëve gjatë këtyre viteve të fundit, konkurrenca dhe pjesëmarrja e sektorit privat në fusha të tilla si mirëmbajtja e rrugëve mbeten të kufizuara. Në sfidat e mbetura institucionale në sektorin e transportit përfshihen përgatitja e një studimi për transportin e qëndrueshëm dhe e strategjisë për pagesat për përdorimin e rrugëve, futja e kontratave të mirëmbajtjes bazuar në performancë , krijimi i Agjencisë Shqiptare të Rrugëve dhe futja e një kontrate në nivel shërbimi, si edhe vendosja e drejtimit të brendshëm brenda ASHR-së.

20





Sektorët e porteve detare dhe hekurudhave mund të luajnë një rol të rëndësishëm për arritjen e transportit të qëndrueshëm në vend (duke përfshirë ruajtjen, në mos zvogëlimin, e nivelit të çlirimit të dioksidit të karbonit dhe ndotjen e lokalizuar). Për portin e Durrësit mund të futej modeli i qiradhënësit (Landlord), duke ua kaluar operacionet dhe administrimin e terminaleve të tretëve nga sektori privat përmes tenderëve . Në sektorin hekurudhor, ekziston nevoja për ristrukturim të mëtejshëm të biznesit dhe për përmirësime të qëndrueshmërisë financiare. Në sektorin e ujësjellës-kanalizimeve, copëzimi i kuadrit institucional së bashku me tarifat e ulëta dhe nivelet e ulëta të arkëtimit ua vështirësojnë investitorëve formulimin e projekteve të realizueshme të investimeve jashtë kryeqytetit Tiranë. Kjo përkeqësohet më tej nga ekzistenca e nje numri të madh të ndërmarrjeve të vogla të ujësjellës-kanalizimeve. Pavarësia e kufizuar e entit rregullator të ujit është një faktor tjetër që i largon investitorët e mundshëm. Pjesëmarrja e sektorit privat në sektorin e transportit qytetës është duke u rritur, por tregu është i copëzuar dhe masat kontraktore me entin rregullator janë të dobëta.

Përgjigja operative e Bankës Për të rritur pjesëmarrjen e sektorit privat në transport, Banka do të promovojë PPP-të dhe format e tjera të financimit të koncesioneve dhe do të ofrojë mbështetje të drejtpërdrejtë për nismat private. Vëmendje e veçantë do t’u jepet PPP-ve në mirëmbajtjen e rrugëve (siç është rruga Milot-Morinë). Mundësi për PPP priten të lindin edhe në sektorin e porteve, sidomos në Portin e Durrësit, i cili po planifikon të hapë tenderë për operacionet dhe administrimin e terminaleve të portit. Do të nxitet edhe bashkëpunimi i drejtpërdrejtë me shoqëritë private që investojnë në përmirësimin e objekteve të logjistikës, transportit dhe magazinimit, si një mënyrë mbështetjeje të shoqërive të orientuara nga eksportet dhe uljeje të kostove të mallrave të importuara. Banka do të mbështesë edhe zhvillimet e mëtejshme të mundshme në koncesionin e Aeroportit të Tiranës, duke u mbështetur te suksesi i përvojës së saj në të shkuarën. Për ta çuar përpara transportin e qëndrueshëm, Banka do ta intensifikojë vëmendjen te rritja e realizueshmërisë së investimeve në sektorin hekurudhor dhe komercializimi i mëtejshëm dhe permiresimi i efikasitet të energjisë në administrimin e porteve. Banka do t’i mbështesë këta sektorë përmes nismave për dialogun për politikat dhe përmes projekteve pilote të tilla si linja hekurudhore Tiranë-Durrës, projekti i detajuar i së cilës po financohet nëpërmjet Kuadrit të Investimeve në Ballkanin Perëndimor (WBIF). Vëmendje e veçantë do t’u kushtohet lidhjeve të transportit strategjik me vendet fqinje dhe në fshat, duke mbështetur punën e Qeverisë (në bashkëpunim me institucionet e tjera financiare ndërkombëtare dhe me BE-në) për të përfunduar rehabilitimin dhe ngritjen e nivelit të rrjetit shqiptar të transportit. Banka do vazhdojë të bashkëpunoj me autoritetet për të përmirësuar kapacitetet e ekzekutimit dhe menaxhimit të projekteve kryesore në inftrastrukturë. Për të rritur komercializimin e shërbimeve dhe ndërmarrjeve komunale, Banka do të kërkojë mundësitë për të mbështetur investimet dhe riorganizimin, duke përfshirë edhe një rajonalizim të mundshëm të ndërmarrjeve të ujësjellës-kanalizimeve dhe, së bashku me donatorë të tjerë, do të përpiqet të hartojë kornizat e duhura të financimit që të nxisin projekte që i mbulojnë kostot. Edhe pse niveli i tarifave dhe i arkëtimit të tyre

21

mbetet i ulët dhe standardet mjedisore dhe zbatimi i kuadrit rregullator vijon të jetë i dobët, Banka do të mbështesë fuqizimin e funksioneve rregullatore dhe të standardeve mjedisore në këtë fushë. Në sektorin e transportit urban, Banka do të promovojë ndërtimin e terminaleve të transportit të integruar dhe parkimeve përmes PPP-ve dhe të objekteve të parkimit, duke nxitur dhe mbështetur aktivisht pjesëmarrjen e sektorit privat, edhe nëpërmjet financimit të studimeve të realizueshmërisë dhe përmirësimit të cilësisë së kuadrit kontraktor. Banka do të asistojë autoritetet vendore, sidomos Bashkinë e Tiranës, në projekte të përzgjedhura të infrastrukturës që promovojnë një politikë të transportit urban së integruar dhe e lehtësojnë trafikun e rënduar në kryeqytet, me synim edhe maksimizimin e përfshirjes së sektorit privat. Me këtë frymë, Tirana ka filluar studimet për futjen në përdorim të një sistemi tramvaji, në formë PPPje. Dialogu për politikat Për të trajtuar sfidat e mbetura institucionale në sektorin e transportit, dialogu për politikat dhe bashkëpunimi teknik priten të mbeten instrumentet kryesore për rritjen e reformave institucionale dhe ngritjen e kapaciteteve. Banka do të zhvillojë një studim të transportit të qëndrueshëm (STP), i cili do të jetë një dokument kyç që do ta asistojë Qeverinë në përmbushjen e planit të kursimit të energjisë për sektorin e transportit në Shqipëri. Objektivat madhorë të studimit në fjalë janë vendosja e piketave të caktuara për zhvillimin e qëndrueshëm të rrjetit të transportit kombëtar dhe vënia në zbatim të tyre në formën e një plani veprimi. Për transportin qytetës, objektivi parësor është t’u ofrohen autoriteteve politikat e praktikës më të mirë, të cilat mund të vihen në zbatim në nivel të qeverisjes vendore. Banka do të asistojë edhe në përgatitjen e një strategjie për përdorimin me pagesë të rrugëve, në mbështetje të përpjekjeve të Qeverisë për të gjetur rrugë të tjera për krijimin e të ardhurave dhe përmirësimin e mirëmbajtjes. Do të ofrohet asistencë e veçantë për ta ndihmuar Fondin Shqiptar për Zhvillim (FSHZH) në mbështetjen që u jep komunave për mirëmbajtjen e rrugëve lokale, duke përfshirë edhe identifikimin e mundësive për angazhimin e sipërmarrësve privatë. 3.3.3 Industria, tregtia dhe agrobiznesi

Sfidat sektoriale     Privatizimi eshte mjaft i avancuar , mirëpo mbeten për t’u shitur disa objekte të rëndësishme, duke përfshirë edhe prodhuesin shtetëror të naftës, Albpetrolin. Nuk janë të mjaftueshme instrumentet financiare në mbështetje të potencialit për rritje apo të ristrukturimit të shoqërive të leverdishme vendore dhe të huaja që ushtrojnë aktivitet në Shqipëri. Zhvillimi i konkurrencës dhe i forcave të tregut në agrobiznes pengohet nga paqartësitë në lidhje me të drejtat e pronësisë dhe nga copëzimi i madh i pronësisë mbi tokën. Mbeten problematike disa aspekte të ndryshme të ushtrimit të biznesit. Probleme serioze janë sidomos dobësitë lidhur me pronësinë, kalimin dhe të drejtat e pronës, procedurat e ndërlikuara dhe të stërzgjatura për lejet e ndërtimit dhe pagimi i tatimeve. NVM-te jane vecanerisht te penguara nga pengesat burokratike, mungesa e përputhjes me standardet dhe normat evropiane dhe nga njohuritë jo të 22





mjaftueshme administruese . Për më tepër, sfida të mëdha të tranzicionit prekin infrastrukturën që mbështet NVM-të. Cilësia e shërbimeve keshilluese te disponueshme perceptohet si relativisht e ulët, ndërsa konsulentëve vendorë u mungon përvoja, standartet dhe njohuritë e e tregjeve ndërkombëtare. Kohët e fundit është ngritur një shoqatë profesionale, por kuadri institucional ka nevojë për mbështetje të mëtejshme. Vrojtimet në mbarë vendin nxjerrin në pah mungesën e aftesive të orientuara nga tregu dhe të standardeve administruese. Shqipërisë i duhet të konsolidojë standardet e duhura të drejtimit të brendshëm të shoqërive tregtare dhe të etikës së biznesit, për t’i kufizuar praktikat joformale që hasen ende shpesh tek shoqëritë vendase të vogla dhe të mesme.

Përgjigja operative e Bankës Për ta çuar përpara përfshirjen dhe nismat e sektorit privat, Banka do të mbështesë privatizimin e ndërmarrjeve të mbetura shtetërore, duke siguruar një proces të drejtë dhe konkurrues. Banka do të vijojë ta asistojë sektorin privat nëpërmjet financimit të bizneseve ekzistuese, investimet tërësisht të reja dhe projektet e blerjes së bizneseve ekzistuese. Banka do t’i zgjerojë më tej përpjekjet për t’i arritur drejtpërdrejt NVM-të nëpërmjet linjës së ndërmarrjeve vendase (LEF) ose së bashku me bankat e tjera vendore nëpërmjet linjës së bashkëfinancimit të mesëm (MCFF). Për të mbështetur rritjen e shoqërive private dhe për të ofruar financim për ristrukturimin e bizneseve të leverdishme, Banka do të ofrojë zmadhim të kapitalit nëpërmjet linjës së ndërmarrjeve vendase (LEF), si edhe borxh afatgjatë dhe instrumente të tjera të bashkëndarjes së riskut për ato shoqëri tregtare që kanë plane të shëndosha biznesi por mundësi të kufizuara të shfrytëzimit të sektorit bankar vendas. Prioritet do t’i jepet sektorit të prodhimit, duke mbështetur shoqëritë me prodhim të orientuar nga eksporti ose shoqëritë me potencial të madh për rritjen e rendimentit, në fusha të tilla si riciklimi dhe shitja me pakicë e barnave. Banka do të eksplorojë edhe sektorin e TIK ku teknologjitë e reja për transmetimin e të dhënave po u ofrojnë mundësi të reja subjekteve të telekomunikacionit. Mobilizimi i infrastrukturës së TIK, duke përfshirë edhe kabllot me fibra optike, është ende në një fazë të hershme. Në sektorin e pasurive të paluajtshme, priten të lindin projekte të realizueshme që e zgjerojnë infrastrukturën e pasurive të paluajtshme, sidomos ato që e përmirësojnë efikasitetin e shitjeve me pakicë (me fokus parësor te logjistika), efikasitetin e energjisë (për shembull, rinovimi dhe rikonstruksioni i hoteleve ekzistuese, etj.) dhe efikasitetin e ndërmarrjeve (zyrat). Në sektorin e turizmit, fushat me potencial mbështetjeje përfshijnë komplekset e pushimit në bregdet dhe në zonat malore. Në fund, Ekipi i Mbështetjes së Biznesit të Vogël pranë BERZH-it, në bashkëpunim me linjën e ndërmarrjeve vendase (LEF) do të zbatojë një program për përmirësimin e kontabilitetit (AIP) në Shqipëri për t’i përgatitur bizneset për investimet e BERZH-it. Për të mbështetur zhvillimin e konkurrencës dhe forcat e tregut në agrobiznes, Banka do të shfrytëzojë linjën e ndërmarrjeve vendase (LEF) ose linjat e tërthorta përmes ndërmjetësve financiarë të mbështetur nga Banka, duke pasur parasysh madhësinë relativisht të vogël të shumicës së shoqërive të agrobiznesit. Ndërkohë, shoqërive të përpunimit ushqimor te mesme do t’u kushtohet vëmendje e rritur për huadhënien afatgjatë. Banka është gjithashtu e interesuar t’i mbështesë shoqëritë tregtare vendase, në kuadër të Linjës së Financimit të Investimeve të Qëndrueshme në

23

Agrobiznes, të hartuar kohët e fundit, me fokus tek investimet e lidhura me përdorimin me efikasitet të energjisë, duke përfshirë burimet e energjisë nga biomasa dhe të energjisë së rinovueshme, përmirësimin e standardeve mjedisore dhe zhvillimin e teknikave bujqësore të qëndrueshme dhe rritjes së efikasitetit në përpunim. Për ta rritur aftësinë konkurruese të sektorit të NVM-ve, Ekipi i Mbështetjes së Biznesit të Vogël (SBS) do të gërshetojë këshillimin dhe monitorimin në nivel ndërmarrjeje me zhvillimin e infrastrukturës së qëndrueshme të mbështetjes së NMVM-ve në nivel tregu. Operacionet e planifikuara do ta fuqizojnë ecurinë dhe sofistikimin NMVM-ve në fusha të tilla si aftesitë administruese, vendosja e markës tregtare dhe marketingu i produkteve, zbatimi i standardeve ndërkombëtare si edhe aftesitë në drejtimin e burimeve njerëzore dhe mjedisore, që në periudhën afatmesme do ta ndihmojnë Shqipërinë të ecë drejt një ekonomie më konkurruese, të orientuar nga eksportet dhe të bazuar në njohuri. Sektorët kyçë të mbështetjes përfshijnë sektorin e agrobiznesit dhe përpunimit ushqimor, turizmin dhe hotelerinë, përpunimin e drurit dhe metalit, TIK dhe prodhimin e konfeksioneve. Kjo mbështetje do të shikojë edhe mundësinë për ndërhyrje në sektorin e energjisë së rinovueshme dhe do të nxisë aktivisht zhvillimin rural, iniciativën private nga gratë dhe lidhjet ndërkufitare. Dialogu për politikat Për të ndihmuar në përmirësimin e aftësisë konkurruese dhe mjedisin e biznesit, dialogu i Bankës për politikat në sektorin e shoqërive tregtare do të synojë nxitjen e përmirësimeve të mëtejshme të klimës së biznesit dhe shikimin e mundësive për të kontribuar në përmirësimin e mëtejshëm të të drejtave të pronës, administrimit tatimor dhe sistemit gjyqësor. Banka do të vazhdojë edhe mbrojtjen e idesë për rritjen e efikasitetit në rimbursimin e TVSH-së dhe në afatet e pagesave për punët publike. Banka mund të mendojë, në bashkëpunim me donatorë të tjerë, të organizojë seminare pune për të rritur ndërgjegjësimin e shoqërive vendase në lidhje me drejtimin e brendshëm të shoqërive tregtare. Përmes SBS-së, Banka do të vijojë të kontribuojë në zhvillimin e një mjedisi të leverdisshëm që nxit biznesin nëpërmjet ndërmjetësimit të dialogut publik-privat. Në veçanti, fondet e linjës së ndërmarrjeve vendase (LEF) do të përdoren për të mbështetur rritjen e firmave private vendase duke fuqizuar standardet e drejtimit të brendshëm dhe kapacitetet administruese, duke nxitur përdorimin e standardeve evropiane të cilësisë dhe për përmirësimin e efikasitetit të zinxhirit të furnizimit, operacioneve dhe marketingut. Rruga e pranimit të Shqipërisë në BE do të ketë implikime të rëndësishme në kuadrin ligjor dhe rregullativ, duke ndikuar pozitivisht klimën e biznesit. Banka do të punojë së afërmi me Komisionin Europian për të identifikuar bashkarisht dhe prioritizur iniciativat e dialogut të politikave, të cilat mund të ndërmerren për të maksimizuar përfitimet e proçesit të pranimit të Shqipërisë. 3.3.4 Institucionet financiare

Sfidat sektoriale  Ndërmjetësimi i përgjithshëm financiar është i ulët në krahasim me disa vende të tjera të Evropës Juglindore, problemet e menaxhimit të riskut në sektorin bankar janë të konsiderueshme (siç e dëshmon niveli i lartë i kredive

24



problematike) dhe vartësia e disa bankave të huaja tek fondet nga bankat mëmë është një pikë e dobët në klimën aktuale. Sfidat e tranzicionit mbeten të mëdha në shumicën e sektorit financiar jobankar—shërbimet e sigurimeve dhe shërbimet e tjera financiare, tregjet e kapitalit dhe kapitali privat—duke qenë se zhvillimi i përgjithshëm i këtyre sektorëve është mjaft poshtë standardeve rajonale.

Përgjigja operative e Bankës Për të rritur ndërmjetësimin financiar dhe për të kufizuar vartësinë e bankave nga financimi i prindërve , Banka do të vijojë mbështetjen për bankat partnere ekzistuese dhe do të zhvillojë marrëdhënie me banka të reja. Banka do ta intensifikojë punën për të ofruar linja financimi të thjeshtuara të bashkëfinancimit të mesëm (MCFF), linja kreditimi për NVM/përdorimin me efikasitet të energjisë (siç është WeBSEFF), huadhënie paralele përmes linjës së ndërmarrjeve vendase (LEF) dhe produkte të tjera për bashkëndarjen e riskut që synojnë të sigurojnë huadhënie të vazhdueshme për ekonominë reale duke fuqizuar në të njëjtën kohë profilet e riskut të bankave dhe politikat e procedurat e tyre për huadhënien. Në veçanti, Bankës mund t’i kërkohet të shikojë mundësinë e investimeve aksionere, borxhi ose hibride në ato banka të cilat, gjer tani, kanë mundur të mbështeten në depozitat vendase ose në fondet e bankave mëmë për të mbështetur operacionet e huadhënies. Meqë njëra prej sfidave madhore do të jetë shmangia e zvogëlimit të ndjeshëm të levës financiare, Banka do të përpiqet të nxjerrë produkte adekuate të huadhënies, sipas rastit të shoqëruara me burime të nënrenditura me fonde të donatorëve, për të mbështetur NMVM-të. Nëse duhet dhe nëse është e realizueshme, Banka do të shikojë mundësitë e qasjeve për t’i asistuar ato banka që përballen me kredi të konsiderueshme problematike dhe që bëjnë përpjekje për t’i ristrukturuar portofolat e kredive. Ekipi i SBS-së do të përpiqet të ndërmjetësojë aksesin ne financim për përfituesit nëpërmjet lidhjeve më të mira me ekipet bankare të BERZH-it, linjave të kreditit dhe institucioneve financiare partnere.
Për të promovuar sektorin financiar jobankar, Banka do të mbështesë shoqëritë e qirasë, mikrokredive dhe sigurimeve, nëpërmjet financimit të përshtatur dhe asistencës teknike për ngritjen e kapaciteteve institucionale.

Dialogu për politikat Banka do të vazhdojë të angazhohet në dialogun për politikat dhe në bashkëpunimin teknik (duke përfshirë bashkëpunimin teknike ekzistues për modernizimin e raportimit mbikëqyrës) me Bankën e Shqipërisë për të siguruar që kjo e fundit t’i fuqizojë kapacitetet e mbikëqyrjes së tregut. Banka do të vijojë të angazhohet në një dialog të vazhdueshëm me Bankën e Shqipërisë për të ndjekur nevojat e sektorit bankar dhe për të qenë në gjendje t’u përgjigjet me shpejtësi ngjarjeve të padëshirueshme me rëndësi kritike. Banka do të shikojë mundësinë e ofrimit të asistencës për përmirësimin e drejtimit të brendshëm të bankave në vend dhe për mbështetjen e punës së Bankës së Shqipërisë për të përmirësuar njohuritë financiare të shoqërisë shqiptare në përgjithësi, nëpërmjet botimeve dhe formimit të studentëve dhe profesionistëve.

25

3.4

Rrjedhojat mjedisore dhe sociale të veprimtarive të propozuara të Bankës

Projektet e BERZH-it u nënshtrohen “Kërkesave për politikën dhe rezultatet mjedisore dhe sociale” të vitit 2008. Për investimet e drejtpërdrejta, dokumenti i lartpërmendur kërkon që projektet të jenë strukturuara në atë mënyrë që të përmbushin kërkesat mjedisore kombëtare dhe ato të BE-së. Sipas rastit, BERZH-i do të punojë me klientët për çdo masë plotësuese për projektet që nuk i përmbush kriteret mjedisore të BE-së ta çuar drejt përmbushjes së standardeve të BE-së në të ardhmen. Banka do të punojë me klientët për të vlerësuar rreziqet dhe mundësitë mjedisore të secilit projekt dhe, për sektorët me risk të lartë, së bashku me Bankën, në kuadër të angazhimeve për projektin, do të miratohet në dokumentacionin ligjor një plan i gjerë zbatimi/monitorimi. Për projektet në sektorin e energjisë së qëndrueshme, duke përfshirë edhe hidroenergjetiken, vëmendje e veçantë do të duhet t’i kushtohet larmisë së florës dhe faunës në rastin e projekteve hidroenergjetike, ashtu edhe sa i takon angazhimit të grupeve të interesit. Përmirësimi i shpërndarjes së energjisë dhe rritja e arkëtimeve mund të bëjë që përballueshmëria e tarifave të bëhet problem kyç për familjet më të pambrojtura. Do të merren masa për të siguruar përballueshmërinë e shërbimit bazë minimal për familjet më të varfra. Banka do të kujdeset që sektorët me risk të lartë, siç është ristrukturimi dhe modernizimi i industrisë minerare, shoqëritë e shfrytëzimit dhe projektet e shpërndarjes, siç janë gazsjellësit dhe naftësjellësit, t’u nënshtrohen masave të rrepta të monitorimit dhe të kontrollit të korrektësisë gjatë gjithë vënies në zbatim të projektit. Projektet që mund të kenë efekte ndërkufitare do të duhet të ndjekin kërkesat e Konventës “Espoo” të UNECE-së. Banka do të punojë me klientët e saj për të ruajtur një nivel të lartë të angazhimit të grupeve të interesit, duke përfshirë angazhimin e komunitetit, si gjatë fazës së studimit të korrektësisë (due diligence) ashtu edhe gjatë operacioneve, në mënyrë që të sigurohet që të jenë kuptuar shqetësimet dhe prioritetet e tyre. Për projektet e infrastrukturës, do të vihet në zbatim studimi normal i korrektësisë. Meqë ndonjëherë këto projekte kërkojnë marrje të tokës, Banka do të punojë me klientin për regjistrimin e titujve të tokës për të mundësuar procesin e shpronësimit dhe kompensimit, sipas rastit. Në sektorin e pasurive të paluajtshme dhe turizmit, Banka do të kryejë studimin e korrektësisë, duke përfshirë edhe shqyrtimin e mësimeve të nxjerra nga projektet dhe nga institucionet e tjera financiare ndërkombëtare për menaxhimin e zonës bregdetare, humbjen e mjedisit të jetesës dhe angazhimin e grupeve të interesit. Çështjet gjinore Në përputhje me Planin e Veprimit për Çështjet Gjinore, dhe me Strategjinë për Çështjet Gjinore që do vijoj, Banka do të synojë integrimin e projekteve të lidhura me çështjet gjinore dhe asistencë teknike në të gjithë sektorët, sipas rastit. Për shembull, Banka do të punojë me klientët e saj për të identifikuar mënyrat e mbështetjes së afaristeve femra dhe për të rritur nivelin e njohurive financiare. Klientët do të nxiten të ofrojnë mundësira për gjininë femërore dhe të promovojnë mundësi të barabarta në vendin e punës dhe do të marrin mbështetje sipas nevojës. Klientët do të nxiten të hartojnë programet e duhura të përgjegjësisë sociale të biznesit, në elementet përbërëse

26

të të cilëve mund të përfshihen aftësimi dhe identifikimi i mundësive për punësim si për burrat ashtu edhe për gratë. 4. 4.1 MUNDËSIA E GJETJES SË KAPITALIT: BURIMET PRIVATE DHE PUBLIKE TË FINANCIMIT Burimet private të kapitalit

Në nivel shteti, Shqipëria historikisht është mbështetur tek fondet e donatorëve dhe të institucioneve financiare ndërkombëtare (shih rubrikën 4.2), ndërsa mundësia e përdorimit të burimeve private të kapitalit ka qenë e kufizuar. Gjithsesi, në nëntor 2010 pati një ngjarje historike, me prezantimin e parë të Eurobondit shqiptar: një obligacion pesëvjeçar prej 300 milion Eurosh, me kupon 7,5 për qind. Pas kësaj ngjarjeje, autoritetet nuk kanë pasur dëshirë të dalin përsëri në tregjet ndërkombëtare të kapitalit për shkak të situatës aktuale të paqëndrueshme në ekonominë botërore. Dy prej agjencive ndërkombëtare të vlerësimit të kreditit, “Standard & Poor’s” dhe “Moody’s”, e vlerësojnë borxhin shtetëror të Shqipërisë me notën e mosinvestimit: B+ nga S&P dhe B1 nga “Moody’s” në qershor 2012 (“Fitch ratings” ende nuk jep vlerësim për Shqipërinë). Sektori bankar shqiptar në përgjithësi është në pronësi të huaj. Nga gjashtëmbëdhjetë bankat që ushtrojnë aktivitet në Shqipëri, vetëm dy janë me shumicë pronësie të subjekteve shqiptare. Bankat në pronësi të huaj zënë rreth 90 për qind të të gjitha aktiveve bankare në Shqipëri. Kreditimi për sektorin privat në Shqipëri është rritur në mënyrë të vazhdueshme gjatë dekadës së fundit. Kriza financiare e ka ngadalësuar ritmin e vrullshem të rritjes së kreditimit të katër viteve të mëparshme (kreditimi u rrit me mbi 600 për qind nga viti 2004 në vitin 2008), por Shqipëria nuk e përjetoi largimin nga përdorimi i levës financiare dhe krizën kreditore që preku disa prej fqinjëve të saj në Evropën Juglindore. Gjatë vitit 2010 dhe 2011, kreditimi i sektorit privat u rrit me një ritëm më të ngadaltë, mesatarisht me 10 për qind me terma vjetorë, për shkak të rënies së kërkesës për kredi (pasiguri më e lartë dhe më pak shpenzime për investime tek bizneset plus zhvillime të pafavorshme në sektorin e pasurive të paluajtshme tek familjet) si edhe për shkak të kushteve më të shtrënguara të huadhënies tek bankat (kryesisht për shkak të paqartësisë makroekonomike dhe nivelit të lartë të kredive problematike).4 Kreditë për familjarët përbëjnë një përqindje më të vogël të kredive gjithsej në raport me periudhën përpara krizës. Këto kredi janë prekur nga ndryshimi i kërkesës dhe i praktikave huadhënëse më shumë se kreditë për biznesin. Kjo së bashku me perceptimet e rritura të rrezikut në ekonomi janë pasqyruar në një ndryshim të strukturës se maturitetit të kredive. Kreditë afatshkurtra përbëjnë një përqindje më të madhe të kredive gjithsej në krahasim me periudhën përpara krizës. Veçanërisht e kufizuar në Shqipëri mbetet mundësia e gjetjes së financimit për NMVM-të. NMVM-të përbëjnë 99,9 për qind të numrit gjithsej të shoqërive tregtare
4

Vrojtimet e huadhënies të zhvilluara nga Banka e Shqipërisë (vrojtimet tremujore për vitin 2009, 2010, 2011)

27

dhe 82 për qind të vendeve të punës të deklaruara zyrtarisht. E megjithatë, ato zënë vetëm një të katërtën e huadhënies bankare. 4.2 Financimi MDB dhe bashkëpunimi me institucionet e tjera financiare ndërkombëtare dhe me donatorët shumëpalësh

Banka ka mbajtur bashkëpunim të ngushtë me institucionet e tjera financiare ndërkombëtare dhe me donatorët shumëpalësh, sidomos nëpërmjet financimit paralel me Bankën Botërore dhe IFC-në në sektorin energjetik dhe në ndërmarrjet e mëdha private dhe nëpërmjet bashkëfinancimit me Komisionin e BE-së, BEI-n dhe donatorët e tjerë në projektet infrastrukturore të transportit. Ngritja e kornizave të tilla si Kuadri i Investimeve në Ballkanin Perëndimor (WBIF) dhe Grupet Sektoriale të Punës, dhe mbledhjet e partnerëve për zhvillim dhe integrim kanë shërbyer si instrumente për bashkërendimin e punës. Nëpërmjet Kuadrit të Investimeve në Ballkanin Perëndimor (WBIF), BE, BERZH, BEI, BEQ, KfW dhe Banka Nderkombetare per Rindertim dhe Zhvillim (BNRZH) kanë krijuar një mekanizëm të efektshëm për bashkërendimin e politikave sektoriale dhe të prioriteteve të projekteve mes donatorëve dhe vendeve në rajon. WBIF po përdoret gjithnjë e më shumë nga të gjitha palët për të përqendruar burimet në projektet me rëndësi kritike për integrimin rajonal si në sektorët publikë ashtu edhe në ata privatë, ndërsa procesi i anëtarësimit në BE ka çuar në rritjen e përdorimit të WBIF si një mjet i parapëlqyer për kanalizimin e burimeve rajonale të IPA-s. Gjer tani, WBIF i janë caktuar 5 miliard Euro për projekte në rajon, të bashkëfinancuara nga një a më shumë institucione financiare ndërkombëtare pjesëmarrëse, ndërkohë që janë gjetur më shumë se 250 milion Euro si bashkëfinancim në formë granti. Duke hedhur shikimin nga e ardhmja, WBIF do të luajë një rol me rëndësi kritike si një platformë e dialogut për politikat për strategjitë rajonale (për shembull për unazën e gazit të Ballkanit) dhe për projekte me ndikim në integrimin rajonal (për shembull, përfundimi i interkonjeksionit të energjisë elektrike). Krahas kësaj, WBIF do të luajë një rol në mbështetjen e nismave të reja si Linja e Financimit për Novacionin dhe Zhvillimin e Ndërmarrjeve (EDIF) dhe nisma e re e udhëhequr nga BERZH-i për përdorimin me efikasitet të energjisë e cila synon, ndër të tjera, nxitjen e financimit te Shoqerive te Sherbimit te Energjise (ESCO). Grupi i Bankës Botërore është në proces të nxjerrjes së një raporti të përditësuar të Progresit të Strategjisë së Partneritetit për Shqipërinë. Banka Botërore (BB) pret të përqendrohet në objektivat e mëposhtme:  Mbështetje për rimëkëmbjen ekonomike dhe ndihmë për tu kundër-përgjigjur çdo pasojë të krizës. Për këtë qëllim, BB po diskuton për një asistencë në formë mbështetjeje për buxhetin prej 200-300 milion dollarë amerikanë, që nxit reformat kyçe strukturore; përmirësim i sistemeve të mbrojtjes sociale; iii) mbështetje për administrimin e ujërave – sidomos përmes rritjes së vëmendjes së përqendruar te furnizimi me ujë për bujqësinë dhe turizmin; Mbështetje për sektorin energjetik – sidomos përmes ecjes përpara me reformat sektoriale dhe përmes ofrimit të asistencës për KESH-in dhe “CEZ Shpërndarje” për të përmirësuar qëndrueshmërinë e tyre.

 

28

Fokusi i BB-së te sistemet e mbrojtjes sociale dhe te mbështetje buxhetore është me rëndësi për përmirësimin e financimit të buxhetit të shtetit dhe, për pasojë, sjell përmirësim të likuiditetit të sektorit privat (nëpërmjet pagimit të kontratave të shkuara dhe rimbursimit të TVSH-së). Kjo do ta ndihmonte shtetin edhe që të vazhdonte me investimet në infrastrukturë dhe të ecte përpara me reformat e nevojshme strukturore, sidomos në sektorin energjetik. Në këtë mënyrë, strategjia e BB-së do të ishte plotësuese me objektivat operative të Bankës përmes kontributit në rritjen ekonomike dhe zhvillimin social, duke e mundësuar më tej kështu asistencën e Bankës për sektorin privat, atë energjetik dhe infrastrukturën. Ndërkohë, Banka do të bashkërendojë nga afër, si në financimet paralele ekzistues ashtu edhe në ato të reja , me BB-në dhe KESH-in për projektin e sigurisë së digave, dhe me IFC-në për projektet e mëdha private (per shembull, projektet ekzistuese për modernizimin e rrjetit të shpërndarjes se tensionit të ulët e të mesëm të “CEZ Shpërndarje” për të ulur humbjet e transmetimit dhe humbjet nga mosarkëtimi, projekti i “Bankers Petroleum” për zhvillimin dhe përmirësimin mjedisor të fushës së naftës Patos Marinzë, dhe prodhimi i çimentos në fabrikat e çimentos të Antea-s dhe Fushë-Krujës). BE dhe BEI mbeten të angazhuara aktivisht në çuarjen përpara të procesit të permiresimit të infrastrukturës në vend. Në kuadër të Marrëveshjes së StabilizimAsocimit që ka me Shqipërinë, BE ofron asistencë të gjithanshme nëpërmjet fondeve të Instrumentit të Asistencës Përpara Anëtarësimit (IPA). Kuadri i tanishëm i IPA-s që përqendrohet në pesë shtylla: fuqizimi i kapaciteteve institucionale, bashkëpunimi ndërkufitar, zhvillimi ekonomik dhe social, zhvillimi rural dhe zhvillimi rajonal do të përfundojë në 2013. Kuadri i ardhshëm IPA do të fillojë në 2014 dhe pritet të jetë sipas strategjive sektoriale. Banka do të mbetet e angazhuar për projektet e përbashkëta të bashkëfinancuara me Komisionin e BE-së dhe BEI-n, duke përfshirë edhe projektet e lindura përmes WBIF. Projektet e kohëve të fundit për rrugë, siç janë rreth-kalimet e Fierit dhe Vlorës, rrugët rajonale dhe rurale, si edhe projekti në Portin e Durrësit për ndërtimin e një terminali të ri për tragetet dhe rehabilitimin e kalatave 7 dhe 8, priten të ecin drejt përfundimit. Bashkëpunimi i ardhshëm në sektorin e transportit pritet të përqendrohet më shumë te projektet për hekurudhat dhe portet. Hekurudha Tiranë-Durrës do të jetë projekti i parë pilot gjatë 25 viteve të fundit në sektorin hekurudhor, për të cilin është duke u përgatitur projekti i hollësishëm me asistencën e Komisionit të BE-së. Projektet në të ardhmen do të synojnë rritjen e integrimit rajonal, sidomos nëpërmjet një kapaciteti më të madh transportues, përmes modernizimit të hekurudhave drejt IRJ te Maqedonisë dhe Malit të Zi dhe përmes rritjes së veprimtarive komerciale në portet e tjera, si Vlora, Porto Romano, Shëngjini, etj. Krahas këtyre, sektori i trajtimit të ujërave dhe i kanalizimeve është një sektor ku Banka, së bashku me BE-në, BEI-n, BB-në dhe donatorë të tjerë dypalësh do të synojë të trajtësojë kuadrin e duhur financues që nxit mbulimin e kostove dhe qëndrueshmërinë në kohë. Donatorët dypalësh janë partnerë aktivë dhe të rëndësishëm në Shqipëri. Duke qenë se ofrojnë fonde në formë granti ose kredie me kushte të zbutura, këta donatorë e kanë mundësinë të asistojnë sektorë me shkallë të ulët të mbulimit të kostove. Banka dhe këta donatorë dypalësh do të vazhdojnë të punojnë së bashku për të hartuar struktura financimi që nxisin mbulimin e kostove në sektorët komunalë, sidomos në rastin e ndërmarrjeve të ujësjellës-kanalizimeve dhe trajtimit të ujërave të zeza. Në të njëjtën kohë, linjat e interkonjeksionit dhe projektet e energjisë së rinovueshme janë fusha të

29

tjera ku Banka dhe donatorët dypalësh mund të bashkojnë forcat. Projekti për sigurinë e digave, që është në zbatim e sipër, përbën një shembull të asistencës së bashkërenduar për shmangien e një kolapsi të mundshëm të digave.

30

ANEKSI 1 – ANALIZA POLITIKE Shqipëria është e angazhuar dhe zbaton parimet e demokracisë shumëpartiake, të pluralizmit dhe të ekonomisë së tregut, në përputhje me kushtet e përcaktuara në nenin 1 të Marrëveshjes Themeluese të Bankës. Gjatë periudhës pas miratimit të strategjisë së mëparshme në vitin 2009, përparimi në tranzicionin e mëtejshëm demokratik nuk ka qenë në të njëjtin nivel. Partia kryesore opozitare nuk e ka njohur rezultatin e zgjedhjeve të përgjithshme të vitit 2009. Bojkoti i Kuvendit dhe i institucioneve të tjera nga opozita i ngadalësoi disa reforma të caktuara që kërkonin konsensus. Kjo ka pasur një ndikim negativ për “Opinionin” e Komisionit Evropian për kërkesën për anëtarësim të Shqipërisë në Bashkimin Evropian, të lëshuar në vitin 2010. Komisioni nuk rekomandoi që t’i jepej Shqipërisë statusi zyrtar i vendit kandidat për në BE dhe në opinionin e tij arrinte në përfundimin se duheshin bërë përpjekje të mëtejshme për të arritur kriteret e lidhura me stabilitetin e institucioneve që garantojnë demokracinë dhe për të arritur kriteret e tjera të Kopenhagës. Autoritetet kanë bërë një punë të vazhdueshme për vënien në zbatim të rekomandimeve të “Opinionit”, duke përfshirë edhe në 12 fushat prioritare të identifikuara nga KE-ja. Pas marrëveshjes politike të muajit nëntor 2011, midis qeverisë dhe opozitës, ka pasur një përmirësim të konsiderueshëm të dialogut politik. Opozita është kthyer në kuvend dhe ka bashkëpunuar për miratimin e akteve ligjore që kërkojnë shumicë të cilësuar; qeveria dhe opozita kanë mundur të bien dakord për Avokatin e ri të popullit; një grup pune ka vijuar punën për rishikimin e rregullores së Kuvendit; një komision parlamentar me pjesëmarrjen e të gjitha partive ka filluar punën për reformën zgjedhore, punë e cila e pati kulmin e saj në muajin korrik 2012 me miratimin e përbashkët në Kuvend të shtesave dhe ndryshimeve të Kodit Zgjedhor. Ne tetor 2012, KE nxorri nje rekomandim te kushtezuar per ti dhene Shqiperise statusin e kandidatit per ne BE ne varesi te plotesimit te disa masave ne fushat e reformes administrative juridike dhe publike dhe rishikimin e procedurave te rregullave te parlamentit. Ne 11 dhjetor 2012 Keshilli i BE theksoi nevojen per te intensifikuar me tej perpjekjet per reforme dhe ftoi KE ti raportoje kur progresi i nevojshem eshte arritur nga Shqiperia per te vendosur nese Shqiperia do ta marre statusin e kandidatit per ne BE. Qeveri përfaqësuese dhe llogaridhënëse Zgjedhje të lira, të ndershme dhe konkurruese Zgjedhjet në Shqipëri në përgjithësi zhvillohen në një mënyrë që konsiderohet nga OSBE-ja dhe nga Këshilli i Evropës si në përgjithësi të lira, të ndershme dhe konkurruese. Kuadri ligjor, që ka përfituar nga disa valë reformash zgjedhore, mundëson një bazë të shëndoshë për zgjedhje demokratike. Katër zgjedhjet e fundit në Shqipëri (të përgjithshme në 2005 dhe 2009; vendore në 2007 dhe 2011) kanë qenë paqësore, çka përbën një arritje të konsiderueshme në krahasim me zgjedhjet e shkuara të cilat shpesh shoqëroheshin me dhunë dhe frikësim. Mirëpo, mangësitë procedurale janë ende të pranishme në zgjedhje, të cilat, sipas OSBE-së, nuk i

31

përmbushin ende standardet më të larta ndërkombëtare dhe praktikat më të mira për zgjedhje demokratike. Zgjedhjet e fundit të përgjithshme, të datës 28 qershor 2009, u monitoruan veçanërisht nga afër për shkak të kërkesës zyrtare për anëtarësim në BE, e dorëzuar nga autoritetet shqiptare pak përpara zgjedhjeve. Sipas Misionit Ndërkombëtar për Vëzhgimin e Zgjedhjeve, ku merrnin pjesë vëzhgues nga Zyra e OSBE-së për Institucionet Demokratike dhe të Drejtat e Njeriut (ODIHR), Asambleja Parlamentare e OSBE-së, Asambleja Parlamentare e Këshillit të Evropës (PACE) dhe Asambleja Parlamentare e NATO-s, zgjedhjet shënuan një progres të prekshëm sa u përket shumë çështjeve procedurale, duke përfshirë kuadrin e përgjithshëm ligjor, regjistrimin e votuesve, votimin, numërimin dhe gjykimin e mosmarrëveshjeve zgjedhore. Gjithsesi, u vunë re një sërë mangësish, duke përfshirë politizimin e punës së Komisionit Qendror të Zgjedhjeve (KQZ) nga përfaqësuesit e dy partive kryesore politike, anshmërinë në disa media, dhe përpjekjet e partive politike për të përdorur vakumin ligjor në mënyrë që të anashkalonin dispozitat në lidhje me përfaqësimin e grave. Numërimi i votave u zgjat dhe u shoqërua me një nivel të lartë mosbesimi mes partive politike, ndërsa KQZ-ja shpesh vendosi të mos ndërhynte kur lindnin probleme në nivel vendor. Në raportin përfundimtar për zgjedhjet e vitit 2009, të nxjerrë nga ODIHR, jepeshin rekomandime të hollësishme për t’u marrë në konsideratë nga autoritetet, partitë politike dhe shoqëria civile. ODIHR jepte rekomandime të tjera shtesë në raportin e vet për zgjedhjet për pushtetin vendor në maj 2011. Këto rekomandime përbënin bazën për punën e një organi ndërpartiak për reformën zgjedhore, që ka propozuar shtesa dhe ndryshime në Kodin Zgjedhor, të miratuara nga Kuvendi i Shqipërisë në korrik 2012. Çka është më e rëndësishme, të gjitha këto shtesa dhe ndryshime janë miratuar bashkërisht nga përfaqësuesit e qeverisë dhe të opozitës. Këtu përfshiheshin çështjet më delikate: përbërja e KQZ-së, procesi i ankesave dhe përdorimi i teknologjike elektronike. Kodi zgjedhor i ndryshuar përbën një bazë të shëndoshë për zhvillimin e suksesshëm të zgjedhjeve të ardhshme parlamentare, që duhen mbajtur në 2013. Por, duhet thënë se njëra prej ideve ku mbështeten analizat që përmban “Opinioni i përbashkët për ligjin zgjedhor dhe praktikën zgjedhore në Shqipëri”, i miratuar nga ODIHR dhe Komisioni Evropian për Demokraci përmes Ligjit (Komisioni i Venecias) më 19 dhjetor 2011, është se përmirësimi i zhvillimit të zgjedhjeve demokratike në Shqipëri nuk mund të zgjidhet vetëm nëpërmjet ndryshimeve në legjislacionin zgjedhor; kryesor është vullneti politik për ta vënë në zbatim ligjin në mënyrë të paanshme dhe të drejtë. Bashkësia ndërkombëtare e ndoqi nga afër zgjedhjen e Presidentit të ri të Shqipërisë nga Kuvendi në qershor 2012. Presidenti u zgjodh vetëm me votat e shumicës në pushtet, duke mos e përmbushur pritshmërinë për një zgjedhje me konsensus. Mirëpo, pati përpjekje drejt arritjes së konsensusit dhe vetë procedura ishte në përputhje me kërkesat kushtetuese. Qeverisje përfaqësuese që jep llogari përpara legjislaturës dhe elektoratit Kuadri kushtetues dhe legjislativ për një demokraci parlamentare pluraliste, duke përfshirë edhe procedurat e kontrollit mbikëqyrës legjislativ dhe dhënien e pushtetit

32

legjislaturës në fushat e parashikuara të vendimmarrjes ekziston në Shqipëri dhe në përgjithësi është në përputhje me standardet ndërkombëtare dhe ato evropiane, sipas vlerësimit të Këshillit të Evropës dhe BE-së. Shqipëria paraqiti zyrtarisht kërkesën për anëtarësim në BE në vitin 2009 dhe vazhdimi i përafrimit me BE-në mbetet një pikë mbështetëse e rëndësishme për reformat demokratike dhe për fuqizimin e institucioneve në mënyrë që të përmbushen angazhimet në kuadër të Marrëveshjes së Stabilizim-Asocimit me BE-në dhe të bashkërendohet puna në drejtim të integrimit në BE. Gjatë periudhës 2009-2011, në Kuvend ka pasur bojkote periodike nga një numër i konsiderueshëm deputetësh, në përputhje me vendimin e udhëheqjes së partisë kryesore opozitare për të mos i njohur rezultatet përfundimtare të zgjedhjeve të përgjithshme në vitin 2009. Për pasojë Kuvendi nuk pati gjithmonë mundësi të miratojë projektligjet që kërkonin shumicë të cilësuar. Pas zgjedhjeve vendore të majit 2011, opozita përsëri, në fillim, nuk i pranoi rezultatet e zgjedhjes së kryetarit të Bashkisë së Tiranës. Objekti i kompetencave të legjislaturës për t’i kërkuar llogari qeverisë dhe për të ushtruar kontroll mbikëqyrës parlamentar në përgjithësi përputhet me standardet ndërkombëtare. Por, bojkotet e lartpërmendura parlamentare nga ana e opozitës pas zgjedhjeve të përgjithshme të vitit 2009 e kanë kufizuar objektivisht efektivitetin e kontrollit parlamentar. Megjithatë, situata është përmirësuar pas normalizimit të punës në Kuvend. Gjatë gjashtëmujorit të parë të vitit 2012, Kryeministri dhe ministrat morën pjesë në gjashtë interpelanca të kërkuara nga opozita në Kuvend. Ministrat morën pjesë në 22 seanca dëgjimore në komisionet parlamentare. Duke ushtruar të drejtën për nismë dhe ndryshime legjislative, komisionet parlamentare kanë marrë gjatë gjashtëmujorit të parë të vitit 2012 nismën për 487 amendamente në ligjet ekzistuese. Liria për të krijuar parti politike dhe ekzistenca e opozitës së organizuar Liria për të krijuar parti politike garantohet nga Kushtetuta dhe zbatohet në praktikë, sikurse e dëshmon ekzistenca e një opozite të konsiderueshme e të aftë për të bërë fushatë lirisht dhe për të kundërshtuar nismat e qeverisë. Partia kryesore opozitare tani për tani ka më shumë se 45 për qind të vendeve në Kuvend, deputetët e saj drejtojnë një sërë komisionesh parlamentare dhe kjo parti ka gjithashtu shumicën në një sërë njësish të pushtetit vendor. Në zgjedhjet e fundit të përgjithshme në Shqipëri morën pjesë 36 parti politike. Gjatë zgjedhjeve vendore të muajit maj 2011, 53 parti politike regjistruan kandidatë të cilën konkurruan për vendet e njësive të vetëqeverisjes vendore. Shoqëria civile, media dhe pjesëmarrja Kuadri ligjor për organizatat e shoqërisë civile Ekziston një kuadër ligjor i favorshëm për organizatat e shoqërisë civile (OSHC), i cili është përmirësuar ndjeshëm gjatë viteve të fundit, duke përfshirë ligjet e lidhura me funksionimin e organizatave jofitimprurëse të miratuara gjatë vitit 2011. Procesi i regjistrimit dhe funksionimit të OSHC-ve është relativisht i thjeshtë dhe përgjithësisht

33

është në përputhje me standardet ndërkombëtare. Mirëpo, ka disa probleme të pazgjidhura në lidhje me përkufizimin e veprimtarive jofitimprurëse dhe tatimin e veprimtarive ekonomike. Pranë autoriteteve tatimore në Shqipëri janë të regjistruara tani më shumë se 1600 OSHC. Mirëpo, ka vetëm një grusht OSHC-sh të konsoliduara dhe financuara mirë, kryesisht në qytetet e mëdha. Disa OSHC janë tejet profesionale në fushat e tyre të ekspertizës, sidomos ato të specializuara në çështjet e lidhura me integrimin në BE, mjedisin, mediat dhe çështjet gjinore. Në të njëjtën kohë, roli i OSHC-ve ndikohet nga polarizimi, real apo i perceptuar, i OSHC-ve dhe i drejtuesve të tyre, çka pasqyron nivelin e lartë të polarizimit në vend në përgjithësi, ku njerëzit prej vitesh janë ndarë në dy kampe të mëdha mbështetësish të dy partive kryesore politike. Shumë OSHC kanë probleme me gjetjen e fondeve. Mbizotërojnë fondet e donatorëve të huaj dhe shumë OSHC mbështeten vetëm tek një (shpesh i njëjti) donator, ndërsa gjatë viteve të fundit është vënë re një tërheqje e shumë donatorëve të huaj për shkak të riorientimit të tyre drejt rajoneve të tjera. Media të lira dhe pluraliste që ushtrojnë aktivitet pa censurë Pluralizmi i mediave, të cilat ushtrojnë aktivitet lirisht dhe pa censurë, është rritur në përgjithësi gjatë viteve të fundit. Kuadri ligjor në përgjithësi ekziston dhe është në përputhje me standardet ndërkombëtare. Mirëpo, vazhdojnë të ekzistojnë disa çështje në lidhje me pavarësinë e mediave nga trysnia politike dhe tregtare, si edhe një mungesë transparence sa i takon pronësisë së mediave. Ka më shumë se 250 transmetues dhe 26 të përditshme të ushtrojnë veprimtari në Shqipëri, që është një prej shifrave më të larta për frymë në rajon (megjithëse tirazhi, edhe i llogaritur për frymë, mbetet shumë pas). Tregun e mbizotërojnë mediat elektronike. Rrjeti kryesor mediatik është RTSH-ja, me dy kanale kombëtare, me ndikim sidomos në fshat. Ka edhe dy kanale kombëtare private si edhe një numër të madh transmetuesish privatë rajonalë dhe vendorë. Gjatë viteve të fundit është parë një rritje shpërthyese në lidhjen me internet të përdoruesve. Sipas ITU-së, përqindja e popullsisë me lidhje me internet është rritur nga 0,1 në vitin 2000 në mbi 43 për qind në vitin 2010, ndërsa gjatë dy viteve të fundit është rritur më shumë se dyfish. Duke pasur parasysh numrin e madh të mediave që konkurrojnë në një treg të kufizuar publiciteti dhe mungesën e transparencës për financimin e tyre, vëzhguesit e mediave ngrenë shqetësime për ndërhyrjen e tepërt nga interesat tregtarë. Megjithatë ka disa sindikata dhe shoqata të gazetarëve, ende nuk ka një organ vetërregullues për mediat. Kohët e fundit janë bërë një sërë shtesash dhe ndryshimesh në kodin civil dhe atë penal, që kanë çuar në heqjen e dënimit me burgim për shpifjen, edhe pse nuk është arritur ende heqja e parashikimit si vepër penale e shpifjes dhe njollosjes së figurës. Kanalet e shumëfishta të pjesëmarrjes qytetare dhe politike Ekzistojnë kanale të shumëfishta të pjesëmarrjes qytetare dhe politike, po ka një mungesë të rregullave e procedurave të përcaktuara qartë, sidomos në lidhje me konsultimet publike. Edhe pse shpesh komisionet parlamentare u kërkojnë OSHC-ve të japin njohuritë e tyre prej eksperti (sipas statistikave të Kuvendit, gjatë vitit 2012

34

komisionet u kanë kërkuar 47 OSHC-ve të ndryshme të marrin pjesë në konsultime) kjo zakonisht bëhet në formë ad hok. Dokumentet e paraqitura për konsultime publike shpesh i jepen publikut për një periudhë shumë të shkurtër. Shteti i së drejtës dhe mundësia e marrjes së drejtësisë Epërsia e së drejtës Çështjet e lidhura me epërsinë e së drejtës, sidomos futja e masave për kufizimin a heqjen e imunitetit të zyrtarëve të nivelit të lartë dhe të gjyqtarëve vijon të jetë një temë e nxehtë debati në Shqipëri. Janë bërë përpjekje për ta harmonizuar punën e Këshillit të Lartë të Drejtësisë me standardet evropiane përmes ndryshimit të sistemit të vlerësimit për gjyqtarët dhe përmirësimit të justifikimit të emërimeve. Sistemi i sapokrijuar i vlerësimit tani mbetet të verifikohet në praktikë. Në vitin 2011 është nënshkruar një marrëveshje mirëkuptimi ndërmjet Komisionit Shtetëror për Ndihmën Juridike dhe Komisionit për Mbrojtjen nga Diskriminimi, dhe janë marrë masa të tjera që synojnë rritjen e mundësisë së marrjes së drejtësisë, mirëpo vonesat në proceset gjyqësore vënë në dyshim efikasitetin e marrjes së drejtësisë. Një problem i madh mbetet kthimi i pronave të konfiskuara gjatë regjimit komunist, zgjidhja e titujve të tokës dhe pronësia. Në vitin 2012 autoritetet kanë miratuar një Strategji për drejtat e pronës, që mbulon kthimin, kompensimin dhe legalizimin, e cila tani mbetet për t’u vënë në zbatim. Qeveria dhe qytetarët të barabartë përpara ligjit Korrupsioni mbetet një problem serioz, duke përfshirë gjyqësorin, ku objektivi i kufizimit ose heqjes së imunitetit të gjyqtarëve përbën një problem tjetër shtesë. Prej atëherë autoritetet kanë ndërmarrë masa të ndryshme për të luftuar korrupsionin, krimin e organizuar dhe trafikimin. Sipas raporteve më të fundit të Grupit të Shteteve kundër Korrupsionit (GRECO) të Këshillit të Evropës, shumica e rekomandimeve në lidhje me parashikimin e veprave penale dhe financimin e partive publike janë zbatuar dhe kuadri institucional për luftën kundër korrupsionit është zhvilluar më tej. Në vitin 2011 është miratuar një plan veprimi i ri kundër korrupsionit. Sipas Komisionit Evropian, cilësia e planeve të veprimit, duke përfshirë treguesit për monitorimin e progresit, është përmirësuar, por mbeten ende për t’u parë rezultatet në ndjekjen penale dhe dënimin rasteve të korrupsionit të nivelit të lartë. Këshilli i StabilizimAsocimit vërente më 15 maj 2012 punën e bërë nga autoritetet në fushën e luftës kundër krimit të organizuar. Sipas Indekseve të Perceptimit të Korrupsionit (CPI) të “Transparency International”, Shqipëria kishte një rezultat prej 3,1, duke dalë në vend të 95-të nga 183 vende. Ky vend është në përgjithësi i 17-të mes vendeve në tranzicion, dhe renditja më e ulët mes vendeve të Ballkanit Perëndimor.

35

Pavarësia e gjyqësorit Reforma e gjithanshme e gjyqësorit po ecën përpara por mbetet ende shumë për të bërë për të siguruar pavarësinë, transparencën, llogaridhënien dhe efikasitetin e plotë të saj. Sipas Komisionit Evropian, harmonizimi i Shqipërisë me standardet dhe acquisnë evropiane në fushën e gjyqësorit është në një fazë të hershme. Në vitin 2011 është miratuar një strategji për reformimin e gjyqësorit, e cila është konsultuar me një grup të gjerë palësh të interesuara dhe përbën një bazë të mirë për përpjekje të mëtejshme në këtë drejtim. Të drejtat civile dhe politike Liria e fjalës, informimit, besimit dhe ndërgjegjes, lëvizjes, organizimit dhe tubimit Kushtetuta shqiptare dhe ligjet përkatëse e ndalojnë diskriminimin për shkak të gjinisë, racës, gjuhës, fesë, origjinës kombëtare ose sociale, statusit pasuror apo shoqëror. Kushtetuta garanton liritë dhe të drejtat bazë të shtetasve, të njohura nga e drejta ndërkombëtare, ndërsa traktatet ndërkombëtare janë të zbatueshme drejtpërdrejt nga gjykatat vendase dhe kanë epërsi mbi të drejtën e brendshme (neni 122). Kushtetuta i kërkon gjithashtu shtetit të plotësojë nismën private dhe i cakton përgjegjësi në lidhje me disa “objektiva socialë” të caktuar, siç është sigurimi i kujdesit për personat me aftësi të kufizuara, personat e moshuar dhe jetimë dhe grupe të ngjashme me to. Shqipëria është nënshkruese e të gjitha instrumenteve madhore ndërkombëtare për të drejtat e njeriut. Niveli i lartë i ratifikimeve të konventave të OKB-së, Këshillit të Evropës dhe të instrumenteve rajonale për të drejtat e njeriut përbën një arritje të rëndësishme. Shqipëria ka ngritur edhe kuadrin institucional për mbrojtjen e të drejtave të njeriut, që prefshin Avokatin e Popullit, një varg organesh shtetërore dhe ndërministrore dhe këshillash kombëtarë dhe sekretariatesh teknike pranë ministrive. Sfidat kryesore me të cilat përballet Shqipëria janë të lidhura me sigurimin e burimeve të nevojshme njerëzore dhe financiare për zbatimin dhe monitorimin e këtyre instrumenteve. Garancitë kushtetuese të lirisë së mendimit, ndërgjegjes dhe fesë në përgjithësi respektohen, dhe Shqipëria vijon të japë shembullin e harmonisë fetare në rajon. Sipas Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë, nuk ka fe zyrtare të shtetit dhe garantohen njësoj të drejtat e të gjitha bashkësive fetare (bashkësitë kryesore janë myslimane, shumica synite dhe bektashi, dhe e krishterë, shumica ortodokse dhe katolike, si edhe protestante). Analiza më e fundit e rezultateve të Shqipërisë në fushën e të drejtave të njeriut në kuadër të Shqyrtimit Periodik Universal të OKB-së është kryer në 2009-2010. Më shumë se 50 për qind e rekomandimeve të bëra në kuadër të këtij shqyrtimi ose janë zbatuar ose janë në proces zbatimi nga autoritetet shqiptare. Përfshirja politike Kuadri legjislativ për mbrojtjen e pakicave kombëtare është përgjithësisht i ngritur, duke përfshirë edhe Konventën e UNESCO-s “Për mbrojtjen dhe nxitjen e larmisë së

36

shprehjes kulturore” dhe atyre u garantohen të drejta të plota nga Kushtetuta. Pakicat kombëtare marrin pjesë aktive në jetën politike, kryesisht nëpërmjet partive të tyre politike. Shqipëria ka një përbërje kombëtare më homogjene se shumica e fqinjëve të saj rajonalë. Pakica greke, që është pakica kombëtare më e madhe, sipas çmuarjeve zë një përqindje të vogël të popullsisë. Regjistrimi i fundit i popullsisë, i realizuar në vitin 2011, përfshinte për herë të parë pyetje në lidhje me origjinën kombëtare dhe përkatësinë fetare. Pakica rome, si në shumë vende të tjera fqinje, është pakica në pozita më të pambrojtura dhe vazhdon të përballet me vështirësi në mundësi përfitimi të arsimit, strehimit dhe punësimit. Shqipëria i është bashkuar Dekadës për Përfshirjen e Romëve (2005-2013), duke dhënë kështu një angazhim politik për promovimin e përfshirjes së romëve. Elementet kyçe legjislative për barazinë gjinore ekzistojnë në Shqipëri. Ligjet e rëndësishme të miratuara gjatë viteve të fundit përfshijnë ligjet “Për barazinë gjinore në shoqëri”, “Për masat kundër dhunës”, “Për shëndetin dhe sigurinë në punë” dhe “Për mbrojtjen nga diskriminimi”. Strategjia Kombëtare për Barazinë Gjinore dhe Reduktimin e Dhunës me Bazë Gjinore e Dhunës në Familje është zgjatur në qershor 2011 për periudhën 2011-2015. Mirëpo, aktet nënligjore dhe zbatimi nuk janë në të njëjtin nivel. Gratë kanë disa përfaqësuese të nivelit të lartë në nivel kombëtar, duke përfshirë Kryetaren e Kuvendit, Kryeprokuroren dhe disa anëtare të Kabinetit Qeveritar. Gjithsesi, roli i grave në jetën politike, sidomos në postet vendimmarrëse, mbetet i kufizuar. Në përbërjen e mëparshme parlamentare vetëm 7 për qind e deputetëve qenë gra, çka ishte një nivel shumë i ulët sipas standardeve rajonale. Përkundër dispozitave të hartuara për ta përmirësuar përfaqësimin e grave, të mishëruara në kodin zgjedhor dhe legjislacionet e tjera, gratë shpesh përballen me vështirësi në përzgjedhjen si kandidate dhe në arritjen e posteve drejtuese në partitë politike dhe administratën publike. Kuotat e reja gjinore të futura në vitin 2008, të cilat parashikojnë se duhet të ketë të paktën 30 për qind gra në poste të zgjedhura si në nivel qendror ashtu edhe në nivel vendor kanë çuar në rritje të përfaqësimit të grave në Kuvend, ku është 16 për qind në parlamentin e tanishëm. Mirëpo, dobësitë në formulimin e dispozitave ligjore ndonjëherë e komprometojnë objektivin e kuotave. Renditja e vendosjes së kandidateve gra në listat zgjedhore vijon të ndikojë në përfaqësimin e tyre dhe ka disa vakume ligjore që duhen mbyllur të cilat bien ndesh me qëllimin e ligjit për barazinë gjinore. Në zgjedhjet vendore të majit 2011 pati vetëm 14 gra mes 872 kandidatë për kryetarë të njësive vendore. Si të tilla u zgjodhën gjashtë gra.

37

ANEKSI 2 – ANALIZA E SFIDAVE TË TRANZICIONIT Tabela dhe teksti mbështetës, më poshtë, paraqesin vlerësimin e përgjithshëm të sfidave të tranzicionit sipas sektorëve, mbështetur në Raportin e Tranzicionit 2011. Ka dy vlerësime të veçanta për secilin sektor, ku vlerësohen strukturat e tregut dhe institucionet që mbështetin tregun. Vlerësimet janë nga “të papërfillshme”, “të vogla”, “të mesme” dhe “të mëdha”. “Të papërfillshme” do të thotë se sfidat e mbetura janë të vogla dhe se sektori ka ecur mjaft përpara drejt standardeve të një ekonomie tregu që funksionon mirë. “Të mëdha” do të thotë se sfidat e mbetura janë të mëdha dhe se ky dimension i sektorit është një fazë të hershme të reformës. Sektorët Sektorët tregtarë Agrobiznesi Industria e përgjithshme Pasuri të paluajtshme Telekomunikacione Energjetika Burimet natyrore Energjia Energjia e qëndrueshme Infrastruktura Transport qytetës Ujësjellës-kanalizime Rrugë Hekurudha Institucionet financiare Veprimtaria bankare NMVM Shërbimet financiare dhe të sigurimeve Kapitali privat Tregjet e kapitalit Struktura e tregut Institucionet që mbështetin tregun Të mesme Të mesme Të mesme Të mesme Të mesme Të mesme Të mesme Të mëdha Të mëdha Të mesme Të mëdha Të mesme Të mesme Të mesme Të mëdha Të mëdha

Të mesme Të mesme Të mëdha Të mesme Të mesme Të mesme Të vogla Të mesme Të mëdha Të mesme Të mëdha Të mesme Të mesme Të mëdha Të mëdha Të mëdha

Agrobiznesi Struktura e tregut: Të mesme Institucionet e tregut: Të mesme Megjithëse janë liberalizuar çmimet dhe po hiqen gradualisht masat e kontrollit të tregtisë (nën ombrellën e MSA-së, të nënshkruar më 2006), ky sektor ende vuan nga madhësia shumë e vogël e tokës në përdorim, mungesa e infrastrukturës dhe zotësive, mungesa e efikasitetit të prodhuesve në agrobiznes dhe të organizatave të prodhuesve, standardet e ulëta të cilësisë dhe investimet e kufizuara. Ka përfunduar rishpërndarja e plotë e tokës bujqësore shtetërore. Mirëpo, ka ende të drejta të paqarta të pronësisë dhe instrumente të dobëta për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve mbi pronësinë. Për të qenë më konkurrues, ka të ngjarë që bujqve t’u duhet t’i bashkojnë parcelat e tokave. 38

Shumica e përpunuesve të produkteve bujqësore janë privatizuar. Në këtë sektor investimet e huaja kanë qenë të kufizuara. Të huajve nuk u lejohet të kenë tokë bujqësore në pronësi, por mund ta marrin me qira për një periudhë jo më të gjatë se 99 vjet. Shoqëritë e agrobiznesit pengohen nga mungesa e lëndëve të para, pajisjet e amortizuara dhe standardet e ulëta të higjienës dhe cilësisë. Në përgjithësi, veprimtaritë e përpunimit, logjistikës dhe shpërndarjes me pakicë në agrobiznes mbeten të zhvilluara më pak se ç’duhet. Megjithëse po rriten gjithnjë e më shumë mundësitë për të marrë kreditim përmes skemave të mikrokredive, këto janë ende të kufizuara duke qenë se ka shumë pak interes për investimet në veprimtaritë bujqësore. Industria e përgjithshme Struktura e tregut: Të mesme Institucionet e tregut: Të mesme Krijimi i një shkalle të sheshtë tatimi prej 10 për qind mbi fitimin e biznesit dhe të ardhurat personale në vitin 2007-2008 dhe detyrimi që shumica e pagesave (duke përfshirë edhe pagesën e rrogës) duhet të kalojnë nëpërmjet bankave ka kontribuar në përmirësimin e situatës, por sektori informal mbetet një pengesë serioze për biznesin. Në të njëjtën kohë, Shqipëria ua ka ulur vështirësinë dhe kostot shoqërive tregtare në lidhje me pagimin e tatimeve, nëpërmjet ndryshimit të disa ligjeve, uljes së kontributeve të sigurimeve shoqërore dhe përdorimit të deklarimit dhe pagimit elektronik. Në qershor 2009, ka filluar zbatimi i ofrimit të të gjitha shërbimeve në një vend për licencat dhe lejet. Pas dorëzimit të kërkesës për anëtarësim në BE në 2009, Shqipëria ka bërë përparim të qëndrueshëm në fushën e përafrimit të ligjeve me Acquis-në e BE-së, duke përfshirë dispozitat tregtare, doganat dhe tatimet. Standardet e drejtimit të brendshëm të shoqërive tregtare dhe etika e biznesit kanë shfaqur përmirësim, sidomos në lidhje me përdorimin e standardeve ISO, çka është pasqyruar kohët e fundit në ndryshimin e vlerësimit. Mirëpo, paqartësia politike, madhësia e vogël e vendit dhe integrimi i kufizuar i Shqipërisë në pjesën tjetër të rajonit i ka penguar investimet e huaja (përkundër krijimit të një klime tejet të liberalizuar për investitorët e huaj, përfshirë edhe agjencinë ndërmjetësuese: AIDA-n). Në të njëjtën kohë, procedurat dhe koha që kërkon hapja e një biznesi janë ende shumë më penguese se në vendet e tjera të rajonit dhe kalimi i pronësisë dhe të drejtat e dobëta mbi pronën mbeten një problem serioz, sidomos për pronat e kontrolluara në nivel të brendshëm. Pasuri të paluajtshme Struktura e tregut: Të mëdha Institucionet e tregut: Të mesme Tregu i pronave në Shqipëri karakterizohet nga një mungesë e konsiderueshme e ofertës së pronave komerciale bashkëkohore në të gjitha nënsegmentet. Tregu i kredive hipotekare për banesa është pak i zhvilluar dhe ka një mungesë financimit me borxh afatgjatë për ndërtimin. Në këtë sektor ka shumë pak ndërhyrje shtetërore (subvencionet, etj.). Qeveria ka bërë përparim të rëndësishëm në lidhje me regjistrimin e pronave dhe mundësia për gjetje toke e trualli nuk shihet si problem madhor nga sektori privat. Ka të dhëna se është bërë përparim sa i takon zbatimit me forcë të akteve ligjore e nënligjore në fuqi, sidomos në kryeqytet, por mbeten ende boshllëqe në lidhje me efikasitetin e zbatimit në praktikë të kuadrit legjislativ dhe trajtimit të lejeve të ndërtimit. Sfidë ka qenë përmbarimi i kredive hipotekare. Ka një

39

mungesë të produkteve dhe metodave të reja të financimit në këtë sektor, me gjithë veprimtarinë e konsiderueshme ndërtimore nga NVM-të në zonat kryesore bregdetare. Janë ende të mëdha boshllëqet sa i takon zhvillimit të një kuadri legjislativ dytësor bashkëkohor që të mbështetë qëndrueshmërinë në kohë të pasurive të paluajtshme (përdorimi me efikasitet i energjisë, ndikimi në mjedis). I ulët është edhe ndërgjegjësimi i publiku për problemet e qëndrueshmërisë në kohë. Telekomunikacionet Struktura e tregut: Të mesme Institucionet e tregut: Të mesme Megjithëse kuadri ligjor për telekomunikacionin është i harmonizuar me atë të BEsë, vënia në zbatim mbetet ende e dobët. Enti rregullator, Autoriteti i Komunikimeve Elektronike dhe Postare (AKEP), është i pavarur por problemet e drejtimit të brendshëm e kanë penguar vendimmarrjen e tij. Shoqëria që ofron telefoninë fikse, Albtelekom, u privatizua në vitin 2007 pas një sërë përpjekjesh. Megjithëse tregu është i liberalizuar, konkurrenca nuk është ende shumë e fortë. Albtelekomi mbizotëron në tregjet e telefonisë fikse dhe atë të internetit, si edhe në shërbimet e lidhjes me internet me fashë të gjerë ADSL. Tregu është ende jo i ngopur në segmentin e telefonisë fikse dhe të internetit me fashë të gjerë, sikurse e tregon kërkesa e madhe dhe penetrimi i ulët me linjë fikse. Tregu i telefonisë celulare është më i zhvilluar dhe konkurrues, duke u përmirësuar edhe më tej nga hyrja e operatorit të katërt të telefonisë celulare, “Plus”, në fund të vitit 2010, dhe nivelet e penetrimit të telefonisë celulare po rriten me shpejtësi. Mbartja e numrit celular ka filluar në vitin 2011. Tregu i internetit dhe i teknologjisë informatike ka ende vend për zhvillim dhe karakterizohet nga çmime të larta, mungesë e konkurrencës së fortë dhe e arritjes së lartë dhe lidhje e kufizuar me internet me fashë të gjerë. Mungesa e lidhjes së vetë Shqipërisë e pengon zhvillimin e shërbimeve të të dhënave. Albtelekomi e kontrollin plotësisht trafikun përmes Italisë nëpërmjet zotërimit të të vetmit kabllo midis Shqipërisë dhe Italisë. Procesi i dixhitalizimit të rrjeteve kombëtare të transmetimit është në hapat e parë ende në Shqipëri, aktualisht nën shtytjen e Qeverisë, e cila është duke përgatitur strategjinë përkatëse. Energjia dhe infrastruktura Burimet natyrore Struktura e tregut: Të mesme Institucionet e tregut: Të mesme Sektori i burimeve natyrore në Shqipëri është i vogël dhe përqendrohet te kromi, bitumi, bakri dhe nikeli. Nafta nxirret në Shqipëri që prej vitit 1918, mirëpo nafta diezel e prodhuar në vend është me cilësi të ulët dhe plotëson vetëm një pjesë të vogël të kërkesës së brendshme. Nënproduktet e importuara të naftës vijnë kryesisht nga Greqia dhe, në sasi më të vogla, nga Italia, Rusia dhe nga vende të tjera. Albpetroli, shoqëria shtetërore e naftës dhe gazit, është ristrukturuar dhe shndërruar në shoqëri aksionare, me linja të veçuara veprimtarie që ushtrojnë aktivitet si shoqëri të veçuara nën një strukturë tip “holding”. Në Shqipëri ushtrojnë aktiviteti një sërë shoqërish të huaja të naftës, si në kërkim ashtu edhe në shfrytëzim. “Bankers Petroleum”, një shoqëri kanadeze kërkim-shfrytëzimi nafte dhe gazi, arriti në mars 2011 një marrëveshje me Albpetrolin për të qenë e vetmja shoqëri që të shfrytëzojë fushën e

40

naftës së Patos-Marinzës. Në gusht 2008 u realizua shitja e 85 për qind të pronësisë së rafinerisë së naftës në Shqipëri, ARMO. Është arritur përparim në krijimin e institucioneve dhe legjislacionit në mbështetje të tregut, sidomos në fushën e tregut të brendshëm energjetik. Në qershor 2008 u miratua një ligj për sektorin e gazit, pas të cilit i janë caktuar me ligj Entit Rregullator të Energjisë (ERRE) kompetencat rregullatore për sektorin e gazit, megjithëse ende nuk ka asnjë rrjet të shpërndarjes së gazit në Shqipëri. Shqipëria është palë nënshkruese e Traktatit të Komunitetit të Energjisë, së bashku me vendet e tjera të Evropës Juglindore. Mirëpo, nuk është miratuar ende strategjia e rishikuar kombëtare për energjinë, dhe shqetësim serioz mbetet mbrojtja e mjedisit. Përkundër marrjes kohët e fundit të statusit si vend kandidat të EITI-së, transparenca dhe llogaridhënia fiskale mbetet e ulët dhe niveli i arkëtimit të të ardhurave fiskale ka qenë historikisht i ulët. Vendimet e licencimit për hidrokarburet dhe monitorimi i detyrimeve kontraktore bëhen nga Agjencia Kombëtare e Burimeve Natyrore, e cila është strukturë në vartësi të ministrisë përgjegjëse për energjetikën, pra nuk është plotësisht e pavarur. Energjia e qëndrueshme Struktura e tregut: Të mesme Institucionet e tregut: Të mesme Në vitin 2005, është miratuar një ligj i ri për eficiencën e energjisë, si edhe është krijuar një fond për eficiencën e energjisë. I vetmi institucion i specializuar në këtë fushë është Qendra për Eficiencën e Energjisë Shqipëri-BE (EEC). Në vitin 2010 është miratuar një plan kombëtar veprimi për eficiencën e energjisë. Ende nuk janë vendosur objektivat konkretë për energjinë e rinovueshme. Tarifat e energjisë elektrike janë rritur, por nuk i përfshijnë kostot mjedisore. Për rrjedhojë, çmimi ofron stimuj të kufizuar për ta përdorur me efikasitet energjinë dhe për të investuar në projekte të burimeve të energjisë së rinovueshme. Vjedhja e energjisë elektrike dhe mospagimi i faturave të energjisë ofrojnë një alternativë të realizueshme ndaj investimeve për ta kursyer energjinë. Ekzistojnë tarifat për futjen e energjisë së tepërt në rrjet nga konsumatori. Mbi 90 për qind e prodhimit të energjisë elektrike vjen nga hidrocentralet e mëdhenj. Nuk ka stimuj rregullator për zhvillimin e projekteve të reja të energjisë së rinovueshme. Shqipëria e ka ratifikuar Konventën kuadër për Ndryshimin e Klimës e OKB-së (UNFCC) dhe protokollin e Kiotos, në të cilin mban statusin e palës që nuk bën pjesë në Aneksin 1. Nuk janë miratuar objektiva a politika për çlirimin e gazeve serrë (GHG). Kontributi që zë Shqipëria në çlirimet globale të gazeve serrë është relativisht i vogël për shkak të përqindjes së madhe të hidroenergjetikes dhe të kolapsit të industrive të përdorin intensivisht energji. Sfidat kryesore të mbeten përfshijnë rritjen dhe zbatimin më me forcë të tarifave për energjinë, zvogëlimin e humbjeve tregtare në rrjetin energjetik (nga 38 për qind në vitin 2008), çuarjen përpara të problematikës së ndryshimit të klimës dhe krijimin e një kuadri ligjor dhe institucional në mbështetje të projekteve të vogla të energjisë së rinovueshme. Energjia Struktura e tregut: Të mesme Institucionet e tregut: Të mesme Është ecur përpara sa i takon përmirësimit të strukturës së tregut përmes kryerjes së ndarjes së aktiveve të sektorit energjetik. Në vitin 2007, u veçuan dhe u organizuan si

41

shoqëri aksionare më vete degët e transmetimit dhe të shpërndarjes të KESH-it, ndërmarrja shtetërore energjetike e integruar në mënyrë vertikale. Krahas kësaj, në prill 2009, Kuvendi i Republikës së Shqipërisë miratoi shitjen e 76 për qind të aksioneve të shoqërisë së shpërndarjes së energjisë elektrike. Rrjetet e transmetimit dhe shpërndarjes kanë nevojë për përmirësime të ndjeshme, duke qenë se humbjet gjithsej janë në nivele tejet të larta. Po kështu, problem përbëjnë edhe pagesat e faturave të energjisë elektrike. Megjithëse ka qenë e kufizuar deri tani, pjesëmarrja e sektorit privat në prodhimin e energjisë elektrike pritet të rritet nëpërmjet procedurës së kohëve të fundit me tender publik për dhënien e koncesioneve për HEC-e të mëdha, të vogla dhe shumë të vogla. Janë miratuar rregullat e tregut për të siguruar kuadrin e nevojshëm për hapjen dhe funksionimin e tregut me shumicë dhe pakicë. Duke filluar nga janari i vitit 2008, të gjithë konsumatorët jofamiljarë fituan të drejtën për ta zgjedhur vetë furnitorin e energjisë. Mirëpo, deri tani konkurrenca efektive është e kufizuar. Cilësia e institucioneve shqiptare lipset të fuqizohet më tej. Ekziston Enti Rregullator i Energjisë, mirëpo pavarësia e tij është e kufizuar dhe kapaciteti i tij institucional duhet fuqizuar më tej. Në mars 2008 tarifat e energjisë elektrike u rritën me 15 për qind, por ato ende nuk i pasqyrojnë kostot. Masat e tanishme të mbajtjes në kontroll të çmimit të furnizimit me energji parashikojnë tavane mbi rritjen e çmimit dhe e mbartin në kohë borxhin e akumuluar, çka e pengon zhvillimin e konkurrencës në furnizim. Ujësjellës-kanalizime Struktura e tregut: Të mëdha Institucionet e tregut: Të mëdha Zyrtarisht, kontrolli mbi infrastrukturën vendore u është kaluar bashkive dhe komunave. Mirëpo, kuadri ligjor me kundërthënie në lidhje me të drejtat mbi tokën çon në ndërhyrje të theksuar nga pushteti qendror në operacionet e infrastrukturës vendore. Pjesa më e madhe e ndërmarrjeve komunale janë shndërruar tërësisht në shoqëri tregtare. Ecuria financiare në përgjithësi është e dobët dhe duket se ka shumë pak merak për krijimin e të ardhurave tregtare, duke qenë se tarifat e ulëta, mosmatja e konsumit dhe arkëtimi i dobët i të ardhurave nga tarifat vihet re në shumicën e bashkive në mbarë vendin. Kjo ka bërë që operacionet e infrastrukturave vendore të mbështeten në investimet e bëra me grante dhe shpesh investimet të jenë nën nivelin e nevojshëm. Është krijuar një ent rregullator i pavarur për sektorin e ujësjellëskanalizimeve dhe janë marrë disa nisma për ta fuqizuar disiplinën e pagesave në Tiranë. Por mungon ende një formulë e përcaktuar mirë për llogaritjen e tarifës dhe një kuadër adekuat kontraktor ndërmjet ndërmarrjeve komunale dhe autoriteteve vendore, dhe vendosja e tarifave e planifikimi operativ shpesh janë procese të politizuara dhe jo transparente. Transporti qytetës Struktura e tregut: Të mesme Institucionet e tregut: Të mëdha Sistemi i transportit qytetës është në një nivel shumë të ulët organizimi, ku ka subjekte shumë të vogla të transportit me autobusë të cilët janë të organizuar në shoqata jo shumë rigoroze. Tregu i transportit publik i Tiranës karakterizohet nga një copëzim i pjesëmarrësve të tregut, rregullim i dobët dhe cilësi e dobët e shërbimit. Ecuria financiare është e të dyja llojeve. Subjektet e transportit qytetës kanë gjetur

42

mundësi të kufizuara të marrjes së fondeve tregtare si burim investimesh, paçka se me afate të shkurtra. Mirëpo, për shkak të masave të thjeshta dhe të dobëta kontraktore me rregullatorin (subjekteve u jepet një licencë e thjeshtë), burimet financiare janë tani për tani të pamjaftueshme për financimin e një flote me autobusë bashkëkohorë. Për shkak të rritjes së shpejtë të numrit të veturave private, ngjeshja e trafikut po bëhet një problem në rritje. Në Tiranë dhe në qytete të tjera dytësore është e dukshme nevoja për investime për segmente të rëndësishme rrugore lidhëse dhe për menaxhim të trafikut. Rrugët Struktura e tregut: Të mesme Institucionet e tregut: Të mesme Gjatë viteve të fundit është punuar për ristrukturimin e rrugëve, pas miratimit në vitin 2008 të një plani ristrukturimi për Drejtorinë e Përgjithshme të Rrugëve (DPRR). Është në proces veçimi dhe shndërrimi në shoqëri tregtare e ndërmarrjeve rruga-ura dhe DPRR ka kaluar te të tretë të sektorit privat më shumë se 50 për qind të kontratave të mirëmbajtjes periodike. Mirëpo, konkurrenca dhe pjesëmarrja e sektorit privat mbetet e kufizuar. Financimi i sektorit të rrugëve mbetet në përgjithësi jo i reformuar. Ekziston nevoja për ristrukturim të gjithanshëm institucional dhe financiar. Sfidat e tranzicionit mbeten në fushat e mëposhtme: (i) futja e procedurave të tenderimit dhe kalimi tërësisht te sektori privat i mirëmbajtjes rutinë të rrugëve kombëtare; (ii) fillimi i përdorimit të kontratave të mirëmbajtjes së bazuara te rezultati; (iii) futja e një marrëveshjeje në nivel shërbimi ndërmjet qeverisë dhe Agjencisë Shqiptare të Rrugëve (pasardhësi i DPRR-së) me përgjegjësi dhe detyrime të përcaktuara; (iv) përgatitja e një strategjie për PPP-të dhe zhvillimi i projekteve (fakultativ). Hekurudhat Struktura e tregut: Të mëdha Institucionet e tregut: Të mëdha Në sektorin hekurudhor, funksionet e shfrytëzimit dhe të vendosjes së politikave nuk janë të veçuara dhe aktivitetet qendrore tregtare të hekurudhës (infrastruktura, transporti i udhëtarëve, transporti i mallrave, etj.) shfrytëzohen nga i njëjti subjekt. Pas një ristrukturimi të konsiderueshëm të krahut të punës, numri i punonjësve ka rënë nga 8.800 në 1989 në 1.900 në 2008. Veprimtaritë hekurudhore dytësore janë shkëputur dhe tani shfrytëzohen nga subjekte private (me kontrata qiraje). Tarifat e transportit të mallrave janë liberalizuar në fillim të viteve ’90 të shekullit XX, ndërsa tarifat e transportit të udhëtarëve rregullohen nga ministria e transportit. Ekziston ende nevoja për reforma institucionale të konsiderueshme. Mbeten ende disa sfida të konsiderueshme të tranzicionit pothuaj në të gjitha fushat, por u duhet dhënë përparësi fushave të mëposhtme: (i) nisja e ndarjes institucionale; (ii) rritja e transparencës financiare dhe e pavarësisë nga qeveria; (iii) arritja e qëndrueshmërisë financiare në aktivitetet tregtare të transportit të udhëtarëve dhe të infrastrukturës (duke përfshirë edhe reformën e tarifave dhe futjen e mekanizmit të kontratave me detyrime për shërbime publike); dhe (iv) futja e konkurrencës në aktivitetet tregtare hekurudhore.

43

Institucionet financiare Veprimtaria bankare Struktura e tregut: Të mesme Institucionet e tregut: Të mesme Në vitin 2009, Banka e Shqipërisë hartoi disa akte të reja normative, si edhe ndryshoi disa të tjera, me qëllim zbatimin e parimeve qendrore të Komitetit të Bazelit për mbikëqyrje të efektshme bankare dhe zbatimin e direktivave të Këshillit Evropian. Për shembull Rregullorja “Për kredinë konsumatore dhe kredinë hipotekare për individët” është miratuar me qëllim mbrojtjen dhe orientimin e konsumatorëve shqiptarë që u mungojnë njohuritë për produktet e reja. Rregullorja “Për licencimin dhe ushtrimin e veprimtarisë së bankave dhe degëve të bankave të huaja në Republikën e Shqipërisë” është një rishikim i plotë i rregullores për dhënien e licencës për ushtrimin e veprimtarisë bankare në Republikën e Shqipërisë, ku harmonizohen kërkesat e Ligjit për Bankat dhe rregullat e kriteret e autoritetit mbikëqyrës. Krahas këtyre, kërkesa për kapitalin përcaktohet vetëm në monedhën vendase. Rregullorja “Për administrimin e rrezikut të likuiditetit” parashikon standardet dhe kërkesat minimale për një administrim të efektshëm të rrezikut të likuiditetit nga bankat dhe degët e bankave të huaja, me qëllim që të parandalohet rreziku i sistemit që mund të lindë nga rreziku i likuiditetit. Një përditësim i akteve normative për sigurimin e depozitave synonte harmonizimin e kuadrit vendas me direktivat e BE-së për garantimin e depozitave, si edhe fuqizimin e rolit të Agjencisë shqiptare të Sigurimit të Depozitave. Në kuadër të përgjigjes ndaj krizës, në mars 2009, ASD-ja e rriti tavanin e sigurimit të depozitave nga 700 mijë lekë në 2.500.000 lekë (rreth 20 mijë Euro) duke synuar stabilizimin e bazës së depozitave. Sipas ASD-së, mbi 90 për qind të depozituesve janë të mbuluar plotësisht. Ndërmarrjet shumë të vogla, të vogla dhe të mesme Struktura e tregut: Të mesme Institucionet e tregut: Të mesme NMVM-të luajnë një rol shumë të rëndësishëm në ekonomi. Ato përbënin rreth 99,9 për qind të numrit të shoqërive tregtare dhe shumica e tyre ishin ndërmarrje shumë të vogla (që përbënin 96 për qind të numrit gjithsej) në fund të vitit 2007. Bizneset shumë të vogla, të vogla dhe të mesme krijonin afro 63 për qind të vlerës së shtuar të ndërmarrjeve jo financiare dhe zënë 82 për qind të numrit të vendeve të punës të raportuara zyrtarisht. Ka disa banka dhe institucione mikrofinancimi që i ofrojnë kreditim sektorit të NMVM-ve. Mirëpo, ndërmjetësimi financiar për sektorin privat mbetet relativisht i ulët në rreth 27 për qind të PBB-së në vitin 2009, nga i cili 41 për qind u shkon NMVM-ve. Burimet alternative zyrtare të financimit të jashtëm për NMVM-të janë të kufizuara. Ekziston regjistri qendror i barrëve siguruese, ndërsa funksionon plotësisht sistemi për regjistrimin e pasurive të luajtshme. Kjo u jep mundësi ndërmarrjeve t’i përdorin pasuritë e luajtshme si barrë siguruese në kuadër të përpjekjeve për marrë financim nga bankat. Funksionon edhe regjistri i kredive prej muajit janar 2008, i cili është në dispozicion të institucioneve financiare dhe të publikut. Janë bërë disa përmirësime edhe në lidhje me kohën e marrjes së kredive dhe thellësinë e informacionit për kredinë. Mirëpo, zbatimi me forcë i kontratave mbetet një proces i zgjatur dhe i shtrenjtë. Prej muajit shtator 2009, ekziston një program për mbështetjen e NVM-ve, duke përfshirë edhe një linjë kreditimi me

44

kushte të zbutura. Në vitin 2010 filloi operacionet një fond dorëzanie për të mbështetur NVM-të për të marrë kredi kur nuk kanë garanci. Shërbimet e sigurimeve dhe shërbime të tjera financiare Struktura e tregut: Të mëdha Institucionet e tregut: Të mesme Institucionet financiare jobankare dhe shoqatat e kursim-kreditit zënë një pjesë të vogël të sistemit financiar shqiptar. Edhe pse ligji më i fundit i sigurimeve e ka fuqizuar kuadrin ligjor dhe rregullator, sfidë mbetet zbatimi i efektshëm. Nevojiten edhe përmirësime të mëtejshme në fushat e kontabilitetit, dhënies së informacioneve shpjeguese dhe standardeve të auditimit. Nuk ka asnjë kufizim sa i takon hyrjes së subjekteve të huaja në sektorin e institucioneve financiare jobankare. Mbetet ende për t’u bërë privatizimi i shoqërisë shtetërore të sigurimeve, INSIG. Tregu i pensioneve private vullnetare mbetet i vogël. Tregu i pensioneve private vullnetare në vitin 2009 u rrit me 37 për qind nga viti 2008, por në nivelin 72.968.573 lekë zinte vetëm 0,01 për qind të PBB-së. Është krijuar kuadri i sektorit të lizingut dhe enti rregullator është aktiv në monitorimin e tregut, megjithëse legjislacioni i lizingut mbetet në fazat e hershme të zhvillimit. Penetrimi i përdorimit të kontratave të qirasë është i ulët, duke zënë vetëm 1 për qind të PBB-së. Të dhënat për kreditë hipotekare janë të pakta, por BSH raporton se huadhënia për individët për pasuri të paluajtshme është 99,7 miliard lekë (8,1 për qind e PBB-së), nga të cilat 72 për qind është në monedhë të huaj (mbizotëron Euroja). Kapitali privat Struktura e tregut: Të mëdha Institucionet e tregut: Të mëdha Janë identifikuar më pak se pesë menaxherë rajonalë të fondeve për të cilët Shqipëria përfshihet në rajonin e synuar, mirëpo nuk ka asnjë menaxher të caktuar enkas për Shqipërinë hë për hë në treg. Përkundër përfshirjes së Shqipërisë në rajonet e synuara të menaxherëve rajonalë, nuk ka ndonjë veprimtari të ndjeshme të kapitalit privat në vend. Shumica e kapitalit neto të angazhuar është në formë blerjesh dhe një përqindje e ulët gjendet në segmentin e fondeve të rritjes. Kapitali tip “mezzanine”, kapitali i vogël, kapitali i pjesëmarrjes në rrezik dhe strategjitë e investimit në firma problematike nuk janë të pranishme. Këtë sektor e pengojnë një mjedis i vështirë biznesi, mundësitë e kufizuara për investime dhe kushtet e këqija të daljes. Në boshllëkun e madh nga ana e institucioneve të tregut kontribuojnë zhvillimi i pamjaftueshëm i investitorëve institucionalë vendas dhe përputhshmëria relativisht e ulët me Parimet e OECD-së për drejtimin e brendshëm të shoqërive tregtare.

45

Tregjet e kapitalit5 Struktura e tregut: Të mëdha Institucionet e tregut: Të mëdha Tregu i letrave me vlerë nuk është i zhvilluar në Shqipëri dhe i vetmi treg është tregu i instrumenteve të borxhit të Qeverisë (bono thesari dhe obligacione). Aksionet këmbehen përmes regjistrimit të ndryshimeve të pronësisë në regjistrat tregtarë. Shoqëritë e privatizuara që janë regjistruar pranë Qendrës së Regjistrimit të Aksioneve, transaksionet mes aksionarëve i regjistrojnë pranë kësaj Qendre. Tregu i obligacioneve shtetërore dhe tregu i parasë mbeten në fazat e hershme të zhvillimit. Mbeten për t’u zhvilluar më tej treguesit e krahasimit në tregun e parasë të Shqipërisë, ndërsa veprimtaria në tregun ndërbankar dhe në tregjet e kontratave “forward” të këmbimit valutor mbeten shumë e kufizuar ose jo ekzistente. Gjatë gjashtë vjetëve të fundit nuk është emetuar asnjë obligacion nga shoqëritë tregtare.

Treguesit për institucionet e tregut të përdorur këtu mbështeten në një vrojtim të zhvilluar në vitin 2007. Krahas kësaj, vrojtimi përqendrohej kryesisht te tregjet e kapitalit. Në tekstin shpjegues më poshtë, pra, duhen mbajtur parasysh kufizimet e të dhënave.

5

46

ANEKSI 3 – TRANZICIONI LIGJOR Ligjet tregtare të Shqipërisë Të përgjithshme Gjatë dekadës së fundit, Shqipëria ka miratuar një sërë reformash të rëndësishme që synojnë mbështetjen e investimeve. Kuadri legjislativ për partneritetet publikeprivate, drejtimin e brendshëm të shoqërive tregtare, falimentimin dhe transaksionet e mbuluara me garanci është relativisht i avancuar. Por mbeten disa shqetësime, sidomos në lidhje me zbatimin me forcë të ligjit përmes gjykatave, të cilat nuk gëzojnë ndonjë nivel të lartë të besimit të publikut. Krahas kësaj, disa fusha të veçanta të legjislacionit kanë mbetur pas, për shembull në sektorin energjetik, duke përfshirë si energjinë e rinovueshme ashtu edhe eficiencën e energjisë. Sektori i energjisë Në përgjithësi, progresi në Shqipëri ka qenë shumë i kufizuar në sektorin energjetik. Në nëntor 2011, qeveria miratoi një ndryshim të ligjit shqiptar për sektorin energjetik, i cili hyri në fuqi më 1 janar 2012. Sipas këtij ndryshimi, çdo klient i cili është i lidhur me një rrjet elektrik me tension më të lartë ose të barabartë me 110 kV, ose që ka konsum vjetor të energjisë elektrike më të madh se 50 milion kWh ka të drejtë ta zgjedhë vetë furnizuesin e energjisë elektrike. Klientët që nuk e përmbushin këtë kusht duhet medoemos të furnizohen nga furnitori publik (ERRE) me çmimin e vendosur nga ERRE. Mirëpo, duke qenë se ERRE e mban çmimin e energjisë elektrike nën nivelin e çmimit të tregut, klientët që i plotësojnë kushtet e mësipërme kanë shumë pak shtysë për ta ndërruar furnitorin. Sa i takon kuadrit ligjor për burimet e energjisë së rinovueshme, nuk është bërë përparim. Tani për tani, integrimi i prodhuesve të rinj me burime të energjisë së rinovueshme pengohet nga barra e tepruar administrative dhe nga mungesa e rregullimit adekuat sa i takon lidhjes me rrjetin. Nuk është botuar ende një plan kombëtar veprimi për energjinë e rinovueshme ku të vendoset plani se sa duhet të jetë përqindja që do të zënë burimet e energjisë së rinovueshme në konsumin e fundmë brenda vitit 2020. Nuk është miratuar ende projektligji për burimet e energjisë së rinovueshme. Infrastruktura Edhe pse në Shqipëri nuk mund të identifikohet me lehtësi një kuadër i përgjithshëm i politikave për përmirësimin e mjedisit ligjor dhe për nxitjen e partneriteteve publikeprivate (PPP), mënyra me të cilën qeveria i është qasur kohët e fundit reformës së kuadrit ligjor për koncesionet tregon interesin që ka ajo për nxitjen dhe përdorimin e PPP-ve në infrastrukturën dhe shërbimet publike. Ligji shqiptar i vitit 2006 “Për koncesionet” (Ligji), me ndryshimet përkatëse, pasqyron shumë prej standardeve më të mira ndërkombëtare. Ai është një prej ligjeve të pakta në rajon për koncesionet, që përfshijnë në përkufizimin e koncesionit kalimin e rrezikut te koncesionari, si edhe kundërpagesën

47

në formë shpërblimi. Ai kërkon edhe një analizë të justifikimit të investimit. Janë identifikuar qartë subjektet dhe sektorët ku mund të përdoren PPP-të. Sektorë të tillë përfshijnë transportin, energjinë elektrike, ujësjellës-kanalizimet, mbetjet e ngurta, arsimin, kujdesin shëndetësor dhe burgjet, si edhe çdo sektor të tjerët të parashikuar me vendim qeverie. Ligji përmban dispozita që garantojnë proces të ndershëm dhe transparent të përzgjedhjes: përzgjedhjen paraprake të ofertuesve, procedurën për kërkimin e propozimeve—ku bëhet dallimi ndërmjet propozimeve teknike dhe atyre financiare— mundësinë e një procedure me dy faza, botimin e vendimit të shpalljes së fituesit të koncesionit, përjashtimet e kufizuara të shpalljes së fituesit të koncesionit pa procedurë konkurruese, ekzistencën e procedurave të shqyrtimit, parametrat për procesin e negocimit, etj. Dispozitat që rregullojnë kontratën e projektit japin orientime të qarta për çështjet kryesore që duhen mbuluar, por duke ruajtur elasticitetin e mjaftueshëm, pa duke u dhënë mundësi palëve të negociojnë lirisht kushtet e kontratës. Mirëpo ligji nuk thotë shumë për çështjet e mbrojtjes së sigurisë dhe të mbështetjes. Kjo mund të vijë nga fakti se Shqipëria ka një shkallë të caktuar të borxhit publik, si edhe lidhet me pasojat e mundshme që mund të kenë për buxhetin projektet e PPP-ve. Krahas kësaj, përmendja e “kontratës së administrimit” në nenin 2 është disi e paqartë. Ligji shqiptar është një nga ligjet e hartuar më mirë në rajon. Mirëpo, mungesa e përvojës praktike në zbatimin e ligjit mund të jetë një pengesë për investitorët në këtë fazë. Ligji është ndryshuar përsëri në 2009 dhe 2010, ku është futur një organ i ri i shqyrtimit të ankesave, që është Komisioni i Prokurimeve Publike. Në shtesat e reja përshkruhet procedura e shqyrtimit administrativ përpara Komisionit të Prokurimeve Publike përmes parashikimit të dispozitave të qarta, afateve kohore dhe procedurave që duhen ndjekur gjatë procesit të shqyrtimit. Qeverisë i është paraqitur një paketë tjetër me shtesa dhe ndryshime të rëndësishme në ligjin e koncesioneve, për të lejuar të drejtat e ndërhyrjes. Nëse miratohen, këto do të mundësojnë zvogëlimin e financimit me garanci në formën e barrës siguruese, duke i rritur ndjeshëm kështu mundësitë e PPP-ve për të marrë kredi nga bankat dhe duke ndihmuar në mobilizimin e investimeve private në infrastrukturë. Sistemi i gjykatave Gjykatat shqiptare nuk gëzojnë nivel të lartë të besimit të publikut, sidomos të komunitetit të biznesit. Pasiguria në lidhje me mundësinë e kreditorëve për të zbatuar me forcë të drejtat e tyre ligjor, kontribuon në një qasje më të matur kundrejt huadhënies. Debitorët perceptohen se nuk i frikësohen padisë së ngritur nga kreditorët, çka prek shkallën e kredive problematike. Ka disa faktorë ku mbështeten shqetësimet për ecurinë e gjyqësorit në fushën e të drejtës tregtare. Së pari, njohuritë e gjyqësorit në fushat e së drejtës tregtare konsiderohen të kufizuara. Deri vonë, gjyqtarët kanë marrë shumë pak trajnim për temat e lidhura me biznesin. Shkolla e Magjistraturës ka bërë përpjekje për ta trajtuar këtë çështje dhe tani zhvillon disa

48

module për të drejtën tregtare, si për kandidatët për gjyqtarë ashtu edhe për gjyqtarët e emëruar. Shkolla e magjistraturës është një organ i pavarur i krijuar dhe i financuar nga Qeveria e Shqipërisë dhe ushtron aktivitet prej vitit 1999. Ajo konsiderohet si një institucion i suksesshëm dhe tani për tani punon me një sërë organizatash ndërkombëtare, duke përfshirë edhe BERZH-in, të cilat asistojnë zhvillimin e përmbajtjes së të drejtës tregtare në programin e trajnimit. Së dyti, korrupsioni mbetet shqetësim në Shqipëri, duke prekur edhe gjyqësorin. Qeveria ka bërë përpjekje për t’iu përgjigjur këtij problemi. Në qershor 2011 është miratuar një plan i ri veprimi kundër korrupsionit për periudhën 2011-2013, mirëpo zbatimi i planit të veprimit është ende duke i zhvilluar dhe mbeten të shihen rezultatet. Së treti, proceset gjyqësore zakonisht zvarriten dhe ka një nivel të konsiderueshëm çështjesh të prapambetura prej më shumë se tre vjetësh. Nga vonesat preken sidomos çështjet civile për mosmarrëveshje lidhur me pronat, të cilat janë të mëdha në numër. Në vitin 2011 është miratuar një ligj i ri për ndërmjetësimin si zgjidhje të mosmarrëveshjeve. Kjo pritet të kontribuojë në zvogëlimin e numrit të çështjeve të prapambetura dhe në rritjen e shpejtësisë së dhënies së drejtësisë në gjykatat shqiptare. Së fundi, përmirësimi i sistemit gjyqësor është njëra prej kërkesave kyçe të vendosura nga BE-ja për anëtarësim, fakt i cili vijon të shtyjë interesin e Shqipërisë për reformën gjyqësore. Rëndësia e reformimit të gjyqësorit në negociatat për anëtarësim është theksuar në raportet më të fundit të progresit të BE-së. Ligjet që mbështetin sektorin privat Zhvillimi i linjave të kreditimit të NVM-ve kërkon një regjim të mirë ligjor për transaksionet e siguruara me garanci. Në këtë kuadër, përdorimi i pasurive të luajtshme si garanci rregullohet nga ligji “Për barrët siguruese” dhe regjimi i vendosur pasqyron shumicën e parimeve bashkëkohore për transaksionet e siguruara me garanci. Në përgjithësi, ligji është i qartë, i plotë dhe ofron elasticitetin e duhur për të trajtuar edhe transaksionet relativisht të sofistikuara. Mangësia ka të bëjë me prioritetin që u jepet kreditorëve të siguruar me garanci meqenëse prioriteti mund t’u kalojë punonjësve, sigurimeve shoqërore dhe të drejtave të shtetit. Përdorimi si garanci i pasurive të paluajtshme rregullohet nga Kodi Civil (neni 560607). Pika më e dobët e sistemit të transaksioneve të siguruara me garanci është zbatimi me forcë, sidomos i hipotekave. Për rrjedhojë, duhet më shumë punë për ta përmirësuar sistemin e tanishëm. Dispozitat ligjore të ligjit “Për barrët siguruese” synojnë sigurimin e një sistemi të shpejtë dhe efikas përmes dhënies kreditorëve të garantuar të drejtën automatike për të filluar procesin e përmbarimit nëse debitori nuk i përmbush detyrimet (klauzola e ekzekutimit të garancisë) duke përdorur përmbaruesit, si edhe duke u dhënë atyre mundësinë e realizimit përmes sektorit privat ose atij publik. Mirëpo, përmbaruesit nuk e kanë treguar veten të besueshëm dhe efikas. Sipas raporteve, edhe gjykatat janë të ngadalta dhe nuk kanë shumë përvojë për trajtimin e rasteve të përmbarimit. Sidomos problematik është ekzekutimi i garancive hipotekare dhe bankat e kanë denoncuar faktin se nuk janë në gjendje ta rimarrin borxhin e garantuar me një nivel të kënaqshëm kthimi kur ekzekutojnë garancinë hipotekare. Problemi lind nga dispozitat e përmbarimit të Kodit të

49

Procedurës Penale dhe ka të bëjë me numrin e kufizuar të ankandeve që mund të përdoren, me afatet e papërcaktuara kohore për njoftimin e debitorit nga përmbaruesi çka bën që procesi të zvarritet, si edhe me mungesën e standardeve të përbashkëta për vlerësimin e pasurive të paluajtshme. Në lidhje me drejtimin e brendshëm të bankave, analiza e fundit e BERZH-it theksonte se ligji për bankat u kërkon bankave të organizohen sipas një sistemi drejtimi me dy nivele, ku këshilli drejtues ka detyrën për të kontrolluar e mbikëqyrur administratorët. Drejtorëve u lejohet të marrin pjesë në këshillin drejtues, nga ku lind mundësia për konflikt interesi. Për ta zbutur këtë rrezik, ligji kërkon që një e treta e anëtarëve të këshillit “të mos jenë të lidhur nëpërmjet interesave vetjake me bankën, aksionarët që kontrollojnë bankën apo drejtorët e saj”, mirëpo nuk arrin ta përkufizojë qartë rolin e tyre. Në praktikë, kjo kërkesë ligjore duket se nuk është kuptuar a zbatuar mirë, duke qenë se disa banka nuk kanë anëtarë “të pavarur” të këshillit drejtues. Gjithashtu, këtyre anëtarëve “të palidhur” të këshillit drejtues nuk u kërkohet të marrin pjesë në komitetet e këshillit, ku edhe është më e lartë mundësia për konflikt interesi. Përkundrazi, personat e jashtëm mund të marrin pjesë në komitetin e auditimit dhe anëtarët e komitetit nuk i nënshtrohen detyrimit të besnikërisë dhe kujdesit, sikurse anëtarët e këshillit drejtues. Dhënia e informacioneve jofinanciare nga bankat është e dobët dhe praktikat e kompensimit të bankave duket se nuk janë të harmonizuara me administrimin e matur të rrezikut. Në kuadër të asistencës për bankat vendase që të trajtojnë portofolin e kredive problematike, me tejet rëndësi do të jetë cilësia e kuadrit të legjislacionit për falimentimin. Shqipëria ka bërë një sërë përmirësimesh kohët e fundit në ligjin për falimentimin, ku parashikohet një pikë e vetme për fillimin e procedurave të falimentimit për debitorët që ndodhen në vështirësi financiare dhe për likuidimin, shitjen ose riorganizimin e biznesit të një debitori. Në praktikë, nuk hasen shpesh riorganizime. Duke u mbështetur në krijimin e BSA-së në 2011 dhe në ndryshimet e trajnimit të profesionit të nëpunësve që merren me falimentimin, Shqipëria duhet të shikojë mundësi të mëtejshme në të cilat mund të nxitet riorganizimi, si në ligj ashtu edhe në praktikë, për të mundësuar shpëtimin e bizneseve në vështirësi financiare që mund të vazhdojnë punën me leverdi. Shqipëria mund të shikojë edhe mundësinë e përdorimit të një procesi të përshpejtuar për shitjen e bizneseve në procedurë falimentimi.

50

ANEKSI 4 – MBËSHTETJA PËR BIZNESET E VOGLA Ekipi i Mbështetjes së Biznesit të Vogël (SBS) mbështet tranzicionin ekonomik përmes arritjes së ndryshimit të ndërmarrjeve të ndryshme shumë të vogla, të vogla dhe të mesme (NMVM) dhe përmes kontributit për zhvillimin e një infrastrukture të qëndrueshme në mbështetje të NMVM-ve dhe shërbimeve këshillimore për biznesin vendas. Kjo arrihet nëpërmjet dy instrumenteve plotësuese, Programi për rritjen e ndërmarrjeve (EGP) dhe Shërbimet Këshillimore për Biznesin (BAS). Përvoja e mëparshme e SBS-së në Shqipëri EGP është aktive në Shqipëri prej vitit 1996 me 2,3 milion Euro në formë fondesh të donatorëve të mobilizuara nga BE-ja, Luksemburgu, Japonia, Mbretëria e Bashkuar dhe donatorë të tjerë dypalësh. Deri tani, janë nisur 46 projekte, ku ndërhyrjet janë përqendruar në prodhimin e produkteve ushqimore, lëndët e ndërtimit dhe produktet e fabrikuara të metaleve. U është bërë vlerësimi rreth 30 projekteve, nga të cilët 42 për qind janë vlerësuar si tejet të suksesshëm; përfituesit kanë raportuar një rritje të xhiros afariste me më shumë se 60 për qind dhe rritje të numrit të punonjësve me thuajse 30 për qind. Gjithashtu, prej vitit 2010 nga udhëtimet për gjetjen e partnerëve jashtë vendit, të organizuara nga EGP-ja, kanë përfituar 8 shoqëri të asistuara. Prej fillimit në vitin 2006, BAS Shqipëri ka përfituar gjithsej 3,5 milion Euro si fonde donatorësh, të cilat janë plotësuar me 1,4 milion Euro në formën e kontributeve nga ndërmarrjet klientë. Deri në mes të vitit 2012, programi ka ndërmarrë gjithsej thuajse 300 projekte, duke angazhuar mbi 120 konsulentë. Lloji që është hasur më shpesh kanë qenë projektet e lidhura me analizën e tregut dhe me futjen e drejtimit dhe certifikimit të cilësisë. Përhapja në sektorët e ekonomisë ka qenë e gjerë, ku sektorët më të shpeshtë janë ata të ushqimeve, pijeve dhe agrobiznesit, turizëm-hoteleria dhe ndërtimi. Deri tani u është bërë vlerësimi rreth 194 projekteve, nga të cilët 74 për qind janë vlerësuar si të suksesshëm ose tejet të suksesshëm. Gjithashtu, BAS ka ndërmarrë edhe 20 veprimtari për zhvillimin e tregut për të ndihmuar në zhvillimin e një infrastrukture adekuate për mbështetjen e NMVM-ve. Sa u takon problemeve ndërsektoriale, SBS Shqipëri ka në vëmendje të veçantë mundësimin e zhvillimit rural, ku më shumë se 40 për qind e përfituesve të EGP-së dhe 50 për qind e projekteve të BAS-së ndodhen në fshat. Krahas këtyre, SBS nxit fuqimisht barazinë gjinore dhe ndihmon në mundësimin e iniciativës private të grave dhe të rinjve nëpërmjet trajnimit dhe asistencës së drejtpërdrejtë. NMVM-të dhe sektori i konsulencës në Shqipëri Sektori i NMVM-ve NMVM-të luajnë një rol shumë të rëndësishëm në ekonominë shqiptare. Ato zënë rreth 99,9 për qind të numrit të shoqërive tregtare dhe shumica e tyre janë ndërmarrje shumë të vogla (96 për qind) sipas shifrave të Eurostat.6 Ato krijojnë afro 57 për qind të vlerës së shtuar të ndërmarrjeve jo financiare, kundrejt 58,5 për qind në 27
6

Fleta shpjeguese SBA, Eurostat 2010-2011

51

ekonomitë e BE-së, dhe zënë 77 për qind të numrit të vendeve të punës të raportuara zyrtarisht (67 për qind në BE-27). Edhe pse ndërmarrjet e mesme (me më shumë se 20 punonjës) zënë 71 për qind të investimeve gjithsej dhe mbizotërojnë në sektorët e industrisë dhe ndërtimit, ndërmarrjet shumë të vogla zënë 91 për qind të ndërmarrjeve gjithsej dhe mbizotërojnë në sektorin e shërbimeve. Tregu i konsulencës Sektori shqiptar i konsulencës përballet me sfida të mëdha të tranzicionit dhe atij i mungon kërkesa, diversifikimi dhe zhvillimi i tregut. Ky sektor është rritur vazhdimisht gjatë viteve të fundit dhe në vitin 2011 janë realizuar përpjekjet e përpara të konsolidimit me fillimin e punës të shoqatës së parë profesionale të konsulencës. Por duhen ende përmirësime të ndjeshme në lidhje me dhënien e informacionit, kontrollin e cilësisë, vendosjen e çmimit dhe gatishmërinë e një game të duhur shërbimesh. Shumica e konsulentëve ndodhen në qytetin kryesor. Për këtë arsye, mundësia e marrjes së shërbimeve këshillimore cilësore për afaristët në fshat kufizohet edhe më shumë. Spektri i shërbimeve këshillimore të ofruara është adekuat por kërkon më shumë diversifikim dhe shumica e konsulentëve duket se janë përqendruar në fushën e analizës së tregut dhe planifikimit të zhvillimit. Infrastruktura në mbështetje të NVM-ve Infrastruktura mbështetëse institucionale është e copëzuar dhe autoritetet shqiptare gjer më tani nuk kanë miratuar një ligj për NVM-të i cili të rregullojë zhvillimin. Politikën për NVM-të e mbikëqyr Ministria e Ekonomisë, Tregtisë dhe Energjetikës (METE), e cila është përgjegjëse për propozimin dhe vënien në zbatim të legjislacionit dhe nismave në mbështetje të NVM-ve. Qeveria e njeh gjithnjë e më shumë rëndësinë e zhvillimit të NVM-ve dhe, në vitin 2010, ngriti Agjencinë Shqiptare për Zhvillimin e Investimeve (AIDA), e cila mbështet këtë sektor nëpërmjet asistencës së drejtpërdrejtë për ndërmarrjet dhe shërben si ndërmjetësuese për dialogun publik-privat. Pavarësisht këtyre përpjekjeve, burimet e AIDA-s mbeten të kufizuara. Në vitin 2007, Shqipëria miratoi një kuadër strategjik afatgjatë për zhvillimin e sektorit të NVM-ve për periudhën 2007-2013. Është duke u përgatitur një strategji e re për zhvillimin e biznesit dhe të investimeve për periudhën 2013-2020. Në sektorin privat, ka disa shoqata biznesi të cilat mbulojnë të gjithë territorin dhe veprojnë si mbrojtës të interesave të anëtarëve të tyre. Ka edhe 12 dhoma tregtie, të cilat pjesërisht mbulojnë edhe sektorin e NVM-ve, por në përgjithësi përfaqësimi i sektorit privat të NVM-ve mbetet i pamjaftueshëm. Vijueshmëria e SBS-së në Shqipëri SBS do të vazhdojë t’i mbështetë NVM-të shqiptare nëpërmjet asistencës së drejtpërdrejtë për ndërmarrjet në mënyrë që të kontribuojë në zhvillimin e një sektori privat konkurrues dhe të qëndrueshëm. Në bashkërendim të ngushtë me donatorët e tjerë dhe me autoritetet kombëtare, SBS do të përqendrohet te veprimtaritë në sektorët prioritarë siç janë agrobiznesi dhe përpunimi i produkteve ushqimore, turizmi dhe hoteleria, përpunimi i drurit dhe metalit, TIK dhe prodhimi i konfeksioneve. SBS do të synojë edhe ndërhyrje të mundshme në sektorin energjetik dhe në burimet e rinovueshme. Në veprimtaritë e SBS-së do të vijojnë të trajtohen çështjet

52

ndërsektoriale si zhvillimi rural, barazia gjinore, iniciativa private e të rinjve dhe përmirësimi i mjedisit. Në nivel tregu, SBS do të synojë më tej promovimin e praktikave më të mira ndërkombëtare në sektorët prioritarë nëpërmjet përhapjes së historive të suksesshme dhe nëpërmjet trajnime, krijimit të një platformë për dialogu mes NVM-ve dhe organizatave publike-private të zhvillimit të biznesit dhe mbështetjen e zhvillimit të një infrastrukture për mbështetje të qëndrueshme të NMVM-ve. Në fund, SBS do të ndihmojë në gjetjen e financimit nga klientët nëpërmjet BERZH-it dhe institucioneve të tjera partnere financiare, si edhe nëpërmjet burimeve të jashtme në Shqipëri. Në varësi të fondeve, EGP planifikon mbështetje të mëtejshme për transferimin e zotësive në administrim. EGP do të punojë me ndërmarrjet që kanë potencial për zëvendësimin e importeve dhe për t’u shndërruar në furnitorë madhorë në tregun e brendshëm, duke trajtuar përmes kësaj mangësitë në zinxhirin e furnizimit ushqimor. Krahas kësaj, ky program do të përqendrohet në shoqëritë e orientuara nga eksportet duke i ndihmuar t’i hedhin produktet e tyre në tregjet ndërkombëtare, ta rrisin ekspozimin ndaj praktikave më të mira ndërkombëtare dhe të vendosin lidhje operative me shoqëritë e tjera në rajon. Për më tepër, asistenca e EGP-së do të përqendrohet te llojet e këshillave të tilla si zhvillimi i produktit, planifikimi i biznesit, drejtimi financiar dhe shitjet e marketingu. Të gjitha projektet do të përzgjidhen me kujdes në bashkëpunim të ngushtë me Zyrën e BERZH-it në Shqipëri. BAS Shqipëri planifikon t’u mundësojë më tej NMVM-ve të kenë shërbime konsulence përmes mundësimit të projekteve me konsulentë vendas. Do të zbatohet një skemë elastike me grante nëpërmjet përditësimit vjetor të Matricës së Udhëzimeve të Granteve për t’i dhënë përparësi ndërhyrjes dhe për të shmangur mbivendosjen e punës me donatorët e huaj dhe organizatat shtetërore. Zakonisht, grantet më të mëdha u shpërndahen ndërmarrjeve më të vogla, ndërmarrjeve që ndodhen jashtë Tiranës, shërbimeve më komplekse të konsulencës dhe projekteve që kërkojnë shërbime konsulence kur kërkesa e tregut nuk është aq e pjekur, duke përfshirë edhe drejtimin mjedisor, zvogëlimin e kostove, burimet njerëzore dhe standardet e përparuara të cilësisë si edhe certifikimin e produktit. Asistenca e BAS-së në nivel të ndërmarrjes do të plotësohet me veprimtari të zhvillimit të tregut për të maksimizuar efektin që do të ketë programi në tranzicionin e Shqipërisë. Këtu do të përfshihen: (i) prezenca dhe përhapja e informacioneve për të nxitur përdorimin e shërbimeve këshillimore të biznesit, sidomos në fshat, dhe për të stimuluar kërkesën për shërbime më të sofistikuara të konsulencës; (ii) Trajnimi i NMVM-ve dhe i konsulentëve; dhe (iii) Mbështetje dhe zhvillim i institucioneve ekzistuese vendore, në veçanti i Rrjetit Shqiptar të Konsulencës. Krahas këtyre, BAS Shqipëri do të vërë në zbatim një program të futur kohët e fundit të drejtimit dhe raportimit financiar të LEF-së, me objektiv ngritjen e nivelit dhe standardeve të drejtimit financiar të ndërmarrjeve në mbështetje të investimeve të mundshme nga BERZH.

53

ANEKSI 5 – BASHKËPUNIMI TEKNIK ANGAZHIME PËR BASHKËPUNIM TEKNIK, SIPAS DONATORËVE, PËRMES BERZH-IT, 2009-2010 Donatori Nisma e Evropës Qendror Fondi i Posaçëm i Aksionarëve të BERZH BE Komisioni Evropian Italia Luksemburgu Vendet e Ulëta Norvegjia Republika Sllovake Fondi i Ballkanit Perëndimor SHUMA PËRGJ. Angazhimet për bashkëpunim teknik (Euro) 45.000 1.587.268 378.650 757.697 270.680 1.044.707 244.172 650.000 405.225 274.950 5.658.349

ANGAZHIME PËR BASHKËPUNIM TEKNIK, SIPAS SEKTORIT, PËRMES BERZH-IT, 2009-2010 Sektori/Ekipi Angazhimet për bashkëpunim teknik (Euro) 2.607.994 49.800 242.000 527.225 858.830 650.000 677.500 45.000 5.658.349

Zhvillimi NVM* Mjedisi Institucionet financiare LTT Infrastruktura

SBS (ish-TAM/BAS) Mjedisi Institucionet financiare LTT MEI Energjia dhe energjetika Transporti Të tjera

Të tjera SHUMA PËRGJ.

Shënim: Vlerat e angazhimeve sipas të dhënave të fundit të vitit ose fundit të periudhës për secilin vit.

* Kjo kategori sektoriale përfshin asistencën e drejtpërdrejtë për NVM-të dhe asistencën e tërthortë nëpërmjet dialogut të politikave ndërmjet BERZH-it, autoriteteve dhe shoqatave tregtare/të biznesit (për shembull, Këshillat e Investimeve)

54

ANEKSI 6 – DISA TREGUES EKONOMIKË TË PËRZGJEDHUR
2006 2007 2008 2009 2 0 10 2 0 11 2 0 12 Projection

O ut put a nd e xpe ndit ure GDP P rivate co nsumptio n P ublic co nsumptio n Gro ss fixed capital fo rmatio n Expo rts o f go o ds and services Impo rts o f go o ds and services Industrial gro ss o utput La bo ur M a rk e t 1 Gro ss average mo nthly earnings in eco no my (annual average) Real LCU wage gro wth 5.0 2.6 9.2 6.7 5.8 1 .5 4.1 1 .3 1 3.7 -0.7 1 3.2 5.4 1 .0 7.0 3.8 1 8.9 1 0.5 1 3.6

(P ercentage change in real terms) 5.9 0.0 9.2 1 5.7 1 6.3 7.5 3.5 7.5 -3.6 3.9 -7.4 1 .4 0.1 1 2.2 3.6 -0.5 1 .2 -1 .2 1 9.7 -4.5 6.7 3.8 1 .6 2.3 -3.1 4.3 3.6 n.a. 3.1 n.a. n.a. n.a. n.a. n.a. n.a.

(P ercentage change) 25.2 21 .6 25.3 21 .3 5.2 2.9 n.a. n.a. n.a. n.a.

(In per cent o f labo ur fo rce) Unemplo yment rate (end-year) P ric e s Co nsumer prices (annual average) Co nsumer prices (end-year) F is c a l Indic a t o rs General go vernment balance General go vernment revenues General go vernment expenditure General go vernment debt M o ne t a ry a nd f ina nc ia l s e c t o rs B ro ad mo ney (M 2, end-year) Credit to the private secto r (end-year) 0.0 73.4 1 6.0 57.3 -3.5 25.1 23.6 57.4 -3.3 26.0 23.3 56.1 2.4 2.5 2.4 3.1 1 4.2 1 3.9 1 3.2 1 2.7 909.6 928.1 n.a.

(P ercentage change) 2.9 2.2 3.4 3.7 2.3 3.4 3.6 3.4 3.5 1 .7

(In per cent o f GDP ) -3.3 26.0 23.2 53.4 -5.1 26.7 24.6 54.7 -7.4 25.8 24.2 58.3 -4.2 25.3 23.4 58.9 n.a. n.a. n.a. n.a.

(P ercentage change) 1 3.7 48.2 7.7 32.1 6.8 1 0.3 9.1 8.1 n.a. n.a.

(in per cent o f to tal lo ans) No n-perfo rming lo ans ratio Int e re s t a nd e xc ha nge ra t e s Lo cal currency depo sit rate Fo reign currency depo sit rate Lo cal currency lending rate Fo reign currency lending rate Disco unt rate 5.5 3.5 1 2.2 7.6
5.50

3.1

3.4

6.6

1 0.5

1 4.0

1 8.8

n.a.

(In per cent per annum, end-year) 6.3 4.2 1 3.9 8.7 6.25 6.8 4.7 1 .2 1 8.2 6.25 6.9 3.8 1 2.2 8.1 5.25 6.1 3.2 1 .7 1 6.3 5.0 n.a. n.a. n.a. n.a. n.a. n.a. n.a. n.a. n.a. n.a.

(Leks per US do llar) Exchange rate (end-year) Exchange rate (annual average) E xt e rna l s e c t o r (in per cent o f GDP ) Current acco unt Trade balance M erchandise expo rts M erchandise impo rts Fo reign direct investment Gro ss reserves, excluding go ld (end-year) External debt sto ck P ublic external debt P rivate external debt -7.0 -24.6 8.0 30.4 3.2 1 7.6 25.0 1 5.4 8.6 -7.5 -23.6 8.8 32.4 3.5 20.1 24.8 1 5.1 1 .8 1 -1 0.8 -26.7 1 0.1 37.2 6.0 1 9.9 27.5 1 4.3 1 5.9 -1 5.5 n.a. 1 0.4 37.8 6.7 1 7.4 33.4 1 4.1 1 9.5 -1 5.3 n.a. 8.7 35.2 7.9 20.8 36.7 21 .4 22.1 -1 .8 1 n.a. 1 5.3 39.5 7.5 20.1 36.5 n.a. n.a. n.a. n.a. n.a. n.a. n.a. n.a. n.a. n.a. n.a. 1 03.3 99.9 93.7 98.1 83.0 90.4 91 .0 83.9 94.0 95.0 n.a. 1 .0 01 n.a. n.a.

(In mo nths o f impo rts o f go o ds and services) Gro ss reserves, excluding go ld (end-year) M e m o ra ndum it e m s P o pulatio n (end-year, millio n) GDP (in billio ns o f Leks) GDP per capita (in US do llars) Share o f industry in GDP (in per cent) Share o f agriculture in GDP (in per cent) FDI (In millio n o f US do llars) External debt - reserves (in US$ millio n) External debt/expo rts o f go o ds and services (in per cent) B ro ad mo ney (M 2, end-year in per cent o f GDP ) 3.1 42 81 4.8 2,596.6 22.1 1 8.6 258.4 2,058.9 98.1 70.5 3.1 51 882.2 2,854.0 22.9 1 7.5 31 4.6 2,537.9 87.9 75.5 3.8 3.7 3.5 4.2 n.a. n.a. n.a.

(Deno minatio ns as indicated) 3.1 61 967.7 3,385.0 21 .8 1 7.1 647.4 3,205.7 93.8 78.3 3.1 82 1 ,089.3 4,080.5 22.1 1 6.7 874.3 4,474.1 1 6.5 1 74.9 3.1 94 1 51 ,1 .0 3,793.7 21 .6 1 6.8 1 ,098.0 5,1 .1 41 1 4.3 1 75.7 3.21 8 1 ,306.0 3,992.5 n.a. n.a. 967.0 n.a. 1 07.7 81 .9 n.a. n.a. n.a. n.a. n.a. n.a. n.a. n.a. n.a.

55

ANEKSI 7 – BARAZIA GJINORE Pabarazia gjinore dhe zhvillimi njerëzor Sipas Indeksit të Zhvillimit Njerëzor (IZHNJ) të vitit 2011 nga UNDP, Shqipëria hyn te vendet me një indeks të lartë të zhvillimit njerëzor. Ajo renditet në vendin e 70 nga 187 vende, që është diku pranë mesatares rajonale për Evropën dhe Azinë Qendrore. IZHNJ përbëhet nga tre dimensione: shëndetësia, arsimi dhe standardi i pranueshëm i jetesës. Shqipëria renditet shumë më mirë sa i takon Indeksit të Pabarazisë Gjinore (IPGJ) të matur nga UNDP, duke dalë në vendin e 41-të globalisht. IPGJ është një matje e përbërë, e cila mbulon humbjen e arritjes brendapërbrenda një vendi për shkak të pabarazive gjinore, dhe përdor tre dimensione për këtë: shëndeti riprodhues, fuqizimi dhe pjesëmarrja në tregun e punës. Pjesëmarrja në krahun e punës dhe hendeku gjinor i pagës Pjesëmarrja e grave në tregun e punës është ndjeshëm më e ulët kundrejt burrave në Shqipëri. Sipas Bankës Botërore, në vitin 2010 përqindja e grave në krahun e punës mbi moshën 15-vjeçare ishte 50 për qind, kundrejt 71 për qind për burrat. Në vitin 2009, përqindja e punonjësve femra me orar të jo të plotë ishte 63 për qind në krahasim me vetëm 37 për qind për punonjësit meshkuj me orar jo të plotë. Gratë zënë 37,8 për qind të vendeve të punës me orar të plotë kundrejt 62,8 për qind që zënë burrat në punësimin me orar të plotë. Në vitin 2009, gratë në Shqipëri fitojnë mesatarisht 11,5 për qind më pak se burrat, po të shihen fitimet mujore mediane të burrave dhe grave. Kjo krahasohet me hendekun prej 25 për qind të pagës në vendet ku ushtron aktivitet BERZH-i dhe 20 për qind për vendet e BEsë.7
Treguesi Shkallët e pjesëmarrjes në krahun i punës Shkallët e punësimit me orar jo të plotë Shkallët e punësimit me orar të plotë Hendeku gjinor i pagës Burimi: UNECE 2009, Banka Botërore 2010 Femra 50% 63% 37,8% Meshkuj 71% 37% 62,2% 11,5% Viti 2010 2009 2009 2009

Sipas bazës së të dhënave të Bankës Botërore për gratë, biznesin dhe ligjin, gratë kanë të drejtë të marrin të paktën 365 ditë kalendarike si leje barrë-lindje me të drejtë page. Mirëpo, gjatë kësaj periudhe ato marrin vetëm 62 për qind të pagës. Burrat kanë të drejtë të marrin leje lindje por vetëm në sektorin publik. Ata kanë të drejtë të marrin tri ditë leje me të drejtë rroge. Sipas INSTAT-it, në vitin 2010 regjistrimi i studenteve femra në arsimin terciar ishte diçka më i lartë në krahasim me atë të meshkujve (55,14 për qind femra, 44,86 për qind meshkuj). Mirëpo, dallimet gjinore ekzistojnë në fushat e studimeve. Për shembull, sipas UNECE-së, 85 për qind e studentëve të regjistruar në fushën e pedagogjisë janë femra,
7 Mesataret e raportuara mbështeten në çmuarjet e GPG për 24 vende të BERZH—it dhe për 23 vende të BE-së. Komisioni Ekonomik për Evropën i Kombeve të Bashkuara (UNECE), Drejtoria e Statistikave, 2011 ose data më e fundit e mundshme.

56

kundrejt vetëm 28 për qind të studenteve femra në fushat e inxhinierisë. Kjo ndarje gjinore në arsimim në përgjithësi reflektohet në një ndarje përkatëse në punësim, sikurse e tregon edhe tabela më poshtë:
Shqipëria: punësimi gjithsej, sipas veprimtarisë ekonomike Miniera dhe gurore Ndërtim Ndërmjetësim financiar Energjia elektrike, gazi dhe uji Administrata publike dhe mbrojtja; Tregtia e shitjes me shumicë e pakicë Hoteleri dhe restorante Pasuri të paluajtshme Prodhim Transport/magazinim dhe komunikacion Bujqësi Arsim Shëndetësi dhe punës sociale Burimi: Instituti i Statistikave (INSTAT), 2009 MeshkujFemra 99% 96% 87% 80% 73% 67% 64% 62% 53% 53% 45% 32% 31% 1% 4% 13% 20% 27% 33% 36% 38% 47% 47% 55% 68% 69%

Sipas Indeksit të Mundësive Ekonomike të Grave (WEO) të vitit 2012, të zhvilluar nga Njësia e Informacioneve e “The Economist”, ku renditen 128 vende sipas mundësisë që kanë për të mbështetur përparimin ekonomik të grave, Shqipëria zë vendin e 54-t në botë dhe vendin e 15 nga vendet e rajonit të BERZH-it. Ajo zë vendin e 62-të në botë dhe të 16 në rajonin e BERZH-it sa i takon treguesit të politikës dhe praktikës së punës (nëntregues i Indeksit WEO) që mbulon çështje të ndryshme duke përfshirë, ndër të tjera, dispozitat e lejes të lindjes për prindërit, aktet normative për pagën e barabartë për punë të barabartë dhe gatishmërinë, përballueshmërinë dhe cilësinë e shërbimeve të kujdesit për fëmijët. Iniciativa private tregtare, mundësia për të marrë financim Ekzistojnë disa dallime të lidhura me gjininë sa i takon mundësisë për të marrë shërbime financiare formale në Shqipëri. Sipas bazës globale të të dhënave për përfshirjen financiare, të Bankës Botërore, (e cila anketon afërsisht njëmijë persona të përzgjedhur në mënyrë të rastësishme, si kampione që përfaqësojnë të gjithë vendin), në vitin 2011, 23 për qind e të rriturave femra dhe mbi 30 për qind e meshkujve kishin një llogari në një institucion financiar të regjistruar. Sipas vrojtimit të mjedisit të biznesit dhe performancës së ndërmarrjeve (BEEPS) të kryer nga BERZH-Banka Botërore në vitin 2007, 10,8 për qind e 304 firmave të anketuara kishin gra ndër pronarët e tyre (kundrejt 36,7 për qind që është mesatarja për Evropën Lindore dhe Azinë Qendrore), ndërsa gratë përbënin 37,5 për qind të punonjësve definitivë me orar të plotë. Të drejtat mbi tokën Sipas OECD-së, Kodi Civil u jep grave dhe burrave të drejta të barabarta në lidhje me trashëgimin e pronës. Por në praktikë, në shumicën e rasteve, trashëgimia ndjek degëzimin mashkullor dhe janë meshkujt ata që e trashëgojnë tokën në pronësi të familjes, kryesisht ngaqë gratë shkojnë në familjen e burrit kur martohen. Nëse një grua e pamartuar trashëgon 57

pronë nga babai, megjithëse me ligj ka të drejtë të barabartë pronësie, me zakon ajo shpesh ia kalon këtë pronë familjes së burrit kur martohet. Rrallë ndodh në Shqipëri që gratë të marrin titull pronësie mbi tokën (të cilin ta përdorin si garanci për të marrë kredi, për shembull), duke qenë se toka që i përket çiftit mund të regjistrohet vetëm në emër të kryefamiljarit, që zakonisht është burri.

58