Free Essay

Esseys

In:

Submitted By byambadulam
Words 6144
Pages 25
Хүнс, хөдөө аж ахуйн нь манай улсын хувьд хөгжлийн төдийгүй стратегийн ач холбогдолтой чухал салбар. Тиймээс бид хүнс хөдөө аж ахуйн салбартаа шинэчлэлийн олон бодлого хэрэгжүүлж ирлээ. Үр дүнд нь монгол орондоо эрүүл, органик хүнсний бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэн дэлхийн зах зээлд нийлүүлэх боломж нээгдэж эхэллээ.
Гэвч бидний ирээдүйтэй гэж зорьж буй энэ салбарт дэлхий дахиныг хамарсан байгаль цаг уурын өөрчлөлт,усны нөөцийн багасалт, хүн амын өсөлт, түлшний үнийн өсөлт нь сөрөг нөлөө үзүүлэх боллоо. Мөн хөдөө аж ахуйн түүхий эдийн нөөц багасч, үнэ огцом өсч байгаагаас дэлхийн улс орнууд хүнсний хангамж, аюулгүй байдлынхаа бодлогод өөрчлөлт, шинэчлэлт хийж, төрөөс хүнс, хөдөө аж ахуйн салбарт хөрөнгө оруулалт хийх, дэмжлэг, зохицуулалтаа нэмэгдүүлэх арга хэмжээ авч байна. Тухайлбал, Ром хотноо 2009 оны 12 дугаар сард зохион байгуулсан НҮБ-ын Хүнс хөдөө аж ахуйн байгууллагын дээд хэмжээний 3 дахь уулзалтаас “Хүн амын хүнсний үндсэн хэрэгцээг 2025 он гэхэд бүрэн хангах, 2050 он гэхэд хүн ам, түүний дотор хүүхэд өлсгөлөн байх гэдэг ойлголтыг арилгах” зорилт тавьсан. Энэ зорилтыг хангахад чиглэгдсэн төрийн оновчтой зохицуулалт, бодлогыг авч хэрэгжүүлэхийг гишүүн орнуудад зөвлөсөн билээ. Учир нь дэлхийднэгтэрбум хүн буюу зургаан хүн тутмын нэг нь өлсгөлөнд нэрвэгдээд байна. Үүний 60 гаруй хувь нь Ази, номхон далайн орнуудад байна.
Тиймээс даяаршиж буй өнөө үед хүнсний аюулгүй байдлыг хангах, хангамжийг тогтвортой байлгах нь зөвхөн ганц орны бус, олон улсын хамтын ажиллагааны бодлого, үйл ажиллагааны нэн тэргүүний зорилт боллоо. Манай улс ч гэсэн дэлхийн улс орнуудын нэгэн адил хүнсний хангамжийн асуудалд анхаарлаа хандуулж, бодлого зорилгоо улам нарийвчлах ёстой.
Бид хөдөө аж ахуй, хүнсний үйлдвэрлэлээ хөгжүүлэхийн тулд түүхий эдийн нөөц, гадаад худалдааг өргөжүүлэх, олон улсын чанар, стандартын тогтолцоог нэвтрүүлэхэд хүчин чармайлт гаргах ёстой. Манай улс ард иргэдийнхээ хүнсний аюулгүй байдлыг хангахын тулд энэ чиглэлийн үндэсний үйлдвэрлэлээ дэмжиж, хөгжүүлэхийг эн тэргүүний зорилтоо болгож байна.
“Атрын IIIаян” тариаланг дэмжих үндэсний хөтөлбөр амжилттай хэрэгжиж газар тариалангийн салбарын үйлдвэрлэл нэмэгдэж, хүнсний улаан буудайн импортын хараат байдлаас гарлаа. Манай улс улаан буудай, төмсний хэрэгцээгээ бүрэн, хүнсний ногооны 60 орчим хувийг дотоодын үйлдвэрлэлээр хангах хэмжээнд хүрч, дотоодын гурилын үйлдвэрлэл сүүлийн 2 жилийн дотор 2,2 дахин нэмэгдлээ. Энэхүү үйлдвэрлэлээс хамаарч өнгөрсөн 2 жилийн хугацаанд манай улсын төмсний импорт 4 дахин, улаан буудайн импорт 2,5 дахин, гурилын импорт 2 дахин буурлаа.
Сүүлийн жилүүдэд хүнсний боловсруулах үйлдвэрлэлийн салбарт манай хувийн хэвшлийнхэн хөрөнгө оруулалтаа нэмэгдүүлснээр дотоодын хүнсний үйлдвэрлэл нэмэгдэж, импортын хэмжээ буурч, эдийн засгийн эерэг үзүүлэлт гарч байна.
Хүнсний аж үйлдвэрийн салбарт 2010 онд 504 тэрбум төгрөгийн хүнсний бүтээгдэхүүн дотооддоо үйлдвэрлэсэн. Энэ нь өмнөх онтой харьцуулахад 27,5 хувиар өсч, 64 сая ам.долларын хүнсний бүтээгдэхүүнийг экспортлон, Монгол улс хүнсний бүтээгдэхүүнийхээ 60 орчим хувийг дотоодын үйлдвэрлэлээр хангадаг боллоо гэсэн үг юм. Өнгөрсөн 10 сарын хугацаанд дэлхий нийтэд хүнсний бүтээгдэхүүний үнэ 30 орчим хувиар нэмэгдэж байхад Монгол улсын хувьд уг үзүүлэлт харьцангуй тогтвортой байж инфляцад эерэгээр нөлөөлсөн талаар Монгол Банкнаас мэдээлсэн зэрэг таатай нөхцөл бүрдлээ.

Энэ оны нэгдүгээр сард хүнсний хангамж, аюулгүй байдлын тулгамдсан асуудлаар мах, гурил үйлдвэрлэгчдийн уулзалтууд, “Монгол хөрс-Монгол хүнс” зөвлөлдөх уулзалтыг зохион байгуулсны үр дүнд хүнс хөдөө аж ахуйн салбарын хөтөлбөрүүдийн уялдаа холбоог сайжруулах, газар тариалангийн салбарт олсон ололтоо бататгахаар боллоо. Мөн “Атрын IIIаян” тариалангийн хөгжлийн үндэсний хөтөлбөрийг үргэлжүүлэн хэрэгжүүлэх, “Сүү”, “Экологийн цэвэр бүтээгдэхүүн” хөтөлбөрүүдийн арга хэмжээг уялдуулах зорилгоор Засгийн газрын “Хүнсний баталгаат байдал” үндэсний хөтөлбөрт нэмэлт, өөрчлөлт оруулж, “Хүнсний аюулгүй байдал” үндэсний хөтөлбөрийг батлан хэрэгжүүлж эхлээд байна.
Үндэсний хүнс үйлдвэрлэгчдийг татварынбодлогоор дэмжихзорилгоор хууль эрх зүйн орчинд томоохон өөрчлөлтүүдийг хийж эхэллээ. Тухайлбал “Нэмэгдсэн өртгийн албан татварын тухай”хуульд нэмэлтөөрчлөлторуулж, газар тариалан эрхлэгчдийн дотооддоо тарьж,борлуулсан үр тариа, төмс, хүнсний ногоо, жимс жимсгэнэ, үйлдвэрлэсэн гурил, Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт үйлдвэрийн аргаар төхөөрч бэлтгэн дотооддоо борлуулсан тураг болон шулж ангилсан мах, боловсруулаагүй дотор эрхтэн, дайвар бүтээгдэхүүн, сүү, сүүн бүтээгдэхүүнийг нэмүү өртөгийн албан татвараас чөлөөлөхөөр шийдвэрлэсэн. Мөн “Импортоор оруулж байгаа жижиг, дунд үйлдвэрлэлийн зориулалт бүхий тоног төхөөрөмж, сэлбэг хэрэгслийг Гаалийн болон Нэмэгдсэн өртөгийн албан татвараас чөлөөлж тоног төхөөрөмж, сэлбэг хэрэгслийн жагсаалтыг баталсан. Цаашид хүнсний хангамж, аюулгүй байдлыг хангахтай холбогдуулан “Хүнсний тухай“ хуулийг шинэчлэн найруулж, “Худалдааны тухай хууль”-ийн төслийг шинээр боловсруулж, энэ ондоо багтааж Засгийн газрын хуралдаанаар хэлэлцүүлэхээр ажиллаж байна.
Хүнсний аюулгүй байдлыг баталгаажуулахын тулд хяналт шалгалтын зөв тогтолцоо хэрэгтэй. Иймд ГЕГ, МХЕГ зэрэг мэргэжлийн байгууллагуудын уялдаа холбоог сайжруулах, хүнс бэлтгэх бүхий л шатанд эрсдэлийг урьдчилан тооцох олон улсын аргачлалд тулгуурлан хяналтыг явуулдаг болох талаар тодорхой арга хэмжээ авч хэрэгжүүлэх нь чухал байна. Мөн хүнсний аюулгүй байдлыг сайжруулах зорилгоор иргэд, олон нийт, төрийн байгууллагуудын санаачлагыг өрнүүлэх нь та бүхний хийх ёстой ажлын нэг хэсэг юм. Импортлогч орнуудын инфляцийг шууд оруулж ирж байгаад дүгнэлт хийж эртнээс авах дохиоллын системийг бий болгох хэрэгтэй.
Хүнсний гол нэрийн бүтээгдэхүүний хэрэгцээг орон нутаг улсын хэмжээнд жигд хангахад өөрийн онцлог, дэд бүтцийн боломжийг харгалзаж, иргэд, аж ахуйн нэгж, төрийн бус байгууллагуудын идэвх санаачлагыг дэмжин ажиллах ёстой. Ялангуяа хүнсний хангамжийг тогтвортой байлгахад тээврийн дэд бүтэц чухал үүрэг гүйцэтгэж байна. Тиймээс авто болон төмөр замын багтаамжийг нэмэгдүүлэх талаар Засгийн газар анхаарч тодорхой ажлуудыг эхлүүлээд байна.
Мөн хүнсний бүтээгдэхүүний чанар, аюулгүй байдлыг хянах, олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн, бие даасан, үндэсний лавлагаа лабораторийг байгуулах шаардлага байна. Үүнийг хэрхэн яаж байгуулах талаар зөв шийдэл олох учиртай. Ингэхдээ хүнсний аюулгүй байдлыг хангах олон улсын болон европын стандартуудыг нэвтрүүлэх хэрэгтэй. Мөн саалиа бэлдэхээрсаваа бэлдгэсэн үгийг санаж хүнсний аюулгүй байдалтай холбогдуулан олон улсын стандартад нийцсэн агуулахуудыг барьж байгуулах хэрэгтэй байна. Агуулахын ач холбогдлыг бид махны үнийн зохицуулалтаас харж мэдэрсэн. Энэ чиглэлээр манай хувийн хэвшлийнхэн тодорхой ажлуудыг хийж байгаа гэдэгт итгэж байна.
БНХАУ-ын Засгийн газраас авах 500 сая ам.долларын хөнгөлөлттэй зээлийн тодорхой хэсгийг, УИХ-аар батлагдсан ЖДҮ-ийг дэмжихээр гаргаж буй 150 тэрбум төгрөгийн бондыг хүнс, хөдөө аж ахуйн салбарт шаардлагатай томоохон төслүүдийг санхүүжүүлэхээр төлөвлөж байна. Учир нь хүнсний аюулгүй байдлыг хангах, үндэсний хэмжээний томоохон үйлдвэрлэлүүдийг дэмжиж ажиллах нь ард иргэдийн болоод улс орны аюулгүй байдлыг хангаж, баталгаажуулах алс хэтийн бодлого мөн.
Хүн амыг аюулгүй хүнсээр хангана гэдэгт ганцхан хоол хүнсний асуудал биш юм. Хүний эрүүл мэндэд шууд болон шууд бусаар нөлөөлж байдаг, мал амьтан, ургамлын өвчин, хортон шавьжны асуудлыг бас давхар шийдвэрлэх ёстой. Энэ зорилгоор манай Засгийн газар Монгол малыг эрүүлжүүлэх чиглэлээр томоохон ажлууд хийхээр төлөвлөж байна. Юуны өмнө бүх малыг угаалга, тарилга, туулганд бүрэн хамруулах бодлого боловсруулж байна. Малаа эрүүлжүүлнэ гэдэг нь хүн амаа эрүүл, аюулгүй хүнсээр хангаж байгаагийн нэгэн илрэл юм.
Хүнсний аюулгүй байдалд үнэлгээ өгч, цаашдын зорилтыг тодорхойлох зорилгоор зохион байгуулж буй энэхүү форумд оролцогч үйлдвэрлэгчид, эрдэмтэн судлаачид, төрийн болон төрийн бус байгууллагууд, олон улсын байгууллагын төлөөлөл Та бүхэн тулгамдаж буй асуудлын талаар санал, бодлоо илэрхийлж тодорхой шийдвэр гаргахад идэвхтэй оролцоно гэдэгт итгэлтэй байна.

Энэхүү форумыг Монголын Хүнсчдийн Холбоо санаачлан, ХХААХҮЯам, НҮБ-ын Хүнс, хөдөө аж ахуйн байгууллага, Германы Фридрих Эбертийн сангийн Монгол дахь төлөөлөгчийн газар хамтран зохион байгуулахаар бэлтгэл ажлуудыг хийж бай на. Дэлхийн улс орнуудад хүнсний бүтээгдэхүүний үнэ, хангамж, нөөц, аюулгүй байдлын асуудлууд хурцуур тавигдаж байгаа энэ үед Монгол улсын Хүнсний аюулгүй байдлын талаар хэлэлцэж бодлого, зорилтоо тодорхой болгох шаардлага зүй ёсоор тавигдаж байна.

Дэлхийн улс орнуудад цаг агаарын дулаарал газар тариалангийн үйлдвэрлэлд сөргөөр нөлөөлж байгаа нь хүнсний бүтээгдэхүүний үнэ өсөх гол шалтгаан болж, цаашид хүнсний бүтээгдэхүүний үнийн өсөлт тогтворгүй улам өсөх хандлагатай байна. Мөн хоол хүнснээс шалтгаалсан халдварт өвчин эмгэг тохиолдож байгаас олон орон хүнсний аюулгүй байдлынхаа бодлогод өөрчлөлт шинэчлэлт хийж, төрөөс хөдөө аж ахуйд хийх санхүүжилт, зохицуулалтаа нэмэгдүүлэх арга хэмжээг авч байна.

Дэлхийн улс орнуудад хүнсний бүтээгдэхүүний үнийн өсөлт нь өрхийн нийт орлогынхоо 60-80 хувийг хүнсэндээ зарцуулдаг өрхүүдийн амьдралд улам бүр хүндээр тусч хүнснийхээ наад захын хэрэгцээг хангаж чадахгүй өлсгөлөнгийн байдалд амьдарч байгаа хүмүүсийн тоо 115 саяар нэмэгдэж, 2009 онд 1 тэрбумд хүрсэн байна. Түүнчлэн хүнсний бүтээгдэхүүнээр дотоодын хэрэгцээгээ бүрэн хангаж чадахгүй байгаа улс орнуудын хувьд импортын хүнсний бүтээгдэхүүний үнэ улам нэмэгдэх зэрэг сөрөг үр дагаварууд гарч байна.

Зарим улс орнуудад цагаан будаа, улаан буудайн үнэ өндөр хэвээр байна. Дэлхийн улс орнууд 2008-2009 онд гарч байсан хүнсний үнийн хямрал дахин гарахаас урьдчилан сэргийлж, хүнсний үйлдвэрлэлийг тогтвортой нэмэгдүүлэхэд хөрөнгө оруулалт хийж хүнсний үнийн өсөлтийг урт хугацааны бодлогоор шийдвэрлэх зэрэг арга хэмжээнүүдийг авч ажиллаж байна. Улс орнууд өөрсдийн нөхцөл байдлыг сайтар судлан судалгаа хийсний үндсэнд нэн тэргүүнд авах арга хэмжээгээ тодорхойлох зайлшгүй шаардлагатай болж байгааг ХХААБ-аас зөвлөж байна.

Өнөөдөр манай улсад дээрхийн адил нөхцөл байдал үүсэхгүй гэх баталгаа байхгүй бөгөөд НҮБ-ын ХХААБ-ын “өлсгөлөнгийн зураг”-т монгол улс хүн амын 35 хувь нь хүнс хоолны асуудалтай орны бүлэгт оруулжээ.

Манай орны хувьд хүнсний гол нэрийн бүтээгдэхүүний хэрэглээний зөвлөмж хэмжээ улсын дунджаар хангагдаж байгаа боловч хот хөдөөгийн болон хүнсний хувьд эмзэг бүлгийн хүн амд эрс ялгаатай байна. Энэ талаар хийсэн судалгаа бодит тоон үзүүлэлт баримт мэдээлэл байхгүй байна.

Харин манай улс дотоодын үйлдвэрлэлтээр мах, төмсний хэрэгцээг бүрэн, гурил, сүү, хүнсний ногооны 80-аас дээш хувийг хангаж байгаа боловч төрөл бүрийн будаа, цөцгий, ургамлын тос, жимс, загасан бүтээгдэхүүний хэрэгцээг зөвхөн импортоор хангаж байна. Хүнсний үйлдвэрүүдийн технологийн түвшин дээшилж, эрүүл мэндийг дэмжих үйлчлэл бүхий бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлт нэмэгдсэн хэдий ч хэрэглээнд зориулсан махны 11,8 хувь, сүүний 10 хувийг үйлдвэрлэлийн аргаар боловсруулж байна.

Ядуу иргэд, өрхүүдийн хүнсний хангамж зохистой хэрэглээний зөвлөмжийн 60 хувиас доош, үүнтэй холбогдон шимт бодисын дутал хүн амын ядуу хэсгийн дотор бодитой оршиж байна. Иймд одоогийн гадаад, дотоод хүчин зүйлсийг харгалзан хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлийг сэргээн хөгжүүлж, гол нэрийн хүнсний бүтээгдэхүүнээр дотоодын хэрэгцээгээ бүрэн хангадаг болох, эдийн засгийн тогтворгүй байдал, гамшгийн үед хэрэглэх хүнсний гол нэрийн бүтээгдэхүүний нөөцийг нэмэгдүүлэх, хүн амын хоол тэжээлийн дутал, халдварт болон халдварт бус өвчний тархалтыг бууруулахад төрөөс үзүүлэх дэмжлэгийг нэмэгдүүлэх арга хэмжээг яаралтай авах зэрэг олон асуудал тулгамдсаар байна.

Хүнсний бүтээгдэхүүний чанар эрүүл ахуй аюулгүй байдлын талаар: Дэлхийн улс орнуудад хоол хүнснээс шалтгаалсан хоолны хордлого, хордлогот халдвар гарсаар байна. Хамгийн сүүлийн тохиолдлоос дурьдвал, Европт 4000 гаруй хүн үхэлд хүргэж болзошгүй өвчин үүсгэгч E.coli нянгийн халдвар аваад байна. Уг вирусын халдвараар 35 хүн нас барсан мэдээ байна. Өчигдрийн байдлаар 365 тохиолдол шинээр бүртгэгдсэн байна. Хүнсний ногооноос хамааралтай гэдэсний гоц халдварт нянгийн тархалт Европын улс орнуудад улам нэмэгдсээр байгаа мэдээлэл байна.

Иймд манай орны хувьд хүнсний бүтээгдэхүүний ариун цэвэр, эрүүл ахуй, аюулгүй байдлыг газрын хөрс, малын тэжээлээс эцсийн бүтээгдэхүүн хүртлэх бүхий л шат дамжлагад баталгаатай байх, хүн амаа хоол хүнснээс шалтгаалсан төрөл бүрийн хордлого халдварт өвчнөөс урьдчилан сэргийлэхэд ихээхэн ажлыг хийж гүйцэтгэх шаардлагатай байгаа нь өнөөгийн бодит байдлаас харагдаж байна. Монгол улсын хэмжээнд хүнсний бүтээгдэхүүний хангамж, үнийн зохицуулалт, чанар эрүүл ахуй, аюулгүй байдал нь ямар түвшинд байгаа, цаашид юу хийх талаар Төрийн болон төрийн бус байгууллага, олон улсын байгууллага, бизнес эрхлэгчид хамтран цуглаж хэлэлцэн, арга замаа тодорхойлох болно.
Хүнсний аюулгүй байдал нь даяаршлын өнөө үед зөвхөн тухайн орны бус олон улсын амин чухал асуудал болж байна. Дэлхийн Эрүүл Мэндийн Байгууллагын судалгаагаар хүн амын өвчлөлийн 80 гаруй хувь нь хоол хүнснээс үүдэлтэй болохыг нь тогтоосон байна. Тэгэхлээр хүнсний аюулгүй байдал нь тухайн улсын Үндэсний аюулгүй байдалд нөлөөлдөг чухал хүчин зүйлсийн нэг болоод байна.
Даяаршилын энэ үед дэлхийн улс орнуудын дипломат харилцаа өргөжиж, иргэд гадаадын улс оронд чөлөөтэй зорчин, ажиллаж амьдрах болсон техник, технологийн өндөр хөгжлийн өнөө цагт гадны зэвсэгт түрэмгийлэл харьцангуй бага байна гэж үзэн олон улс орнууд зэвсэгт хүчин, цэрэг армийн зориулалтаа өөрчилcөн билээ. Иймээс гадны шууд халдлагад өртөхгүй, харин тухайн улсын дотоодын тогтвортой байдал алдагдсантай холбогдуулан “товхинуулах туслах” нэрийдлээр гадны үл мэдэгдэх нөлөөлөлд орох болзошгүй юм. Иймээс улс орнууд хүч, хөрөнгөө зэвсэглэлд зарцуулах бус, харин эдийн засгаа хүчирхэгжүүлэх, ард иргэдийнхээ аюулгүй тайван амьдрах орчинг бүрдүүлэх, т

үүх соёлоо сахин хадгалах, хүнсний аюулгүй байдал, эрүүл оршихуйг бий болгох зэрэг асуудлууд нь улс үндэстний аюулгүй байдлын тулгуур хүчин зүйл болоод байна.
Энэ төрлийн нэмэлтүүд нь хүнсний бүртээгдэхүүний чанарыг амархан алдагдуулахыг саатуулж шинэлэг байдлаа удаан хадгалах зориулалтаар хэрэглэдэг. Ихэнхдээ хөлдөөж хадгалах буюу лаазалсан болон хуурайгаар хадгалах бүтээгдэхүүнд гол төлөв хэрэглэдэг. жишээ нь: Хатаасан жимсэнд (E220); махан зайдас ба хатаасан махан бүтээгдэхүүнд нитрит, нитратыг (E249 to E252) хэрэглэнэ.
Саахар орлуулагчууд
Хүнсний Эюулгүй Байдлын өнөөгийн байдал
Дэлхийн санхүү, эдийн засгийн хямралаас үүдэн, хүнсний бүтээгдэхүүний үнэ 10 - 20 хувиар өссөн байна. Хүнсний хямрал дэлхийн олон улс орныг хамарч, бага буурай хоцрогдсон 20 гаруй орон илүүтэй нэрвэгджээ. Энэ байдалтай холбогдуулан НҮБ-аас хүнсний хямралыг даван туулах талаар тодорхой арга хэмжээ авахыг бүх оронд уриалж, 40 шахам оронд эмх замбраагүй байдал үүсч болзошгүйг анхааруулсан байна. Иймээс улс орон бүхэн өөрийн боломжоор хүнсний хангамжаа сайжруулж, тогтвортой байлгах талаар арга хэмжээ авч эхэлсэн билээ. жишээлбэл, Египет, Тайланд, Вьетнам улс хүнсний бүтээгдэхүүн экспортлохыг хязгаарласан, Япон Улс гадаадад газар тариалангийн талбай, хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэл эрхэлдэг компаниудыг худалдан авч байна.
Монгол улс хэрэгцээт хүнсний бүтээгдэхүүнийхээ 70 хувь, аж үйлдвэрийн барааны 90 хувь, шатахуун, техник төхөөрөмжийг 100 хувь тус тус импортлодог гэсэн тооцоо гарсан.
Олон улсын жишгээс харахад, аливаа улс орон хүнсний хэрэгцээнийхээ 30-аас дээш хувийг импортоор, түүний дотор 20 -иос дээш хувийг нэг улсаас импортлодог бол тухайн улсыг “хүнсний баталгаа нь алдагдсан, хараат байдалд орсон” гэж үздэг байна. Ер нь түүхэнд их үндэстэн нь бага үндэстнээ хоол хүнсээр дамжуулан устгаж, газар нутгийг нь эзэмдэх бодлого баримтлах нь цөөнгүй баримт бий.
Манай улс 1990-ээд оноос хойш хүнсний зарим нэрийн бүтээгдэхүүний дийлэнхийг БНХЭУ -аас импортлосоор байна. Хүнсний гол нэрийн бүтээгдэхүүн болох гурил, будаа, төмс, хүнсний ногоо, жимс жимсгэнэ, давсныхаа дийлэнхийг импортоор авч байгаа нь “хүнсний аюулгүй байдал” алдагдаж, ноцтой хэмжээнд хүрч болзошгүйн илрэл аж. Монгол хүний дундаж наслалт 63 / эр/ - 67 / эм/ орчим гэж үзвэл бид 20 орчим жил хүнсний чанарын баталгаа нь тодорхойгүй хүнс хэрэглэсэн байж болзошгүй. Ийм байдлаар олон жил үргэлжилбэл, Монгол улсын үндэсний аюулгүй байдалд, тухайлбал, монгол хүмүн мөхөлд очиж болзошгүй байдалтай байж болох бөгөөд ердөө л 50, 100 жилийн дараа гуравхан сая монгол иргэд маань орших, эс орших уу гэдэг асуудал гарч байна. Энэ нь импортын бүтээгдэхүүий хязгаарлахдаа гол нь биш оруулж ирж байгаа бараа бүтээгдэхүүнээ чанарын шаардлага хангасан, хүнд элдэв харшил сөрөг нөлөөгүй бүтээгдэхүүн оруулж ирэх нь чухал юм.
Даяаршил, дэлхийн зах зээл монгол улсыг, монголчууд биднийг олон өөрчлөлт, хувьсал хөгжлийн зарим дэвшилд хүргэсэн ч бас зарим талаараа ухарсан гэмээр зүйлс ажиглагдаж байна. Тухайлбал, манай улс “ХАА, мал аж ахуйн” орон гэсэн тодотголоо гээж байна уу даа гэж бодогддог, “ХАА-н бүтээгдэхүүн, ялангуяа мал аж ахуйн бүтээгдэхүүнээ / сүү сүүн бүтээгдэхүүн/ Хятад улсаас нийлүүлдэг болсон. Нэг жишээ дурьдахад, манай улсын малын тоо нь хүн амын тооноос / 40 сая малтай, 2,6 сая хүн амтай / бараг 15 дахин их атлаа сүүн бүтээгдэхүүнийхээ 40 орчим хувийг БНХАУ- аас хангаж байгаагаас харахад, бидэнд нэгийг бодогдуулна. Үнэхээр бидэнд юу дутагдаад байна вэ? Энд Төрийн зохистой бодлого дутагдаж байна.
Урьд нь социалист системийн үед аймаг сумуудад сүүний Ñ„ермүүд, сангийн аж ахуйнууд олноороо оршин өвөл, хаврынхаа хүнс тэжээлийг бэлтгээд хангадаг байсан тэр тогтолцоо алдагдчихсан. Одоо хөдөөний малчид маань малынхаа сүүг хаана хүргэн, хэрхэн боловсруулж, хот суурингийн хэрэглэгчидэд хүргэх зохицуулалттай бодлого нь алдагдаад малчидын ажил багасаж үүнийгээ дагаад орлого нь буурчихсан. Энэ мэт өөрчилөлтөөс малчид амьдралаа сайжируулах, орлогоо нэмэгдүүлэх нэрийдлээр хөдөөгөөс хот, хотоос гадаадруу шилжих уламжлалт нүүдлийн чиглэлээ өөрчилж эхэлсэн.
Хотын хэрэглэгчид нь Өмнөд хятад улс болон өөр бусад орноос ганган савалгаатай чанар, тэжээл нь үл мэдэгдэх импортын хүнсний бүтээгдэхүүнээр хэрэглээгээ хангаад дотооддоо биш гадаад улсад хөрөнгө оруулалт хийдэг хэлбэрт шилжиж байна уу? гэмээр. Энэ ямар бодлого, ямар тогтолцоо вэ? Энд төр засаг, удирдах байгууллагууд нэгийг бодмоор.
Энэ байдлаа бид хожуу ухаарсан уу, юутай ч өнгөрсөн 2008 оныг “Хүнсний хангамж, аюулгүй байдлын жил” болгон зарлаж, зарим арга хэмжээнүүдийг авсан хэдий ч энэ нь зөвхөн нэг, хоёр жилийн хөтөлбөрт арга хэмжээний хүрээнд шийдвэрлэгдэх асуудал биш юм. Эрд иргэдийнхээ эрүүл мэнд, аюулгүй байдлыг хангах, улмаар үндэстнийхээ орших, эс оршихыг шийдвэрлэх чухал хүчин зүйлсийн нэг болоод байгаад анхаарал хандуулж, тэр бүр чанарын шаардлага хангахгүй аль нэг орны хөнгөлттэй болон буцалтгүй тусламжийн болон импортын хүнсний бүтээгдэхүүнээр хүнснийхээ хэрэгцээгээ хангах бус, үндэснийхээ үйлдвэрлэлээр дотоодынхоо хэрэгцээний дийлэнхийг хангадаг орон болох зорилт тавьж, “цогц арга хэмжээ”-нүүдийг авч хэрэгжүүлж, богино хугацаанд дорвитой үр дүнд хүрэх нь чухал юм.
Энд төр засаг, үйлдвэрлэгч, нийлүүлэгч, хэрэглэгч хүн бүрийн зүтгэл оролцоо хэрэгтэй юм. Чухам хэн? ямар байр сууринаас оролцох нь зүйтэй вэ? “Үйлдвэрлэгч” нь зөвхөн үйлдвэрлэдэг , “нийлүүлэгч” нь зөвхөн хангаж нийлүүлээд байх уу? “Хэрэглэгч” нь зөвхөн аль тааралдсан бүтээгдэхүүнийг лангуунаас худалдаж аваад байх уу? Энэ чиг хандлага өнөө цагт өөрчлөгдөж байна.
“Хэлсэн үг, хийсэн зүйлдээ та эзэн буй” гэдэгтэй утга нэгэн “Үүргээ мэдэж, хариуцлагаа өндөржүүлэх” байр сууринаас хандах нь зүйтэй юм. Үйлдвэрлэгч, нийлүүлэгчийн байр суурь, үүрэг хариуцлага нь тодорхой бөгөөд харин ХЭЭ ЭГЛЭГЧ та аюулгүй хүнсээр өөрийгөө хангаж, эрүүл байж, нийгэмд үр бүтээлтэй ажиллах, хэрхэн урт наслах вэ? Үүний тулд Таны үүрэг хариуцлага гэж юу болох, ямар түвшний мэдлэг, мэдээлэлтэй байх нь зүйтэй вэ?” гэдэг нь маш чухал юм. Иймээс энэ асуудалд энэхүү илтгэлийн агуулга чиглэгдэж байна.
1 “Хүнсний аюулгүй байдал” гэж юу вэ?
2 Хүнсний аюулын эх үүсвэрүүд, тэдгээрээс хэрхэн сэргийлж болох вэ?
3 Хүнсний аюулгүй байдлыг хангах үндсэн нөхцөл юу вэ?
4 Хүнсний бүтээгдэхүүнийг хэрхэн зөв сонгож, хэрэглэх?
5 Хэн, хэрхэн оролцож ямар хариуцлага хүлээх вэ? зэрэг энгийн мэт олон асуултууд ар араасаа гарч ирэх нь тодорхой.
1. Хүнсний бүтээгдэхүүний Эюулгүй ба Эюултай байдал гэж юу вэ?
“Хүнсний Эюулгүй байдал”-ыг олон улсын жишигт хүнсний хангамжийн баталгаат байдал, хүнсний чанар, эpүүл ахуйн байдал ба шимт тэжээллэг чанар гэсэн цогц асуудал хүрээнд авч үздэг. Иймээс Хүнсний бүтээгдэхүүн нь хүний эрүүл мэндэд сөрөг нөлөө үзүүлэх өвчин үүсгэгчгүй, химийн бодисын үлдэгдэлгүй, бичил биетний бохирдолгүй, тэжээллэг чанарын үзүүлэлтүүдийн шаардлагыг хангасан, байх ёстой. Хүнсний бүтээгдэхүүн дэх аюулын эх үүсвэрүүд, хэрхэн сэргийлж болох вэ?
Хүнсний бүтээгдэхүүн яагаад аюултай болдог вэ? Энэ нь дараахь хүчин зүйлсээс үүдэлтэй байдаг байна. Үүнд:
1. Биологийн халдвар авснаас болоод хүнсний бүтээгдэхүүн аюултай болох боломжтой /бактер, бичил биетүүд, хөгц мөөгөнцөрүүд хүнсэнд бий болох…/
2. Химийн бодисын үлдэгдлүүд /цэвэрлэгээ аритгалын бодис, хүнсний нэмэлтүүд, эмийн болон антибиотик, пестицидийн үлдэгдэл… /
3. Э¤изик шинж чанартай гадны биетүүд / тоос, шороо, бохир орчин, үс, шил, төмөрийн үлдэгдэл, г.м гадны хатуу биетүүд… /
4. Технологийн дэвшлээс үүдсэн аюулууд /цацраг туяа, генийн өөрчлөлтөөс бий болох гэх мэт/
Хүнс үйлдвэрлэлд хэрэглэх түүхий эдийг бэлтгэхээс эхлээд бүтээгдэхүүнийг эцсийн хэрэглэгчид очих хүртэлх хэлхээнд хүнс бохирдох нөхцөл байнга байх ба хүний биед аюул хүргэхүйц нөхцөлд хүргэж ч болох юм. Хэдий ийм ч, үйлдвэрлэлийн болон хүнс боловсруулалтын явцад гарч болзошгүй аюулаас сэргийлж, зайлсхийх боломжтой юм.
Дээр дурьдсан, хүнсний бохирдлоос хэрхэн зайлсхийх болон бохирдлыг хэрхэн таньж болох тухай тодруулбал:
Хүнсний аюул үүсгэгч эх үүсвэрүүд: 1. Биологийн бодисоос үүсэх аюул.
Энэ нь нь хүнс үйлдвэрлэлд хамгийн эрсдэл аюул дагуулдаг бохирдуулагч бөгөөд бохирдсон тохиолдолд ямар төрлийн бактер, бичил организм хүнсэнд хэр удаан хадгалагдсанаас хамаарч хүний эрүүл мэнд болон бие организмд аюул үүсгэх боломж өндөртэй байдаг байна. Биологийн бохирдуулагчаас зайлсхийх боломж бий. Хүнс бичил биетнээр бохирдох үндсэн нөхцөл нь бичил биетний өсч үржих тохиромжтой орчин /температур, агаарын хартцангуй чийглэг/ бүрдсэн нөхцөл юм. Хэрэв бичил организмыг үржих орчин нөхцлөөс зайлсхийж чадвал, тэр бүр хүнс бохирдоод, хүнсний аюул дагуулаад байх боломжгүй юм. Тэгвэл, хүнсний бичил организм ямар орчинд илүү өсч, үржих, амьдрах боломжтой байдаг вэ?
- Тэжээллэг орчин / эрдэс давс, хүчиллэг орчин, витамин, нүүрс ус, уураг/
- рН буюу хүчиллэг, шүлтлэг орчин /эрсдэлтэй 4.5<рН <7.0/
- Чийг
- Эгаар
- Температур /5-60oC/
- Хугацаа
2. Химийн бодисоос гаралтай аюул
Хүний хоол хүнсэнд бэлтгэгдэж хүнсний түүхий эд бүтээгдэхүүн нь цэвэр элдэв төрөлийн химийн бодис агуулаагүй байх ёстой. Гэвч хүнс бэлтгэх явцад хүнсний бүтээгдэхүүний хадгалах хугацааг уртасгах, шинж чанарыг нь муутгахгүй удаанаар барих зорилгоор хүнсний нэмэлтүүд болон, химийн гаралтай бордоо зэрэгийг хүнс үйлдвэрлэх явцад зориудаар нэмж өгдөг. Мөн үүнээс гадна хүнсний ургалт, үйлдвэрлэлт, боловсруулалт, хадгалалт, савлагааны явцад хүнсэнд байх ёсгүй химийн бодисууд үлдэж хоцордог байна. Энэ нь ХЭАаж ахуйн бүтээгдэхүүнд ихээр тохиолддог.

Малын өсөлтийг сайжируулах, элдэв халдарт өвчинөөс сэргийлэх зорилгоор эм тарилга, вакцин болон тариалангийн гарцыг нэмэгдүүлэх, бэлчээрийн болон тарималын хог ургамал, хортон шавьж, мэрэгч амьтанаас хамгаалах зорилгоор олон төрөлийн пестицид, болон бусад эм бэлдмэлүүдийг хэрэглэдэг Химиийн бодисын үлдэгдэлүүдээс бохирдох хүнсний нийтлэг жишээ нь Эмьтанд тохилддож болох химийн болисуудад- антибиотикууд, өсөлтийг түргэтгэгч бодисууд, Ургамлын гаралтай бүтээгдэүүн дэх пестицидийн үлдэгдэлээс үүсэх хүнсний халдварууд юм. Энэ нь ХЭАн салбарт.
- Эшигтай тал нь- ХЭАбүтээгдэхүүний гарцыг 20-60%-р нэмэгдүүлдэг
- Сөрөг үр дагаварууд Энэ нь гарцыг нэмэгдүүлдэг сайн талтай ч байгаль экологи, хүн амьтанд сөрөг нөлөөтэй байдаг талтай. ж нь: ДЭМБ-ын мэдээнээс пестицидийн хэрэглээнээс болж жилд дунджаар 2 сая гаран хүн хордож, 40 мянга орчим хүн амь насаа алддаг гэсэн мэдээ байдаг байна.
3. Э¤изик шинж чанартай аюулууд.
Дараах Ñ„изик шинж чанартай аюулууд хүнсэнд тохиолдож болзошгүй байдаг: Үс хялгас, мод, чулуу, төмөрийн үртэс, жимс ногооны үр, ясны үртэс, шил хуванцарын хэлтэрхий зэрэг нь хүнсний бүтээгдэхүүнд сав баглаа боодол, түүхийн эдийн ангилалт ялгалт, хадгалалт тээвэрлэлт, ургац хураалт, зэрэг үйлдвэрлэлийн шат дамжлагын бүрт бүтээгдэхүүнд орох боломжтой.
Эдгээр нь хүний эрүүл мэндэд ноцтой аюул учруулахгүй боловч эд эрхтэнийг гэмтээж, бэртээх аюултай байдаг. Хүнс үйлдвэрлэлийн шат дамжлага бүрт гадны биет буюу Ñ„изикийн аюул хоол хүнсэнд орох боломжтой байдаг.
4. Технологийн процессоос үүсэх аюул
Энэ нь цацрагийн болон генийн инженерчилэлийн нөлөөгөөс хүнсний бүтэц шинж чанарт нь өөрчилөлт орохоос гадна, хүний эрүүл мэндэд сөрөг үр дагавартай байж болох талтай. Бүтэцийн өөрчилөлттэй хүнс нь генийн инженерчилэлийн аргаар хүнсний түүхий эд болон бүтээгдэхүүний бүтэц шинж чанарыг өөрчилж зарим талаар нь илүү давуу болгож боловсруулсан хүнсийг хэлдэг. Эрдэмтэд бүтэцийн өөрчилөлттэй хүнсийг цаашид үйлдвэрлээд байх уу үгүй юу гэдэг дээр одоо болтол маргаантай байгаа.
Дээрх хүчин зүйлүүдээс гадна хүнс үйлдвэрлэх, боловсруулах, хадгалах явцад хүнсний бүтээгдэхүүнд хими / Ñ„ерментийн оролцоогүй явагдах урвалууд, исилдэх гм/, биохимийн урвалууд /Ñ„ермэнтэт урвалууд/, Ñ„изиолоийг хувиралууд /орчины нөлөөлөлөөс хэт халуун, хэт хүйтэн гм/, Ñ„изикийн өөрчилөлтүүд /бүтээгдэхүүнтэй буруу харьцах/ явагдаж бүтээгдэхүүний чанарыг муутгаж байдаг. Эндээс юу гэж хэлэх гээд байна вэ гэвэл хүнсний бүтээгдэхүүн тэр дундаа ХЭА–н бүтээгдэхүүн нь гадны нөлөөнд ороод ирэхээрээ өөрөө аяндаа муудаж эхэлдэг энэ процессийг зогсоох, удаашруулах зорилгоор хүнс үйлдвэрлэлд бүтээгдэхүүнийг савлах, элдэв төрлийн хүнсний нэмэлтүүдйиг нэмэх мөн генийн инженерчлэлийн арга гм олон үйлдвэрлэлийн арга хэлбэрүүдийг хэрэглэдэг.
Орчин цагийн хүнсний бүтээгдэхүүний хэрэглээ
Дэлхийн улс орнуудад технологийн дэвшил гарч байгаатай уялдан, эрүүл, тэжээллэг чанартай хүнсний бүтээгдэхүүн хэрэглээ нэмэгдэж, үүнийг дагаад зах зээл дэх бүтээгдэхүүний нэр төрөл олширч, сонголт ч өргөн хүрээний байна.
Одоо хүнсэнд органик, органик бус бүтээгдэхүүн, генийн өөрчлөлттэй, харшил алергиний эсрэг үйчлэлтэй болон бүтэц, шинж чанарын өөрчлөлттэй хүнсний бүтээгдэхүүн хэрэглээнд ихэд нэвтэрч байгаа билээ. Эрүүл мэндийнхээ баталгааг хангаж чадахуйц бүтээгдэхүүнийг сонгож хэрэглэхийг хэн хүнгүй хүсэж байгаа. Энэ олон төрлийн бүтээгдэхүүнээс хэрэглэгч хэрхэн зөв сонголт хийх вэ? үүний тулд эдгээр бүтээгдэхүүнийг өөр хоорондын ямар ялгаа байдгийг товчхон тодруулахыг оролдоё.
Органик ба Органик бус хүнсний бүтээгдэхүүн.
Органик хүнсний бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл жил бүр нэмэгдсээр байна. Органик бүтээгдэхүүний органик бус бүтээгдэхүүнээс юугаараа давуу талтай болохыг судалж үзвэл:
“Хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл дэх химийн бодисын хэрэглээг хязгаарлаж оронд нь байгалийн гаралтай органик нэгдлүүдээр боловсруулсан хөрс шороон дээр тарьж, үржүүлсэн амьтны болон газар тариалангйин гаралтай түүхий эдүүдийг мөн ямар ч химийн найрлага хольц, технологийн боловсруулалт хийлгүйгээр үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнийг органик бүтээгдэхүүн” гэнэ.
Органик бус хүнсний бүтээгдэхүүн зарим үйлдвэрлэгчидийн үзэж байгаагаар эдгээр нь “онцын ялгаагүй” гэх боловч органик бүтээгдэхүүний тэжээллэг чанарын үзүүлэлт болон, амт чанарын хувьд илүү байдаг ч, нөгөө талаар жирийн бүтээгдэхүүнээсээ 2 дахин илүү үнэтэй байдаг байна. Үнийн үзүүлэлт нь “чанар дагаад үнэ өсдөг” гэдэг зарчим нөлөөлж байгаа ч чанартай газар шороо, түүхий эдээс эцсийн чанартай, тэжээллэг чанар өндөртэй бүтээгдэхүүн гаргах хүртэлх хэлхээнд буй болсон үйлдвэрлэлийн зардал нэмэгддэг ажээ.
ЭНУ –ын Rutgers Их Сургуулийн судлаачдын дор харуулсан судалгаагаар органик ба органик бус бүтээгдэхүүн дэх тэжээллэг чанарын зарим үзүүлэлтийг харьцуулж харахад тэдгээрийн ялгааг тодорхой харж болох юм. Энэ хүснэгт болон өөр эрдэмтдийн судалгаагаар ** органик хүнсний бүтээгдэхүүн нь органик бус хүнсний бүтээгдэхүүнийг бодвол витамин /аминдэм/, эрдэс бодис, үл орлогдох аминхүчлийг 30 орчим хувиар илүү хэмжээгээр, заримд нь түүнээс ч их хэмжээтэй байлаг ажээ. Өнөө үед органик бус хүнсний бүтээгдэхүүний хэрэглээ багагүй хувийг эзэлж байна. Ийм төрлийн бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэхэд явцад төрөл бүрийн антибиотик, пестицид гэх зэрэг химийн бодисуудыг ихэд хэрэглэдэг бөгөөд эдгээр нь бүтээгдэхүүний өсөлт, ургалтыг хурдасгаж, хадгалах хугацааг уртасгадаг зориулалттай юм. Харамсалтай нь энэ нь эргээд хүний эрүүл мэндэд сөрөг үр дагаврыг дагуулж байна. Дэлхийн Эрүүл Мэндийн байгуулагын мэдээллээс үзвэл, сүүлийн үед гарч байгаа хүн амын өвчлөлийн дийлэнхи хувь нь хүнсний бүтээгдэхүүнээс үүдэлтэй болох, хорт болон хоргүй хавдарууд ч зарим талаар энэ олон химийн бодисын үлдэгдэл агуулсан хүнсний хэрэглээнээс үүдэлтэй байж болох талтай гэж үзэж байгаа ажээ.
Хүнсний бүтээгдэхүүний зөв сонголт ба зөв хэрэглээ
Зөв сонголт гэдэг нь хүний бие махбодид орлох болон үл орлох бодисыг агуулах хүнсийг зөв сонгож хоол хүнсэндээ хэрэглэхийг хэлнэ.
Зохистой хэрэглээ гэдэг нь өөрийн бие махбодь ба амьдрахуйн онцлог, удамшлын болон өвчин эмгэгийн хүчин зүйлд сонгон нийцүүлж хоол хүнснийхээ хэрэгцээг зохицуулахыг хэлнэ
Энэ нь ямар бүтээгдэхүүн, нарийвчлаад ямар тэжээллэг чанартай хоол хүнс надад болон манай гэр бүлд хэрэгтэй, ямар хэмжээгээр гэхээс аваад хаанаас ямар хүнсний бараа бүтээгдэхүүнийг худалдаж авах, түүнийг хэрхэн боловсруулах, хадгалах вэ? гэх мэт хүн бүрийн мэдвэл зохих хэрэглээний соёл, мэдлэг болоод байна.
Хүнсний бүтээгдэхүүн нь задгайгаар буюу хайрцаглаж савалсан байдалтайгаар худалдаанд нийлүүлэгддэг. Ил задгай байгаа бүтээгдэхүүнийг Та сонгож худалдаж авахдаа мэдрэхүйн эрхтэн /амт, үнэр, өнгө, гадаад байдал, биет байдал/-ээр, харин сав баглаа боодолтой бүтээгдэхүүний хувьд шошго дээрхи мэдээллээс мэдэж болох юм. Бүтээгдэхүүний хаяг, шошго нь хэрэглэгчтэй холбодог нэрийн хуудас буюу /ID/ байдаг болохоор бид хүнсний бүтээгдэхүүний сав баглаа боодлын хаяг, шошгийг сайтар харж, шаардлагатай мэдээллээ харж сонголтоо хийнэ. Ер нь бүтэн хайрцаг савтай, хаяг шошготой, үйлдвэрлэсэн болон хадгалалтын хугацаа нь дуусаагүй бүтээгдэхүүнийг худалдаж авч байх ёстой. Эсрэг тохиолдолд худалдаж авахаас татгалзаж байх нь зүйтэй юм.
Хүнсний бүтээгдэхүүний шошгоны зориулалт
Тухайн бүтээгдэхүүний зориулалт, жин хэмжээ, найрлага, хадгалалтын хугацаа, нөхцөл, хүнс-тэжээлийн үнэт чанарын үзүүлэлт болон бусад шаардлагатай хэрэглэгчдэд зориулсан мэдээллийг агуулна. Энэ мэдээллийг үндэслэн хэрэглэгч сонголтоо хийх боломжийг олгоно. Бүтээгдэхүүний шошгонд тавигдах шаардлагыг стандартаар зааж өгөх ба дараахь мэдээллүүдийг заавал агуулна.

1 Түүхий эдийн орцын жагсаалт
Савласан бүтээгдэхүүний гадна заавал тухайн бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэхэд хэрэглэсэн түүхий эдийн нэр, орцын хэмжээг заахын зэрэгцээ тухайн хүнсний бүтээгдэхүүн дэх хүнсний нэмэлтүүдийг тодотгож, “E” үсгээр тэмдэглэх бөгөөд энэ нь олон улсын стандартаар түүнийг хүнсэнд хэрэглэж болохыг зөвшөөрсөн агуулгатай юм. Энэ үсгийн хамт тухайн хүнсний нэмэлтийн ангиллын кодыг бичнэ. Тухайлбал, Е 104, Е 124 гэх мэтээр тэмдэглэнэ.
Исэлдэлтийн эсрэг үйлчлэлтэй хүнсний нэмэлтүүд / Antioxidants / Энтиоксидант нь исэлдэлтийн эсрэг үйлчлэлтэй нэмэлтүүд бөгөөд өөх тосны исэлдэлтийн урвалыг саатуулах бодисууд юм. Тосон дахь аминдэм/витамин/, амин хүчлүүд нь агаартай исэлдэж амт, үнэр, өнгө нь өөрчилөгдөхөөс сэргийлэх зориулгоор нэмж өгдөг. Мayonnais, бэлэн хоолууд гм. Витамин С / Е300 / хүнсэнд ихэд хэрэглэгддэг аntioxidant юм.
Хүнсний будаг / өнгө оруулагч/
Зарим тохиолдолд хүнсний боловсруулалт, хадгалалтын явцад бүтээгдэхүүнийн өнгө өөрчлөгдөх тохиолдол байх тул бүтээгдэхүүнийг хүнсний будаг - нэмэлтүүлийг хэрэглэнэ. жишээ нь: кaрaмel (E150a), cumin буюу улбар шар өнгө (E100),
Хадгалалтын хугацааг уртасгах зориулалт бүхий хүнсний нэмэлтүүд
Саахар орлуулагчууд хүнсний нэмэлтүүдийн нэг төрөл болно. Бага илчлэгтэй саахар орлуулагчуудыг хийжүүлсэн ундаа, тараг, бохь зэрэгт бага хэмжээгээр хольж хэрэглэнэ. Эspartame (E951), saccharin (E954) and acesulfame-K (E950) эдгээрийг маш бага хэмжээгээр холино. Sorbitol (E420 ) -ийг элсэн чихэртэй бараг ижил хэмжээгээр хольж хэрэглэнэ. Саахар орлуулагч нь чихрийн шижин өвчтэй болон чихрийн харшилтай хүмүүст бага хэмжээгээр хэрэглэхэд тохиромжтой, харин бага насны хүүхдэд хэрэглүүлэхээс зайлсхийх н

http://www.google.com/url?q=http://www.maas.edu.mn/index.php%3Foption%3Dcom_content%26view%3Darticle%26id%3D254%253A-qq-%26catid%3D86%253A2010-02-17-15-43-19%26Itemid%3D81&sa=U&ei=sG95T-vcGcqItweSuPTYDg&ved=0CAQQFjAA&client=internal-uds-cse&usg=AFQjCNFZUrMiefO0vSzoGjyt-a-9FX1EOA

Монгол орны уур амьсгалын ажиглагдаж буй хувиралт ба өөрчлөлт | |

| |
Монгол орны газарзүйн байршил, эмзэг экосистем, ард түмний амьдралын хэвшил, эдийн засгийн тогтолцоо зэргийг харвал уур амьсгалын өөрчлөлтөнд тун эмзэг. Энэ байдлыг далайн эрэг хавийн нам дор газар нутагтай адилтгаж болохоор юм. Монгол туургатан бэлчээрийн аргаар мал аж ахуй эрхэлж олон мянганыг элээн өнөөг хүрч ирсэн боловч мал аж ахуйн байгаль, цаг уурын нөхцлөөс үүдсэн эрсдэл бараг хэвээрээ байна.Уур амьсгалын загварын тооцооны үр дүн болоод сүүлийн 2000 шахам жилийн модны цагирагийн жил жилийн өсөлтийн явцаас харахад сүүлийн 40-өөд жилийн дотор Монгол нутагт ажиглагдаж байгаа, цаашид ойрын хэдэн арван жилд нүүрлэж ирэхээр байгаа уур амьсгалын өөрчлөлт бол бэлчээрийн мал аж ахуй эрхэлж ирсэн хэдэн мянган жилийн түүхэн хугацааны дотор тохиолдож байгаагүй тийм өөрчлөлт болох бөгөөд түүний экологийн болон эдийн засаг-нийгмийн үр дагавар ч мөн ноцтой байх болно.Агаарын дулаан, хүйтэнДэлхийн уур амьсгалын дулааралт Монгол нутагт тод илэрдэг бөгөөд харилцан өөр өөр тооны цаг уурын өртөөдийн, янз бүрийн хугацааны өгөгдлөөр урьд өмнө үнэлж байсны /Нацагдорж, Дагвадорж, Гомболүүдэв 1999, Нацагдорж, Баясгалан, Гомболүүдэв 2005/ дээр Английн уур амьсгалын судалгааны HADLY төвийн дэлхийн уур амьсгалын загварын тооцооны үр дүн, NCEP/NCAR, ECNWF-ийн реанализын өгөгдлийн ашиглан үнэлж байсан билээ /Нацагдорж, Баясгалан, Гомболүүдэв 2005/.Улсын нутгаар жигд шахам тархан байрласан цаг уурын 48 өртөөний 1940-2008 оны мэдээгээр газар орчмын агаарын температур (2 м өндөрт) 2.140С-аар дулаарсан (Зураг 1)-ы дотор уулархаг нутгаараа арай эрчимтэй, говь, тал хээрийн бүсэндээ арай бага хэмжээгээр дулаарсан байна. Сүүлийн 69 жилийн дотор хамгийн дулаан 10 жилийн 9 нь 1990 оноос хойш тохиолджээ.Агаарын температурын олон жилийн явцыг улирал улирлаар аваад үзвэл зуны улирлаас бусад улирал болоод жилийн дундаж байдлаар хугацааны сүүл рүүгээ /1990-2006 он/ дулааралтын эрчим суларч байгаа, өвлийн улиралд бүр сулхан хүйтрэлт илэрч байна.Харин зуны улиралд 1940 оноос хойш янз бүрийн хугацааны агаарын температурын явцыг аваад үзэхэд хугацаа өнгөрөх тутамд дулааралтын эрчимшил нэмэгдэж байгаа хандлага илэрхий харагддаг (Зураг 2). Жилийн янз бүрийн улирлын агаарын дундаж температурын олон жилийн явцын шугаман трендийн тэгшитгэлийн өнцгийн коэффициентийн утгыг аваад үзэхэд зөвхөн зуны улирлын хувьд янз бүрийн хугацаагаар таслан авсан цуваан дээр 95-99%-ийн статистик үнэмшилтэй, бусад улирлын хугацааны сүүл рүүгээ 95% хүрэх үнэмшил илрээгүй байна (Хүснэгт-1).Хүснэгт-1. Янз бүрийн улирлын дундаж агаарын температурын олон жилийн явцын шугаман трендийн тэгшитгэлийн өнцгийн коэффициентийн утга | Шугаман трендийн тэгшитгэлийн а- коэффициент | | 1940-2006 | 1961-2006 | 1981-2006 | 1990-2006 | Хавар | 0.027** | 0.034** | 0.049 | 0.033 | Зун | 0.011* | 0.036** | 0.106** | 0.147** | Намар | 0.025** | 0.041** | 0.064 | 0.039 | Өвөл | 0.051** | 0.045* | 0.018 | -0.119 | Жил | 0.029** | 0.038** | 0.062* | 0.032 |
Тайлбар: *- 95%-ийн итгэмжтэй, **- 99%-ийн итгэмжтэй статистик үнэмшилтэй Агаарын дулаан хүйтний хувьд илт мэдэгдэж байгаа нэг онцлог өөрчлөлт бол халуун өдрийн тоо огцом нэмэгдэж байгаа явдал болно.Халуун өдрийн тооны олон жилийн явцын шугаман трендийн тэгшитгэлийн өнцгийн коэффициентийн утгыг цаг уурын 64 өртөөд зэрэгцэн ажиллаж байсан 1975-2007 оны өгөгдлөөр авч үзвэл Монголын нутгийн зүүн хагаст болоод Их нууруудын хотгороор 10 жилд 5-8 өдрөөр нэмэгдэж байгаа, Алтай, Хангайн уулархаг нутгаар өсөлтийн хурд багатай байгаа харагдана.Халуун өдрийн тооны өсөлт өндөр уулын бүслүүрт орших цаг уурын өртөөдөөс бусдад нь 95%-иас дээш үнэмшилтэй (Зураг 3), тал хээр, говь, цөлийн бүсийн ихэнх нутгаар бүр 99%-ийн үнэмшилтэй байна.Уур амьсгалын дулааралттай холбоотойгоор цаг уурын өртөөдөд өнгөрсөн зууны дөчөөд оноос ерээд оны хооронд ажиглагдсан агаарын үнэмлэхүй хамгийн их температурын тогтоогдсон утга эвдрэх явдал сүүлийн жилүүдэд ажиглагдаж байна. Судалгаанаас үзэхэд цаг уурын 64 өртөөний 58-д нь 1991 оноос хойш үнэмлэхүй хамгийн өндөр температур тохиолдсон байна.Хур тунадасМонгол орны нутаг дэвсгэр дээрх хур тунадасны өөрчлөлтийг жилийн янз бүрийн улирлуудаар, 1940-2006 оноор болон 1961-2006, 1981-2006, 1990-2006 он гэсэн янз бүрийн үеүүдээр таслан авч шугаман тренд байгуулан ерөнхий хандлагыг нь гаргаж үзэв. Жилийн янз бүрийн улирлын хур тунадасны нийлбэрийн олон жилийн явцын шугаман трендийн тэгшитгэлийн өнцгийн коэффициентийн утгыг Хүснэгт-2-т үзүүлэв.Хүснэгт-2. Янз бүрийн улирлын нийлбэр хур тунадасны олон жилийнявцын шугаман трендийн тэгшитгэлийн өнцгийн коэффициентийн утга | Шугаман трендийн тэгшитгэлийн а- коэффициент | | 1940-2006 | 1961-2006 | 1981-2006 | 1990-2006 | Хавар | -0.032 | -0.027 | 0.416* | 0.554* | Зун | -0.127 | -0.475* | -1.433 | -5.288** | Намар | -0.059 | -0.087* | -0.485* | -0.712* | Өвөл | 0.009 | 0.0.25 | 0.106* | 0.129 | Жил | -0.206 | -0.564* | -1.416 | -5.572** | Дулаан улирал | -0.250 | -0.617* | -1.523 | -5.518** |
Тайлбар: * - 90%-ийн итгэмжтэй, ** - 99%-ийн итгэмжтэй.Хүснэгтээс өвлийн хур тунадас ерөнхийдөө нэмэгдэж, харин дулаан улирлын болон зуны хур тунадас буурч байгаа нь илэрхий харагдана.Монгол оронд зуны хур тунадас зонхилдог тул жилийн хур тунадасны 92% орчим нь жилийн дулаан улиралд оногдох ба өвлийн улиралд 3% хүрэхгүй нь ордог. Иймд жилийн хур тунадасны явц нь дулаан улирлын хур тунадасны, түүний дотор жилийн нийлбэрийн 70%-ийг эзлэдэг зуны хур тунадасны явцаар тодорхойлогддог. Зураг 4-т жилийн нийлбэр хур тунадасны олон жилийн явцыг үзүүлэв.Хур тунадасны өөрчлөлтийг цаг уурын өртөөдөөр ялган авч үзвэл 1961 оноос хойш дулаан улирлын болон зуны хур тунадас Алтайн уулсын район, Алтайн чанад говь, нутгийн зүүн өмнөд хязгаараар ялимгүй өссөн, бусад бүх нутгаар 0.1-2.0 мм/жил-ийн хурдтай буурч байна (Зураг 5).Тайлбар: 95%-иас дээш үнэмшилтэйг нь битүү, 90%-ийн үнэмшилтэйг нь хагас будав. Өнгөгүй цагирагаар хур тунадасны бууралтыг, гурвалжингаар өсөлтийг тэмдэглэв.Хур тунадасны хамгийн их бууралт Монголын төвийн бүс нутагт зарим газраа 95 хувийн итгэмжтэй ажиглагддаг. Хур тунадас өсч байгаа газраа зөвхөн Алтайн цаад говьд 95 хувийн итгэмжтэй өсч байна.Монгол орны ургамал ургалтын хугацааны хур тунадасны горимд орж байгаа бас нэг өөрчлөлт бол нийт хур борооны хэмжээний дотор аадар хур борооны хэмжээ нэмэгдэж байгаа явдал юм. Цаг уурын Арвайхээр өртөөний бороо бичүүрийн өгөгдлөөр 1979-1996 оны хооронд дулаан үеийн хур борооны дотор аадар хур тунадасны хувийн жин бараг 18 хувиар нэмэгдсэн байна. Энэ нь хэдийгээр цөөн жилийн мэдээлэл боловч зуны хур тунадасны горимд гарч буй өөрчлөлтийг үзүүлэх нэг баримт юм.Ургамал ургалтын хугацааны нийт хур борооны дотор аадар хур борооны эзлэх хувийн жин нэмэгдэж байгаатай зэрэгцэн хоногийн хамгийн их хур тунадасны хэмжээ ч нэмэгдэх хандлагатай байна. Гэхдээ хоногийн хамгийн их хур тунадасны олон жилийн явцад статистик үнэмшилтэй хандлага үндсэндээ байхгүй юм.Уур амьсгалын экстремаль нөхцлийн өөрчлөлтөөсУур амьсгалын өөрчлөлтийн судалгаанд уур амьсгалын элементийн захын утгын өөрчлөлтийг авч үзэх нь бас зарим талаар ач холбогдолтой. Монгол орны нөхцөлд уур амьсгалын экстремаль үзүүлэлтийн өөрчлөлтийг цаг уурын өртөөдийн 1961-2001 оны мэдээгээр анх 2003 онд авч үзэж байв. Бид энэхүү судалгаанд цаг уурын өртөөн дээрх хоногийн хамгийн их, бага температурын утга, хур тунадасны ажиглалтын мэдээг ашиглан Дэлхийн цаг уурын байгууллагын санал болгосон температур, хур тунадасны 27 индексыг тооцоолон тэдгээрийн өөрчлөлт, хандлагыг тогтоохыг оролдсон болно. Тооцоонд цаг уурын ажиглалтын 23 өртөөний 1961-2007 оны мэдээг ашигласан ба дээрх 27 индексээс манай оронд тохиромжтой байж болох 12-ийг сонгон тэдгээрийн өөрчлөлт, хандлагыг нь авч үзжээ. Ажиглалтын мэдээг ашиглахдаа дунджаас дээш, доош 4 сигма (стандарт хазайц), [дундаж ± 4*std]) интервалаас давж гарсан утга бүрийг авч үзэх байдлаар чанарын шалгалтыг хийсэн байна. Уур амьсгалын дунджийг 1971-2000 оны байдлаар сонгож авсан бөгөөд индексүүдийг дараахь байдлаар тодорхойлжээ (Хүснэгт-3). Дээр дурдсан ажиглалтын цэгүүдийн хувьд 47 жилийн өөрчлөлтийн шугаман трендыг тогтоож үр дүнг баруун, төв, зүүн, өмнөд буюу говийн бүсэд харгалзах ажиглалтын цэгүүдийг дундажлан бүс нутгийн дундаж утгыг гаргажээ. (Хүснэгт-4). Хүснэгт-3.Уур амьсгалын эктремаль индекс Товчлол | Нэр | Тодорхойлолт | Нэгж | Fd-5 | Хүйтэн өдөр | Жилийн Tn (хоногийн хамгийн бага температур) <0OC байх хоногийн тоо | хоног | Su26 | Халуун өдөр | Жилийн Tx (хоногийн хамгийн их температур) >260C байх хоногийн тоо | хоног | Gsl | Ургамал ургах хугацаа | Жилийн эхний хагаст агаарын дундаж температур тогтвортойгоор хамгийн багадаа 6 хоног Tmean>50C байх өдөр, мөн сүүлийн хагаст тогтвортойгоор хамгийн багадаа 6 хоног Tmean<50C байх хугацааны хоорондох хоногийн тоо | Хоног | Tn10p | Сэрүүн шөнө | Tn<10 хувийн хангамж байх хоног | хоног | Tx10p | Сэрүүн өдөр | Tx<10 хувийн хангамж байх хоног | хоног | Tn90p | Дулаан шөнө | Tn>90 хувийн хангамж байх хоног | хоног | Tx90p | Халуун өдөр | Tx>90 хувийн хангамж байх хоног | хоног | wsdi | Халууны үргэлжлэх хугацааны индикатор | Жилд Tx>90 хувийн хангамж байх хоног хамгийн багадаа 6 байх хоног | хоног | csdi | Хүйтний үргэлжлэх хугацааны индикатор | Жилд Tn<10 хувийн хангамж байх хоног хамгийн багадаа 6 байх хоног | хоног | sdii | Хоногийн эрчмийн индекс | Жилийн нийлбэр тунадасыг хур тунадастай хоногт нь хуваасан харьцаа | Мм/хоног | R95p | Маш их хур тунадас | Жилийн хоногийн нийлбэр тунадас RR>95th хангамжаас их байх утга | мм | R99p | Асар их хур тунадасг | Жилийн хоногийн нийлбэр тунадас RR>99th хангамжаас их байх утга | мм | prcptot | Хур тунадасны нийлбэр | Хур тунадастай өдрийн тунадасны нийлбэр | мм | Хүснэгт-4. Уур амьсгалын экстремаль индексын өөрчлөлтийн хандлага Индекс | Баруун бүс | Төвийн бүс | Зүүн бүс | Говийн бүс | su26 | 16 (7…26) | 25 (17…30) | 20 (6…29) | 20 (6…29) | fd-5 | -14 (-5…-22) | -22 (-12…-32) | -13 (-4…-19) | -14(-12…-17) | Gsl | 14 (9…23) | 19 (9…25) | 9 (6…16) | 14 (7…19) | tx10p | -6 (-2…-11) | -6 (-4…-8) | -3 (-2…-3) | -5 (-3…-7) | tx90p | 8 (4…12) | 9 (7…12) | 7 (7…9) | 7 (5…10) | tn10p | -10 (-5…-15) | -10 (-4…-14) | -8 (1…-16) | -9 (-6…-13) | tn90p | 10 (7…18) | 14 (9…17) | 10 (5…10) | 11 (9..12) | Wsdi | 12(3…23) | 13 (10…17) | 12 (8…14) | 8 (6…12) | Csdi | -11 (-4…-25) | -7 (-1…-14) | -8 (0…-18) | -7 (-5…-10) | r95p | 3 (-35…19) | -23 (-37…8) | -25 (-1…-39) | -21 (-3…-45) | r99p | 1(-17…13) | -4 (-22…22) | -2 (-7…40) | -7 (-27… 3) | prcptot | 5(-35…48) | -49 (-10…-71) | -55 (-18…-86) | -44 (-14…-70) | Дэлхийн дулааралтын нөлөөгөөр халуун өдрийн тоо (su26) бүс нутагт дунджаар 16-25 хоногоор нэмэгдсэн, эсрэгээр хүйтэн өдөр (fd-5)-ийн тоо 13-14 хоног буурсан, мөн ургамал ургах хугацаа (gsl) 14-19 хоногоор нэмэгдсэн байна. Халуун өдрийн тоо (Tx90p) 7-12 -оор нэмэгдэж, харин хүйтэн өдрийн (Tx10p) тоо 3-6 хоногоор буурсан байна. Шөнийн температурын 90 ба 10 хувийн хангамжаас харгалзан давсан (Tx90) ба доош орсон (Tn10p) хоногийн тоо өдрийнхийг бодвол арай эрчимтэй байна. Станц бүр дээрх дулаан, хүйтэн шөнө, өдрийн хамаарлыг Зураг 6-т үзүүллээ. Эндээс хаана их дулаарна вэ, тэнд хүйтрэлт нь мөн төдий багасна гэж хэлж болно. Харин тэдгээрийн хугацааны явц, хандлагыг Монгол орны янз бүрийн бүс нутагт байрлах цөөн хэдэн өртөөн дээр Зураг 7-т тус тус үзүүлэв.Нөгөөтэйгүүр дулааны үргэлжлэх хугацаа бүс нутгуудад (Wsdi) 8-13 хоног нэмэгдсэн, харин хүйтний үргэлжлэх хугацаа 7-11 хоног (Csdi) буурсан байна.Хур тунадасны хувьд Баруун бүсээс бусад бүх бүс нутагт ихэнхдээ бууралт ажиглагдаж байгаа, зарим газар багахан өсөлт ажиглагдаж байгаа болно. |

Similar Documents

Premium Essay

Essey

...Eve-teasing is a regular occurrence in the lives of Bangladeshi women. In fact, the entire Indian sub continental region is afflicted with this malaise. Neighboring countries like Sri Lanka, India, Pakistan etc. show similar ratios of eve-teasing. That indicates a certain kind of wrong mindset of men who harbour no respect for woman’s dignity. Eve-teasing is a traumatic experience for women. It can leave deep psychological scars which can be hard to heal. Eve-teasing has resulted into many unfortunate events in the lives of women. Sometimes, it has made parents keeping their daughters at home away from school or marrying them off at an early age. Paranoid parents concerned about the safety and honour of their daughters can literally ruin their future. Ironically, teasing has dangerous consequences for women and not for men as it can deprive them of their freedom, nutrition and education. Most often the incident of eve-teasing is blamed on the victims, i.e. women. It is as if males have got license to indulge in any sort of lecherous behaviour and can go away with it. The patriarchal nature of our society has not been able to deal with incidents of eve-teasing in right perspective. There have been plenty of instances when women have come out in open sharing their experiences. Different newspapers and websites keep publishing such accounts that reflect feelings of disgust, insult and scare experienced by women. No one can explain the truth of eve-teasing...

Words: 393 - Pages: 2

Free Essay

Essey

...CREATING A BUSINESS PLAN AND COVER LETTER What Is A Business Plan And Why Write One? A business plan is a clearly written analysis of your company. It explains the industry in which you compete, your company’s goals and objectives, and your plan to meet these goals. It also provides a management tool that allows you to guide your business, and measure your success against projected goals, which, in-turn, allows you to assess whether you are meeting you goals or not. • A business plan can help you obtain financing or investors • A business plan organizes and formalizes your business thinking process • A business plan clarifies the questions that may arise in managing your business How Long Should A Business Plan Be? The shorter, the better (as short as possible without leaving out pertinent information). It is important to be as realistic and detailed as possible without being overly repetitious. A concise plan will be much more effective and yield better results. You should, however, ensure that enough information is present to allow you to convey the full scope of important points about your business, being sure to emphasize the positives, and honestly minimize the negatives. Often, you can diffuse the potential impact of negative information by disclosing it and offering a response, rather than having the reader reach an uninformed conclusion. What Topics Are Covered In The Business Plan? The outline which follows is a set of...

Words: 1198 - Pages: 5

Free Essay

Essey

...Cuprins curs 10 Tehnici actuale de anestezie generală la animale Anestezia generală la cabaline (continuare) Anestezia generală la măgar şi catâr Anestezia generală la suine Anestezia generală la câine şi pisică Anestezia generală la mamiferele mici Anestezia generală la iepure Anestezia generală la nutrie şi nurcă Anestezia generală la rozătoare mici şi animale de laborator Obiectivele cursului Studentul trebuie să fie capabil să: - decrie problemele specifice ale anesteziei la cabaline, măgar , asin şi suine - descrie protocoalele, asocierile (doză, durată, efecte adverse, alte observaŃii) uzuale folosite la cabaline, asin, suine, câine, pisică, iepure, nutrie, nurcă şi rozătoare mici 2. PremedicaŃie xylazină 1-1,1 mg/kg IV (sau detomidină) InducŃie ketamină 2-2,25 mg/kg IV, administrată la interval de aproximativ două-trei minute după xylazină. Niciodată la cabaline ketamina nu va fi administrată singură sau prima într-o asociere anestezică. Cu această inducŃie reflexele faringiene sunt prezente şi intubarea traheală poate fi uneori dificilă. Doze mai mari de ketamină, 3 mg/kg, sunt recomandate poneilor, cailor de rasă pur sânge arab. Înainte de administrarea premedicaŃiei se va verifica frecvenŃa cardiacă. Dacă animalul este bradicardic (frecvenŃă sub 30 bătăi/minut) va trebui aleasă o altă premedicaŃie. După administrarea xylazinei la trei minute se va verifica din nou frecvenŃa cardiacă, dacă ea scade sub 25 bătăi/minut se vor aştepta alte cinci minute pentru a se acorda...

Words: 8550 - Pages: 35

Free Essay

Essey

...КОНГРУЕНЦИЈА 1. Реченични конституенти исказују слагање у осовним граматичким категоријама, као што су лице, број, род. Такву појаву називамо конгруенција (слагање) реченичних чланова. - именица и придев конгруирају у роду, броју и падежу: Професор Миодраг пише дугачка писма. професор Миодраг: род мушки, број једнина, падеж номинатив дугачка писма: род женски, број множина, падеж акузатив - именица и глагол конгруирају у лицу и броју (а уколико је глаголски облик сачињен од радног или трпног придева, слаже се и у роду): Зорица пева. лице: прво, број: једнина Зоран је певао. лице: прво, број: једнина, род: мушки - Граматичке категорије које учествују у конгруенцији називамо конгруентне категорије. - Именица диктира, сумерава и одређује које ће се граматичке категорије слагати, па је зато називамо контролор конгруенције. 2. - Именице једнаког природног и граматичког рода су именице прве врсте: Зоран. Именице код којих се не слажу природан и граматички род су именице треће врсте које означавају особе мушког пола, а имају облике женског рода: газда. У једнини је само граматичка конгруенција, а у множини може бити граматичка, али је дозвољена и семантичка, мада није уобичајена: Онај газда је дошао. граматичка конгруенција (мушки род) У множини: Оне старешине су дошле. граматичка конгруенција (женски род) Они старешине су дошли. семантичка конгруенција (мушки род) – није уобичајено - Код именица треће врсте које означавају особе и мушког...

Words: 460 - Pages: 2

Premium Essay

Essey

...According to Armstrong (2001) performance management can be defined as a strategic and integrated approach to delivering sustained success to businesses, in this instance public services, by improving the performance of the employees by developing the capabilities of team and individual contributors. A performance management system sets out to establish organisational goals and objectives to ensure that a business is successful and employees perform to the highest possible standard. The system also identifies any problems with a pubic service and monitors progression in the form of improved performance. It is important to establish whether performance management systems will improve public services because they affect every individual in the UK. A good example of where a performance management system is needed for better quality of safety, reliability, punctuality, and comfort is on UK railways and on the London Underground. This essay aims to establish whether the successful implementation and use of performance management systems will lead to a higher quality of education, health, police force and public transport system. The Prime Minister’s Speech in 2001 stated that UK public services were still in need of modernisation and change in order to meet the changing needs of a 21st century public. He suggested that investment alone was not enough to increase the quality of public services and he believed that society was driving the focus away from the 1980s financial focused...

Words: 3257 - Pages: 14

Premium Essay

Essey

...The best experience: Narrative When I was 7 years old, I had my best experience. I went on a holiday with my family, so it was very special for me. We went there by plane. It was so comfortable but a bit noisy. First, we went our hotel. It was a very big pool and it is located near the sea. On the first day, we didlots of different activities. I enjoyed very much. On the second day, I went to scuba-diving with my father. It was fascinating. At night, we went to one of the most famous restaurants in the region and had wonderful meals. We stayed there for a week. After one week, we returned to our home. It was the best memory of my childhood and I'll never forget my first holiday with my family. The worst experience: Narrative I went to the Emergency Room for the first time when I was eleven years old. When I was riding a bike in front of my grandmother's house, I tried to do a trick. I messed it up in the end and headed to the ground with my hands down. I fell hard on the ground, my left wrist was twisted the wrong way. At first it did not hurt at all, but a short time later when I looked at my warped and twisted ankles, sudden excruciating pain, my whole body was wrapped. Rolling around on the ground yelling and cussing in pain, my parents saw what happened and came running to my aid. After about ten minutes of yelling and screaming, I finally got up and held my wrist as I walked to the car. The whole way to the hospital the pain got worse and worse. Later I foound out the...

Words: 3223 - Pages: 13

Free Essay

Essey

...Welcome ladies and gentlemen I am here today to speak to you about parenting, and a parent’s responsibility to their children. I will be focusing on Katy Hopkins article about supposedly ‘good’ parenting; instead I will show how it is actually a demonstration of bad parenting. In her article Hopkins is a demanding and controlling mother; she thinks it’s right to choose her children’s friends. She judges people based on her narrow mindedness; to her a person’s name is an insight into their personality. She lies to her children and thinks it is okay, which I think is wrong you shouldn’t lie to your children because then if they lie to you, you can’t tell them off. Firstly, Hopkins dismisses technology and denies her children the opportunity to use it: “whether it’s an ipad an IPhone I’m instantly on my guard because they won’t have time to devote to their homework” The jobs in the future will always need technology. Hopkins is keeping her children in the dark. Does this sound like a caring mother to you? Hopkins does not approve of most children’s’ party venues. I am not sure what she expects? The Ritz? “The venue was bad enough: dirty, sticky soft play area at our local leisure centre” she clearly does not understand that some families do not have the money for anything more! Plus it does not determine how nice the child is. The main shallow criticism she has is about the name of the child. “Charmaine is definitely not the sort of child I want my daughter associating with”....

Words: 586 - Pages: 3

Free Essay

Essey

...გამარჯობა. ჩემი სახელია სტივენ ჰოკინგი. ფიზიკოსი, კოსმოლოგი და რაღაც კუთხით მეოცნებეც ვარ. მიუხედავად იმისა, რომ ვერ ვმოძრაობ და ლაპარაკში კომპიუტერი მეხმარება, გონებით თავისუფალი ვარ. თავისუფალი, რათა გამოვიკვლიო სამყაროს ყველაზე ღრმა საკითხები, რომელთაგან ყველაზე მნიშვნელოვანია კითხვა: არსებობს თუ არა ღმერთი, რომელმაც შექმნა სამყარო და დღემდე აკონტროლებს მას, დაწყებული ვარსკვლავებიდან და პლანეტებიდან დამთავრებული ჩვენით? ამას წინათ გამოვაქვეყნე წიგნი, რომელიც სვამდა კითხვას, შექმნა თუ არა სამყარო ღმერთმა. ამან ერთგვარი ალიაქოთი გამოიწვია. ხალხი გაღიზიანდა იმის გამო, რომ მეცნიერმა რელიგიის საკითხებზე დაიწყო საუბარი. მე არანაირი სურვილი არ მაქვს, ვინმეს ვუთხრა, რისი სჯეროდეს. მაგრამ პირადად ჩემთვის, ღმერთის არსებობის საკითხი ნამდვილად ესადაგება მეცნიერებას. ბოლოს და ბოლოს, რთულია მოიფიქრო უფრო მნიშვნელოვანი და ფუნდამენტური საიდუმლო, ვიდრე ის, თუ ვინ ან რამ შექმნა სამყარო და აკონტროლებს მას. დიდი ხნის წინ პასუხი ძირითადად ერთნაირი იყო: ღმერთებმა შექმნეს ყველაფერი. სამყარო საშიში რამ იყო, ამიტომ ისეთი სასტიკ ადამიანებსაც კი, როგორიც იყვნენ ვიკინგები, სწამდათ ზებუნებრივი არსებების, რათა აეხსნათ ბუნებრივი მოვლენები – ელვა და ქარიშხალი. ვიკინგებს მრავალი ღმერთი ჰყავდათ. მათგან თორი ჭექა-ქუხილის ღმერთი იყო, მისი კოლეგა ეგირი ზღვის აბობოქრებას იწვევდა, თუმცა ყველაზე მეტად სკოლის ეშინოდათ. სკოლი იწვევდა საშინელ ბუნებრივ მოვლენას, რომელსაც ამჟამად მზის დაბნელებას ვუწოდებთ. სკოლი მგელ-ღმერთი იყო და ცაში ცხოვრობდა. ზოგჯერ ის მზეს ჭამდა და ამ დროს შემაძრწუნებელი რამ ხდებოდა – დღე ღამედ...

Words: 2681 - Pages: 11

Free Essay

Essey

...RREGULLORE E VLERËSIMIT TË NXËNËSIT NË GJIMNAZ Tiranë, korrik 2010 PËRMBAJTJA 1. KREDITET 2. MATURA SHTETËRORE 3. VLERËSIMI I NXËNËSIT 4. FITIMI I DIPLOMËS SË GJIMNAZIT 1. Rregullorja e vlerësimit të nxënësit është e vlefshme për kurrikulën e re të gjimnazit. Ajo vlen për nxënësit që përfundojnë klasën e 12-të në vitin 2012. 2. Kjo rregullore nuk zbatohet për nxënësit që ndjekin klasën e 12-të në vitin shkollor 2010-2011. 1. KREDITET Çdo lëndë e kurrikulës bërthamë dhe e kurrikulës me zgjedhje ka një numër të përcaktuar kreditesh (Kr). Për klasën e 10-të dhe të 11-të, numri i krediteve (Kr) të një lënde ose moduli gjendet duke pjesëtuar numrin e orëve vjetore të lëndës në planin mësimor me 36. a. Kr (10, 11) = Numri i orëve në planin mësimor 36 Për klasën 12-të numri i krediteve të një lënde ose moduli gjendet duke pjesëtuar numrin e orëve vjetore të lëndës në planin mësimor me 33. b. Kr12 = Numri i orëve në planin mësimor 33 Shembull: a. Matematika e kurrikulës bërthamë për klasën e 10-të ka 3 kredite, sepse: 108 (orë në planin mësimor) = 3 kredite ...

Words: 2073 - Pages: 9

Premium Essay

Essey

...Personality is a set of traits and characteristics that relate to a person's emotions, motivations, interpersonal interactions, and attitudes. Personality is different from ability. Personality is meaningful to management, because employees' personalities may dictate how well they perform their jobs. Personality may indicate how hard a person will work, how organized they are, how well they will interact with others, and how creative they are. Personality is a trait. That is, personality is enduring and unlikely to change substantially in one's adult life. Because personality is a trait, this also means that a person is likely to behave similarly in a variety of situations. This does not mean that a person cannot or will not adapt to a change in circumstances, but that, on average, a person demonstrates similar personality across all situations and may behave differently from those with dissimilar personality characteristics. In recent years, more organizations have been using self-reporting personality tests to identify personality traits as part of their hiring or management development processes. Employers recognize that experience, education, and intelligence may not be the only indicators of who the best hire might be. Additionally, understanding one's own personality characteristics may improve one's ability to develop as an employee and manager. Therefore, it is important to understand the different facets of personality and the ways in which they can be measured. There...

Words: 298 - Pages: 2

Free Essay

Essey

...40 Verben, denen der Akkusativ folgt etw. abholen ➡ Können Sie Ihren Sohn um halb sieben abholen? etw. abschließen ➡ Hast du den Wagen abgeschlossen? jdn./etw. anmelden ➡ Ich muss meine Tochter heute für den Schwimmkurs anmelden. jdn. anrufen ➡ Wen rufst du an? etw. ansehen ➡ Welchen Film seht ihr euch heute Abend an? etw. aufräumen ➡ Hast du dein Zimmer jetzt endlich aufgeräumt? etw. ausmachen ➡ Mach bitte diese schreckliche Musik aus! auspacken ➡ An meinem Geburtstag packe ich viele Geschenke aus. etw. bekommen ➡ Sie hat einen neuen Hund bekommen. etw. benutzen ➡ Ich weiß nicht, wie man den neuen Drucker benutzt. jdn./etw. besuchen ➡ Besuchst du deine Cousine, wenn du nach Deutschland reist? etw. bestellen ➡ Kannst du den nächsten Band der Krimireihe bestellen? etw. bezahlen ➡ Wer bezahlt den Rest? etw. brauchen ➡ Welchen Reiseführer brauchen Sie? jdn. einladen ➡ Sollen wir ihn mal einladen? etw. essen ➡ Sollen wir den Kuchen jetzt essen oder warten wir auf die Gäste? erzählen ➡ Soll ich dir eine spannende Geschichte erzählen? jdn./etw. finden ➡ Jippieh, ich habe einen Nachhilfelehrer gefunden! jdn./etw. fragen ➡ Fragen Sie Ihren Arzt. etw. haben ➡ Ich habe alle Ausgaben dieses Romans. jdn./etw. hören ➡ Ich höre am liebsten meine alten CDs. etw. kaufen ➡ Ich habe einen neuen Schirm gekauft. jdn./etw. kennen ➡ Ihr kennt schon viele Verben mit dem Akkusativ. etw. kochen ➡ An Weihnachten kochen wir einen Eintopf. etw. lesen ➡ Welchen Roman liest...

Words: 368 - Pages: 2

Free Essay

Some Essey

...A power supply is an electronic device that supplies electric energy to an electrical load. The primary function of a power supply is to convert one form of electrical energy to another and, as a result, power supplies are sometimes referred to as electric power converters. Some power supplies are discrete, stand-alone devices, whereas others are built into larger devices along with their loads. Examples of the latter include power supplies found in desktop computers and consumer electronics devices. A CD-ROM /ˌsiːˌdiːˈrɒm/ is a pre-pressed optical compact disc which contains data. The name is an acronym which stands for "Compact Disc Read-Only Memory". Computers can read CD-ROMs, but cannot write on the CD-ROM's which are not writable or erasable. A network switch (sometimes known as a switching hub) is a computer networking device that is used to connect devices together on a computer network by performing a form of packet switching. A network switch is considered more advanced than a hub because a switch will only send a message to the device that needs or requests it, rather than broadcasting the same message out of each of its ports. A network switch is a multi-port network bridge that processes and forwards data at the data link layer(layer 2) of the OSI model. Some network switches have additional features, including the ability to route packets; these switches are commonly known as layer-3 or multilayer switches. Switches exist for various types of networks including Fibre...

Words: 2759 - Pages: 12

Free Essay

Essey on Yellow

...An Essay on Yellow Many people often seek distraction from the small problems, which occur every day in our daily lives. To avoid these problems they use bad excuses like drinking or simply avoiding any kinds of conflicts. You can call it a defence mechanism so they prevent the feelings of hopelessness, guilt or feeling like a burden. In generally people are very yellow, they often tend to run away from their problems instead of facing them. Some people are even going as far as being suicidal, because they think it’s the only way to escape these problems. This is what the main character in the short story “Yellow” which is written by Peter Carty struggles with. In the story, we meet the main character Jon who is in the thirties He suffers from overweight but is in good physical condition for someone in his age. He is a second-string writer on a London listings magazine. He travels to Egypt, because the magazine wants him to write about scuba diving. Already in the start of the story, it is clear that he is afraid of confrontations. In the episode where the Egyptian porters tries to wrench his bags away, he shakes hands with each one and tip them with crumpled currency so they will go away. His relationship with his girlfriend isn’t going so well which is emphasized on page 3 lines 53-55: “They hadn’t paid for his girlfriend to come, either. Mind you, the way things were going that was properly a plus. The silence between them had multiplied, then lengthened into an empty...

Words: 1022 - Pages: 5

Free Essay

Essey on Celebrity

...Essay on celebrity Being a celebrity has not only a bright side. Everyday thousand of people live in the reflection of fame, some of them had lost their touch on reality. The phenomenon “Celebrity” is an abused term. You do not longer have to be talented to be acknowledged, and adored. If you were called a celebrity years ago it really meant something. Much like today, it is an easy way to achieve fame if you are attractive and self-representational. Maybe it is not a permanent status, but the 15 minutes it last, affect the persons permanent. But why do we seek fame? Why do we not have enough in our self? The article “Mindfulness in everyday life – so you want to be famous?” is written by Donna Rockwell, a licensed clinical psychologist, and is a specialist in mental health. She has had fame close to her life. But not in a way you imagine. Her grandmother said that she was her favourite celebrity, and she will never forget that. Maybe if you have tried something likely you can relate? Donna tells about Andy Warhol who has said: “In 15 minutes everybody will be famous.” Maybe she is right. There is something about the rush of fame, which makes us simmer. We want it so badly, that we all dream about it, from time to another. Filmmaker John Waters appears in the article with the statement: “Most everybody secretly imagines themselves in show business, and every day on their way to work, they’re a little bit depressed they are not. People are sad they’re not famous in America...

Words: 625 - Pages: 3

Premium Essay

S.O.K. Essey

...In a democracy all people should be able to have their say in one way or another in everything that affects their lives . A) What was the role of Cleisthenes in the founding of democracy ? B) Describe the similarities and differences between a democratic citizen in Ancient Athens and a democratic citizen in the present day’s Malta . C) Which democracy would you rather live in ? Why ? Cleisthenes was responsible for introducing the system of democracy in Athens, thus, earning him the name, “the father of Athenian democracy. Cleisthenes believed that all citizens should have equal rights he made all the citizens of Athens his companions, in order for them to participate in governmental affairs. Cleisthenes felt it was unfair that only a small group of aristocrats were allowed to participate in the government and since all of the citizens were now his companions; this broke the regional power of the aristocracy. However, this move of making all the Athenians his companion did not sit well with everyone, particularly the archon Isagoras, who decided to start the process to have Cleisthenes exiled. Isagoras’ plan to have Cleisthenes exiled worked for a while, as he was exiled, which was attributed to a “curse”, but many of the citizens who believed in what Cleisthenes was doing, rebelled against his being exiled and he was returned. Upon Cleisthenes' return, he was even more determined to reform Athens and his next move was to break up the power of nobility i.e. the four traditional...

Words: 583 - Pages: 3