1905 Rus Devrimi’nin Genel Bir Değerlendirmesi

Florina BALLUKU

İstanbul üniversitesi(İstanbul)

Özet

1905 devrimi Rus tarihinde en az 1917 devrimi kadar önemli bir yerdedir ama onun biraz gölgesinde kalmıştır. Bazılarına 1917 devriminin bir “provası,” olduguna, bazıları ise özellikle 1906 iran devrimine esin kaynagı olan; Osmanli’daki 1908 devrimi de dâhil o dönemde görülen “anayasal” hareketlerin ilki, bazilari- na göre ise Avrupa’daki 1848 ihtilallerini andiran gecik- miş “liberal-burjuva” bir devrimdir. Hatta Fransiz devri- minin etkisinde bir devrim oldugunu iddia edenler bile vardir. 1905 devrimi bunlardan sadece biri degil, hepsi, hatta daha fazlasidir. Bu makale, genel olarak devrimin nedenlerini ve hükümetin bunlara tepkisini açiklamayi ve sonuçlari üzerinde genel bir degerlendirme yapmayi amaçlamaktadir. Bu yapilirken, ayrica 1905 devrimi ile ayni dönemde ortaya çikan iran ve Osmanli devrimleri arasinda bazi karşilaştirmalara yer verilecektir.
Anahtar Kelimeler: 1905 Devrimi, Sosyalizm, Libera- lizm, Anayasal Monarşi, Ekim Manifestosu

1917 DEVRiMiNiN GÖLGESİNDE kalmasina ragmen, 1905 Devrimi Rus tarihinde en az 1917 Devrimi kadar önemli bir yere

79
Dîvân DiSiPLiN LE R A R A S I
ÇALIfiMALAR DE RGiSi

cilt 13 sayi 24 (2008/1), 79-98

80
Dîvân
2008/1

sahiptir. Kimileri 1917 devriminin bir “provasi”1 kimilerine göre özellikle 1906 iran devrimine esin kaynagi olan; Osmanli’da- ki 1908 devrimi de dâhil o dönemde görülen “anayasal” hareketle- rin ilki,2 bazilarina göre ise Avrupa’daki 1848 ihtilallerini andiran gecikmiş “liberal-burjuva” bir devrimdir.3 Hatta Fransiz devrimi- nin etkisinde bir devrim oldugunu iddia edenler bile vardir.
1905 Devrimi bu anlatılanlardan çok daha fazlasıdır. Bu devrim, aslinda kökenleri 1860’larda II. Alek- sandr’in başlattigi, bazilarinca on dokuzuncu yüzyilin glastnostu olarak adlandirilan “büyük reformlara” kadar giden; Rus çarlik sis- temindeki sosyal ve ekonomik gelişmelere, özellikle 1880’lerden beri görülen sanayileşme atilimlarina ragmen, politik sistemin de- gişmemesinin bir sonucudur. Başka bir ifadeyle, rejimin sosyal ve ekonomik gelişmelere uygun bir biçimde dönüşememesinin ifa- desidir. 1825’te, bazi subaylarin yine anayasal monarşi getirmek amaciyla gerçekleştirdigi darbe girişimini saymazsak, Rusya’da re- jimi degiştirmeye yönelik atilan ilk ciddi adimdir. Bu makale, söz konusu devrimin nedenleri ve sonuçlari üzerinde genel bir deger- lendirme yapmayi; kimlerin neden katildigini ve hükümetin dev- rime bakişini açiklamayi amaçlamaktadir. Bu yapilirken, ayni dö- nemde ortaya çikan iran ve Osmanli devrimleri ile de karşilaştir- malara yer verilecektir.
1905 Devriminin temelleri veya ortaya çıkışı, Kirim Sava- şi’ndan (1853–56) sonraki dönemde meydana gelen reformlara ve bunların sonucunda ortaya çikan gelişmelere kadar uzanır. Bu reformlarin başinda serşigin ilgasi (fiubat 1861) gelir Rus köylüsünü rahatlatacagi ümit edilmiştir fakat istenilen sonuç alınamamıştır. Aleksandr’in serşigi ilga etmesinin en önemli nedeni, hantal ekonomik ve sosyal yapiyi degiştirip ilerleme saglamak ve köylerde gittikçe artan ayak- lanmalara son vermekti. Bu ayaklanmalarin başlica sebebi, Kirim Savaşi sirasinda gönüllü olarak orduya yazilanlarin serşikten azat edilecegine dair söylentilerdi. Özellikle Nikolay’in ölümünden son- ra artan bu ayaklanmalar önemli bir sorun teşkil etti. Örnegin, Ri-

1 V.I. Lenin, “Left-Wing” Communism—An Infantile Disorder, Resistance Books, 1999, s. 34. 2 Dietrich Geyer, Russian Imperialism: The Interaction of Domestic and Foreign Policy, 1860–1914 (translated from German by Bruce Little) Berg, New York 1987, s. 226. 3 David Parker, Bati’da Devrimler ve Devrimci Gelenek 1560–1991, çev. Kemal inal, Dost Kitabevi, Ankara 2003, s. 202.

yazan bölgesinde ve daha sonra Tambov, Vladimir, Simbirsk, Sara- tov, Voronezh, Nijni-Novgorod ve Penza’da birçok karişiklik çikti. Seferberlikle ilgili bildiri, Kiev bölgesinde Kazaklar tarafindan da orduya katilmalari karşiliginda aristokratlarin otoritesinden kurtu- lacaklari şeklinde yorumlandi. Olaylarin büyümesi üzerine, idarî otoriteler askerî birlikleri yardima çagirmak zorunda kaldi.4
Aleksandr bu tür isyanların ve sorunların giderek büyümesini ve bir devrime dönüşmesini önlemek adına serşigin ilgasinin gerekli oldugunu düşündü. 30 Mart 1856’da Moskova aris- tokratlarina hitaben yaptigi konuşmada, “serşik sisteminin de- giştirilmeden devam edemeyecegini ve sistemin aşagidan (halk tarafindan) ilga edilmeden yukaridan ilgasina başlamanin daha iyi olacagini ve bunun nasil yapilacagi konusunda hep birlikte ka- rar verilmesi gerektigini” belirtti.5 Daha sonra serşigin tartişilma- si ve ilga metotlarinin belirlenmesi için birtakim komisyonlar ku- ruldu. Bu komisyonlardan biri de 1857 yilinin başinda çalişmala- rina başlayan “Köylü Sorunu Hakkindaki Esas Komite” idi. Bu ko- mite ve çalişmalariyla ilgili gözlemler ve raporlar, boyarlarin bü- yük çogunlugunun serşigin ilgasina karşi çiktigini, sadece küçük bir grubun çara destek verdigini göstermektedir. Çogunlugu Mos- kova ve St. Petersburg bölgesinden olan bu aristokratlar, “serşi- gin ilgasi için çok erken oldugunu; bunun olmasi durumunda aristokratlarin iş gücünden yoksun kalacagini; hatta köylülerin kendi topraklari için bile çalişmayacagini; bunun da üretimde dü- şüşe ve bunun sonucunda gelecek enşasyon, kitlik, hastalik ve ulusal boyutta fakirlige neden olacagini” iddaa ettiler. Ayrica bu aristokratlar, serşigin ilgasinin Pugaçev isyani gibi isyanlara hat- ta demokratik bir devrime neden olacagini iddia ettiler.6 Bu mu- halefete ve itirazlara ragmen, serşik 1861’de kaldirildi. Bu, Rus sosyo-ekonomik yapisi açisindan önemli sonuçlar dogurdu. Her şeyden önce köylülerin kendi haklari olarak gördükleri topraklari onlara hemen vermek yerine 49 yila kadar varan uzun vadeli bir ödeme sonunda verilmesini esasa baglamasi, köylülerde güçlü bir haksizlik duygusu ve ümitsizlik dogurdu. Mirin (“ortak sorum-

4 Ya. A. Solov’ev, “Zapiski Senatora Ia. Solov’eva,” Russkaia Starina, 27 (February, 1880), s. 320, 324; 30 (February 1881), s. 231-32; 30 (April
1881), s. 754. 5 S. S. Tatişçev, Imperator Aleksandr II, 2 vols. A. S. Suvorin, St. Peters- burg, 1911, I, 278. 6 “Zapiski Senatora Ia. Solov’eva”, s. 756.

81
Dîvân
2008/1

82
Dîvân
2008/1

luluk” anlayişi merkezinde oluşan köy teşkilati) etrafinda topla- nan geleneksel toplum yapisini ve aile baglarini derinden sarsti; köylerden kentlere göçü hizlandirdi. Toprak sorunu dişinda köy- lülerin en büyük sikintisi, artan vergi yüküydü. 1871’de 29 milyon ruble olan vergi tutari, 1890’larda 119 rubleye çikti.7 Serşigin ilga- sindan sonra toprak sahiplerine ödemek zorunda kaldiklari taksit- ler dişinda giderek artan vergi borçlari, köylü isyanlarina neden ol- du. 1902 yilinin Mart ayinda Poltova ve Kharkov eyaletlerinde yüz- lerce köylü, toprak sahiplerine ait depolari basip, bugdaylara el koydular. Bunun haklari oldugunu ve çarin kendilerini destekledi- gini düşündüler; “kisa bir süre sonra aristokrat-köylü ayiriminin kalmayacagina” inandilar.8 Bu tarihte keskin bir biçimde artan “toprak” sorunu, gerek 1905 devrimi sirasinda gerekse 1917 devri- minde, devrimcilerin gündeminde önemli bir yer işgal etti. Bu- nunla birlikte köylüler taleplerini daha çok sosyal ve ekonomik alanlarla sinirladilar; politik hak talepleri daha çok devrim sonra- sinda başladi.
Köylerde durum böyleyken; aristokratlarin durumu da son derece kötüydü. Tüccar sinifinin ve özellikle sanayici bir grubun oluşması ve gelişmesinin yaninda 1861’den sonra başlayarak, çarligin son dönemindeki yogun toprak satişi ve köylülerin ve devrimci partilerin topragin daha eşit dagilimi yönündeki talepleri, aristokratlarin statülerini tehdit etti. Ayrica serşigin ilgasindan sonra tarim işçile- rine ücret ödemek zorunda kalan aristokratlar, 1891’de gündelik 30 kopek olan ücretlerin, 1893’te 74 kopege kadar çikmasindan za- rar gördüler. işçi ücretleri artarken, ayni dönemde bugday fiyatla- rinda düşüşler olmasi, aristokratlari dar bogaza soktu. Bu gelişme- lerden sonra aristokratlar, devlet kurumlarindaki mesleklere daha çok ilgi göstermeye başladilar; topraklarini da ya kiraladilar ya sat- tilar.9 1905’e kadar aristokratlarin % 61-62’si topraksizlaşti. Aris- tokratlarin önem kaybetmesiyle birlikte merkez, çok yakin bir müttefikinden yoksun kaldi ve geleneksel toplumsal ve politik ya- pi çatirdamaya başladi. Hatta aristokratlardan bir kismi, 1900’lü

7 Abraham Ascher, The Revolution of 1905. 1, Russia in Disarray, Stanford University Press, California 1988, s. 26. 8 G. M. Hamburg, “The Russian Nobility on the Eve of the 1905 Revoluti- on,” Russian Review, c. 38, sy. 3, (July, 1979), s. 323-338. 9 Elise Kimerling Wirtschafter, Social Identity in Imperial Russia, Nort- hern illinois University Press, Dekalb 1997), s. 30-34, Hamburg, “The Russian …”, s. 328.

yillarin başindaki zemtsvolarda oluşmaya başlayan reform hare- ketine katildilar ve rejimi eleştiren bir tavir takindilar.10
Tarim dışındaki diğer önemli gelişme, 1850’lerde başlayan fakat özellikle 1880’lerden sonra, Sergei Witte’nin ekonomi bakanligi döneminde (1892- 1903) büyük bir ivme kazanan, dogrudan vergilerle ve Fransa ve Belçika gibi Avrupa ülkelerinden alinan kredilerle finanse edilen sanayileşme süreciydi. Witte, sa- nayileşmeyi ve ekonomik gelişmeyi modernleşmenin bir araci olarak gördü ve onun döneminde Rusya ekonomik açidan önemli gelişmeler kaydetti. Örnegin 1880’de 22.865 kilometre olan demir- yolu agi; 1890’larda 30.860, 1904’te ise 59.616 kilometreye ulaşti. Güney Rusya’daki kömür üretimi ise 1890’da 183 milyon pood iken (1 pood, 16.4 kg.) ton iken; 1900’de 671 milyon pooda ulaşti; benzer şekilde 1890’da 8.6 milyon pood olan çelik üretimi, 1900’de
75.8 milyon pooda yükseldi. Ayrica tekstil sanayinde de önemli ar- tişlar kaydedildi. 1890’dan 1900’e kadar pamuk üretimi iki katina çikti; tekstil üretimi üçte iki oraninda artti. 1914’e gelindiginde Rusya, dünyanin 5. büyük sanayisi idi. Üretimdeki bu artişa para- lel olarak işçilerin sayisi da yükseldi. 1840’tan 1910’larin başlarina kadar işçi sayisi dört kat artti. Bununla birlikte Ascher gibi araştir- macilar, işçi nüfusunun 1890’larin sayisinin toplam nüfusun an- cak % 2.4’üne karşilik geldigini ve en fazla 5 milyon civarinda ol- dugunu belirtirler. Genel nüfustaki küçük oranlarina ragmen işçi- ler, 1905 Devriminin önemli bir motor gücü haline geldiler. Bunun en önemli nedeni, iş ve yaşam koşullarinin giderek kötüleşmesiy- di. Daha da önemlisi bunu ifade edebilecek kanallardan, sendikal, yasal ve siyasi haklardan mahrum olmalariydi. Devletin işçiye ba- kişi, otoriter bir devletin bakişiydi. Sanayide fabrikatörlerin ço- gunlugunu oluşturan toprak sahiplerinin “paternalist disiplini” söz konusuydu. Yasalar da işçileri korumaktan ziyade işverenlerin onlar üzerindeki kontrolünü arttiracak nitelikteydi. Örnegin 1845 Ceza Kanunuyla toplu direniş ve grev yasaklanmişti; yine devlet tarafindan sözde işverenleri denetleyecek müfettişler atanmişti. Ama bunlar da fabrika sahiplerinden çok işçileri denetlemekteydi. Witte’nin 1902’de önerdigi grevin yasallaştirilmasi teklifi konu- sunda hiçbir adim atilmadi.11 Buna ragmen ve esasen bu şartlar yüzünden işçi sinifi 1860’lardan itibaren kurulmaya başlayan gizli devrimci örgütlerin propagandalari ve örgütsel faaliyetlerinin de

83
Dîvân
2008/1

10 Hamburg, “The Russian…”, s. 336. 11 Ascher, The Revolution of 1905, s. 19- 22.

84
Dîvân
2008/1

etkisiyle kisa süre içinde politize oldular ve çalişma yerlerinin ve şartlarinin iyileştirilmesi, işçi haklari ve özellikle örgütlenme hak- kinin kazanilmasi yönünde taleplerde bulundular.
Zamanın en büyük işçi hareketleri, liman ve tersane işçilerinin çoğunlukta olduğu St. Petersburg ile Rusya agir sanayisinin merkezi Moskova ve civarinda gerçekleşti. Devrimci entelektüeller bu dönemde yazdiklari yazilarla, işçi sinifinin politize olmasini sagladilar ve devrimci harekete zemin hazirladilar. Bunlardan en önemli- leri Georgii Valentionoviç Plekhanov (1856–1918) idi. Plekhanov önce halkçi “Toprak ve Özgürlük” örgütüne üye idi. Fakat daha sonra 1879’de bu örgütten, örgütün savundugu politik terör meto- duna karşi çikarak ayrildi ve bir süre topragin eşit paylaşimini ön- gören Çernyi Predel (Siyah Paylaşim) adli başka bir örgüte girdi. Daha sonra 1880’de isviçre’ye gitti ve orada popülizmden vazgeç- ti ve Marksizm’e sarildi. Plekhanov, Farkliliklarimiz adli eserinde, modern ekonomik sistemin Rus ekonomisinin temeli olan toprak- komün-sistemini yiktigini; bununla birlikte devrim hareketinin, ekonomileri yikilan köylülerden degil, işçilerden gelecegini belirt- ti. Çünkü ona göre, köy komünü karakteri itibari ile komünist bir toplum yapisindan çok burjuva bir toplum yapisina kayma egilimi göstermekteydi. Bu nedenle Rus entelektüeli, işçiler üzerine yo- gunlaşmali, onlara devrim için rehberlik etmeliydi. Plekhanov, en- düstriyel bölgelerdeki işçilerin örgütlenmesini, sosyalist bir parti- nin kurulmasini ve bu partinin faaliyetleri ile köylülerin de devrim hareketi içine çekilmesini önerdi: Terörün devrim için kullanilabi- lecegini ama kontrolden çiktigi zaman ona zarar verebilecegini belirtti. Bu görüşlerden hareketle Plekhanov, 1884’te Cenova’da “işçi Grubunun Özgürlügü” (Osvobojdenie Truda) isimli bir örgüt kurdu. Plekhanov, “devasa bir makine olan despot bir polis devle- tinin bütün yükünü işçi sinifinin omuzlamakta oldugunu, bunun ancak işçiler, üretim araçlarinin tamamina sahip olursa sona ere- bilecegini”belirtti.12 işçilerin örgütlenmesi, grevler ve sokak protestolari ilân ve bildi- ri dagitma gibi faaliyetlerde işçi sinifina rehberlik ve liderlik eden entelektüeller arasinda, arkadaşlari ile birlikte 19 Nisan 1895’te, “işçi Grubunun Özgürlügü için Mücadele Ligi” isimli gizli bir örgüt kuran Vladimir i. Ulyanov da vardi. Örgüt, “Rusya işçileri için, ka-

12 G. V. Plekhanov, Soçineniya, 24 cilt, Gosizdat, Moscow 1923–27), II, 357–58.

pitalistlerin ve hükümetin onlari itaat altina almak için vurdugu zincirleri kirmanin zamaninin geldigini ve onlarin da diger işçile- rin mücadelesine katilmasi gerektigini savundu. “Dünyanin bü- tün işçileri, birleşin!” slogani ile ise bir devrim ihtilâli beklentisinin sinyallerini verdi.13 Bu örgüt, ileride “Rusya Sosyal Demokratik iş- çi Partisi”nin (RSDiP) temelini oluşturdu ve 1896 yili St. Peters- burg işçi grevlerinde aktif rol oynadi.14 Ulyanov daha sonra, 1895 fiubat ayinda St. Petersburg’da yeni limanda baş gösteren grev si- rasinda işçilerin Soyuz bor’by (Mücadele Birligi) kurmasina yardim etti. Bu faaliyetlerinden dolayi birligin diger liderleri ile birlikte Aralik 1895’te hapsedildi ve Sibirya’daki Lena nehri civarina sür- güne gönderildi. Lenin sürgünde kaldigi süre içerisinde, fito Deya- let? Nabolevşie voprosy naşego dvijeniya (Ne Yapilmali? Hareketi- mizin Can Alici Sorulari) isimli kitabini yazdi. Kitabi, 1902’de ken- disi sürgünden döndükten sonra basildi. Plekhanov gibi, Lenin de Rus entelektüellerinin işçi sinifini egitmesi gerektigini ve “onlari tam anlamiyla bir devrimci gibi yetiştirmeleri” gerektigini belirt- ti.15 1880–1900 yillari arasinda gizli örgütlerde faaliyet gösteren yaklaşik 5.000 devrimci vardi; bunlarin sayisi giderek artti. Örne- gin 1904’te faaliyet gösteren yaklaşik 10.000 Marksist vardi.16

Bütün bu olaylar giderek arttı ve Nikolay yönetiminin bastirma çabalarına rağmen Rusya’nin merkezi şehirlerinde işçi ayaklanmalarının meydana gelmesinde etkili oldu. 1903’te 550 iş yerin- deki 138.877 işçi grevdeydi.17 işçilerin katilimi ve hatta öncülügü bakimindan ve taşidigi Marksist/sosyalist ton itibariyle Rus devri- mi hem ordu, esnaf, zanaatkâr ve ulemanin etkili oldugu 1906 iran devriminden hem de daha çok bürokrasi, ordu ve esnaf ve zanaatkâr grubunun etkili oldugu 1908 Osmanli devriminden köklü bir biçimde ayrilir.
Fakat 1905 Devrimini işçilerin ve köylülerin destekledigi salt sosyalist bir devrim olarak nitelemek dogru olmaz. Aslinda bu

13 Vladimir L. Burtsev (ed.), Za Sto Let, 1800–1896: Sbornik poistorii po- litiçeskikh i obşçestvennikh dvijenii v Rossii, London 1897, s. 262–63. 14 Vernadsky, George. A Source Book for Russian History from Early Ti- mes to 1917, Yale University Press, London 1972, III, 709. 15 Neil Harding (ed.), Marxism in Russia: Key documents, 1879–1906, (çev.) Richard Taylor, Cambridge University Press, New York 1983, s. 143–146, 149–215. 16 Service, The Russian revolution, s. 16. 17 Ascher, The Revolution of 1905, s. 24.

85
Dîvân
2008/1

dönemde devrimci faaliyetlerdeki artişa ragmen, devrim sürecine en azindan başlangiçta dogrudan etki eden grup, radikaller/sos- yalistler degil liberallerdi.18 Rusya’da ilk II. Katerina (1762–1796) döneminde ortaya çikan liberalizm, 1860’larda büyük bir ivme kazandi ve zemtsvolar etrafinda yogunlaşti. Zemtsvolar 1860’lar- daki “büyük reformlar” çerçevesinde yerel yönetimi halkin saglik, egitim gibi ihtiyaçlarinin karşilanmasina dâhil etmek hatta karşi- lamasini saglamak amaciyla kurulmuştu. Genel olarak üyelerinin yaklaşik % 43’ü aristokratlardan, % 39’u köylülerden ve geri kala- ni ise tüccar ve din adamlarindan oluşmaktaydi. Bir çeşit özerkli- gi olan bu kurumlar 1890’larda giderek degiştiler. Her şeyden ön- ce bu dönemde zemtsvolara avukat; profesör, gazeteci, yazar, doktor, mühendis gibi çok farkli gruplardan, bir anlamda “orta si- nifi” oluşturan egitimli entelektüel kişiler ilgi göstermeye başladi- lar. Bütün bu gruplar, P. N. Milyukov ve P. B. Struve’in başini çek- tigi liberallerin 1903 yazinda kurduklari Özgürlük Birligi (soyuz osvobojdenie)’nin çatisi altinda toplandilar ve “bürokrasiye ve kismen otokrasiye muhalefet eder hale geldiler”. “Anayasal mo- narşi” başta olmak üzere, sivil haklarin taninmasi, hukukun üs- tünlügü, bireysel haklarin garanti edilmesi, temsili yönetim gibi birtakim haklar talep etmeye başladilar. Bazi yazarlarca 1905 dev- riminin “liberal-burjuva” bir devrim olarak tanimlanmasinin ne- deni, bu orta sinifin devrime katkisindandir. Fakat orta sinifin önemli bir grubunu oluşturan tüccar grubu, iran ve Osmanli Dev- leti’ndekinin aksine anayasal hareketle, en azindan 1905’ten son- rasina kadar, hemen hiç ilgilenmedi.19 Ayrica gerek Ufa gibi mer- kezden uzak yerlerde gerekse merkezdeki zemtsvolarda, en azin- dan devrime kadar olan dönemde, işçilerin ve köylülerin de önemli bir yeri vardi. Buralardaki entelektüel-işçi-köylü ittifaki, devrimden sonra dagildi. Bu gruplar dişinda, profesörler ve dev- rimci örgütlerin faaliyetleri yüzünden politize olmuş üniversite

86
Dîvân
2008/1 18
Beryl Williams, “Russia 1905: Beryl Williams Marks the Centenary of the Revolutionary Year 1905, and Discusses the Impact of the Massac- re outside the Winter Palace in St Petersburg, and the Complex Events throughout Russia That Preceded and Followed Bloody Sunday,” His- tory Today, c. 55, Mayis 2005. 19 Aykut Kansu, 1908 Devrimi, 4. baski, iletişim Yayinlari, istanbul 2006,
s. 47; Nader Sohrabi, “Historicizing Revolutions: Constitutional Revo- lutions in the Ottoman Empire, Iran, and Russia, 1905–1908,” The American Journal of Sociology, c. 100, sy. 6 (Mayis 1995), s. 1397; Asc- her, The Revolution of 1905, s. 33 vd.

ögrencileri de anayasal mücadeleye destek verdiler. Ögrencilerin desteginin en önemli nedenleri, karşi karşiya kaldiklari zorunlu üniforma, kisitli finansal yardim ve işsizlik gibi bazi somut sorun- lardi. Daha da önemlisi, üniversitelerin 1863’te II. Aleksandr ta- rafindan verilen özerkliklerinin 1884’te kaldirilmasiydi. Ve bu ta- rihten sonra üniversiteler, politize oldular ve rejim karşiti bir ha- va içine girdiler.20
Öte yandan anayasal monarşi dişinda liberallerle benzer isteklerde bulunan devrimciler, isteklerinin dikkate alinmasi için suikast eylemlerine giriştiler. Nisan 1902’de iç işleri Bakani
D. S. Sipiagin’i suikastla öldürdüler. Bunun üzerine yerine kisa bir süre polis teşkilâtinin başkanligini yapmiş Vyaçeslav Konstanti- noviç Pleve getirildi. Pleve son derece kati ve otokrasi yanlisi bir bakandi. Ona göre, “ihtiyaçlar ve çikarlar arasindaki dengeyi sa- dece güçlü bir otokrasi saglayabilirdi. Kişiler hem çara bagli bir tebaa hem de vatandaşlar olarak sadece otokrasi yönetimi altinda çalişabilirlerdi.” Böylesine kati bir yaklaşim sergileyen Pleve de Temmuz 1904’te bir suikast sonucu öldürüldü. Onun yerine Agustos 1904’te iç işleri Bakanligi’na getirilen Prens Petro Svyato- polk-Mirskii, görece ilimli ve reform yanlisi birisiydi ve zemtsvola- rin taleplerinin ciddiye alinmasi, en azindan tartişilmasindan ya- naydi. Mirskii bu görüşünü şu sözlerle ifade etti: “Zemtsvolarin ulusal yasama içine dâhil edilmeleri gerekir, çünkü Rusya’da dü- şünen insanlarin yüzde doksan dokuzu bunu istemektedir. Hü- kümetin zamaninda vermedigi ödünler, aşagidan bir devrim ihti- malini arttiracaktir.”21 Mirskii’nin çabasi ve zemtsvolarin artan baskisi sonucunda Kasim 1904’te Zemtsvo Kongresinin toplan- masina karar verildi. 103 kişinin katildigi ve 5.000 telgrafin geldigi kongre, bir anlamda liberallerin devrim öncesinde çarla uzlaş- mak için attiklari son adimdi.

20 John Morison, “Russia’s 1st Revolution,” History Review, 2000; Ascher, The Revolution of 1905, s. 33–35; Geoffrey Hosking, Russia and the Russians: a History, Allen Lane, London 2001; Charles Steinwedel, “The 1905 Revolution in Ufa: Mass Politics, Elections, and Nationa- lity,” Russian Review, c. 59, sy. 4, (Ekim, 2000), s. 558; Robert Service, The Russian revolution, 1900–1927, Houndsmill, Basingstoke, Hamp- shire; Palgrave, New York 1999, s. 15. 21 Daniel Turnbull, “The Defeat of Popular Representation, December 1904: Prince Mirskii, Witte, and the Imperial,” Slavic Review, c. 48, sy. 1, (Bahar 1989), s. 56.

87
Dîvân
2008/1

88
Dîvân
2008/1

Mirskii’nin amaci,Kongrenin toplanmasina hükümet kanadindan biri olarak öncülük eden Mirskii’nin amaci, toplum ile hükümet arasindaki boşlugu doldurmak ve bunu saglamak için yönetimde ciddi bir degişiklik yapilmadan zemtsvo ve belediye meclisleri gibi toplumu temsil eden kurumlari ve onlarin halk tarafindan seçilen temsilcilerini yasama sürecine dâhil etmekti. Zemtsvolara özellikle içindeki “üçüncü element” (radikaller) yüzünden şüpheyle yaklaşan Niko- las, bir yandan bürokratlarinin toplum temsilcileri ile bazi düzen- lemeler yapmasina en azindan denemelerine izin verirken, bir yandan da zemstvonun ulusal politikada bir ses olma amacini “an- lamsiz bir rüya” olarak niteledi ve Aralik’ta sonlanan toplantidan çikan bildiride özellikle halk temsili ilkesine itiraz etti. Araştirma- cilara göre bu kararinda otokrasiye olan güçlü inanci yaninda; ay- ni görüşleri paylaştigi monarşi yanlisi eşi Maria Fedorovna, Büyük Prens Sergei, Kutsal Sinod’un başi Pobedonostsev ve Ekonomi Ba- kani Witte’nin önemli bir etkisi oldu. Halk temsili ilkesinin reddi, liberallerle son uzlaşma firsatinin kaçirilmasi ve radikallerin elinin güçlenmesi demekti; ayrica, araştirmacilara göre, eger Nikolas Aralik’ta bu önerileri kabul etse idi, Ocak 1905’te patlak verecek devrimi engelleyebilirdi.22 1904 fiu- bat’inda patlak veren ve 1905 Eylülünde son bulan Rus-Japon Savaşının hiç kuşkusuz devrimin olmasında çok büyük payı vardır. Savaşin başlıca sebebi, Rusya ve Japonya’nin uzak dogudaki nüfuz mücadelesiydi. Başlangiçta bu mücadelede öne çikan, 1898’de Çin’le bir anlaşma imzalayarak Liaotung’u 25 yil için kira- layan ve Port Arthur’da bir deniz üssü kurma hakkini elde eden Rusya idi. Liaotung yarimadasinin Rusya tarafindan ele geçirilme- si, Japonya’nin tepkisine neden oldu. Fakat Japonya, Rusya’nin Kore’de Japon kontrolünü kabul etmesine karşilik, Rusya’nin Mançurya’daki hâkimiyetini tanimaya hazirdi. Nitekim iki ülke arasinda 13 Nisan 1898’de, yukaridaki şartlari içeren bir antlaşma imzalandi. Ancak bu anlaşma, 1900’de Çin’de çikan Boxer ayak- lanmasini bahane ederek birliklerini güney Mançurya’ya gönde- ren ve sonra da bu birliklerini çekmeyi reddeden Rusya tarafindan ihlal edildi. Japonya ingiltere tarafindan, Rusya ise Almanya tara- findan muhtemel bir savaş konusunda desteklendiler; teşvik edil- diler. Aslinda hem “müttefiki” Almanya’nin, hem de karşisinda yer

22 Daniel Turnbull, “The Defeat of Popular Representation, December 1904: Prince Mirskii, Witte, and the Imperial,” Slavic Review, c. 48, sy. 1, (Bahar 1989), s. 56–69.

alan ingiltere’nin amaci, uzak doguda Rus yayilmaciligina Japon- ya araciligiyla engel olmakti.23 Hükümetin ülkede önceden bahsettiğimiz köylü isyanlari, grevler, protestolar devam ederken, savaşa yol açma ihtimaline ragmen Japonya’nin taleplerini geri çevirmesi kritik bir karardi. Aslinda hükümet içerisinde savaşi isteyenler kadar istemeyenler de vardi. Savaş Bakani ve Mançurya’daki Rus birliklerinin komutani Kuropatkin Rusya’nin Mançurya’daki nüfu- zunu arttirmasindan yana idi; Dişişleri Bakani Lamzdorff ise da- ha yavaş bir politikadan yana idi. Rus çarini genişleme konusun- da destekleyenler arasinda kereste sanayiinden bazi iş adamlari, Rusya içişleri Bakani ve Alman imparatoru II. Wilhelm de vardi. iç işleri Bakani, Japonya ile yapilacak bir savaşin içerideki devrim dalgasini sakinleştirecegine inaniyordu. Sonunda, Rusya Japon- ya’ya savaş açti ve beklenilenin aksine, iki yil süren savaştan agir bir yenilgi ile çikti. Yenilginin başlica nedenleri; kötü komuta, ko- mutanlar arasindaki anlaşmazlik ve savaş için popüler destegin olmamasi idi. Mart 1905’teki Mukden Muharebesi’nde yenilen taraf Ruslar oldu. Pasifik donanmasinin yikilmasi ile Rusya, Bal- tik donanmasini devreye sokmak zorunda kaldi; bogazlarin ka- pali olmasi Karadeniz donanmasini kullanmasini imkânsiz kildi. Tsuşima Deniz Muharebesi’nde Japonlara bir kez daha yenilen Rusya, bariş antlaşmasi imzalamak zorunda kaldi.24 5 Eylül 1905’te imzalanan Portsmouth Anlaşmasi’na göre Rusya, savaş tazminati ödemeyecek fakat bunun karşiliginda Çin üzerindeki haklarindan vazgeçecekti. Ayrica Sakhalin Adasinin yarisindan vazgeçmeyi kabul etti. Japonya ise Liaotung yarimadasini, Port Arthur, Dalny ve Güney Mançurya demiryolunu ele geçirdi. Mançurya daha önce oldugu gibi Çin’e birakildi. Kore bagimsiz ilân edildi fakat Japonya’nin nüfuz alaninda kabul edildi.25 Bu savaş sonucunda Rusya, son on yildir Asya’da kazandigi her şeyi kaybetti.

23 Barbara Jelavich, A Century of Russian Foreign Policy, J.B. Lippincott, Philadelphia 1964, s. 239. 24 Jelavich, A Century of Russian Foreign Policy, s. 245. Hosking, Consti- tutional …, s. 45. 25 PSZRI, 25: 713–15, George Vernadsky, A Source Book for Russian His- tory from Early Times to 1917 (Yale University Press, London 1972 için- de) III, 697; Geoffrey Hosking, Constitutional Experiment: Government and Duma, 1907-1914, University Press, Cambridge 1973, s. 62.

89
Dîvân
2008/1

90
Dîvân
2008/1

Savaşin en önemli ve devrimle ilgili sonucu, elde edilen malubiyetlerin çarin halkin gözündeki itibarina zarar vermesi; ayrica daha devam ederken, mevcut sosyal, ekonomik krizi arttırması oldu. işçiler orduya alindigi için üretimde azalma oldu. Örnegin ipek üretimi % 25; yünlü kumaş üretimi % 15 oraninda azaldi; üc- retlerde düşüşler yaşandi. Ayrica savaş sirasinda alinan yenilgiler; muhalif gruplarin sayisini arttirdi ve onlari birleştirdi.26 Fakat devrimi asil tetikleyen olay, Ocak 1905’te meydana gelen Kanli Pazar idi. 9 Ocak 1905’te Yaşam ve iş koşullarini dile getirmek için çarla görüşmek amaciyla Kişlik Saray’a dogru yola başini Georgii Apollonoviç Gapon’un çektigi çok sayida işçi, işçilerin liderligini yapan ve eski bir papaz olan Gapon, Haziran 1903’te St. Pe- tersburg fiehri Fabrika ve Maden işçileri Meclisi’ni kurdu. Sosya- list-Marksist söylemlere sahip örgütün 1905 yilinda yaklaşik
20.000 üyesi bulunmaktaydi. St. Petersburg valisi ve polis şefi gibi yetkililerle yakin ve güçlü baglantilari olan Gapon, bu baglantilari kullanarak işçiler lehine düzenlemeler yapilmasini saglamaya ça- lişti. Bunu başaramayinca, 3 Ocak’ta büyük bir grev organize etti; bu grev sirasinda St. Petersburg’taki iş gücünün yaklaşik üçte ikisi (382 iş yerinde 100.000 kadar işçi) iş birakti. Bu da sonuç verme- yince Gapon, 300.000’den fazla işçinin imzaladigi bir dilekçeyi sunmak, şikâyetlerini ve isteklerini dile getirmek yoluna başvurdu. Dilekçelerinde işçiler, içinde bulunduklari kötü yaşam ve iş koşul- larini anlatiyor; bu durumdan ve hatta yikici sonuçlar getiren Rus- Japon Savaşi’ndan çardan ziyade, onun bürokratlarini ve yetkilile- rini sorumlu tutuyor ve taleplerini siraliyorlardi. Bunlarin başinda dini ve politik gerekçelerle tutuklananlarin veya hapsedilenlerin serbest birakilmasi; konuşma, basin, dernek ve ibadet özgürlügü gibi kişisel hak ve özgürlüklerin taninmasi, egitimin ücretsiz ve zo- runlu kilinmasi bulunmaktaydi. Ayrica işçiler, bakanlarin halka ve kanunlara karşi sorumlun kilinmasini, dolayli vergilerin kaldiril- masini, 1861 sonrasinda köylülerin omuzlarina yüklenen toprak satiş taksitlerinin, kredi borçlarinin iptalini, savaşin halkin istegi- ne uygun biçimde sonlandirilmasini talep etmekteydiler. Fakat Gapon ve beraberindekiler, dilekçeyi, dolayisiyla şikâyet ve talep- lerini dile getiremeden, özellikle yürüyüşü ve gösteriyi engellemek

26 Howard D. Mehlinger, Count Witte and the Tsarist Government in the 1905 Revolution, Indiana University Press, Bloomington 1972, s. 18; David Parker, Bati’da Devrimler ve Devrimci Gelenek 1560–1991, s. 201.

için başkentte toplanan 9.000 piyade ve 3.000 askerden oluşan birliklerle karşilaştilar. Askerlerin kalabaligin üzerine ateş açmasi üzerine gösteri, çarla hiçbir baglanti kurulamadan, yüzden fazla kişinin ölümüyle sonuçlandi. 14 Temmuz 1789’daki Bastil Baski- ni’nin Fransiz ihtilali’nin başlangicini oluşturmasi gibi, 9 Ocak 1905’teki Kanli Pazar da, 1905 devriminin başlangicini oluştur- du.27 Japonya ile yapilan savaş hala devam ettigi için, çar ister is- temez uzlaşma yoluna gitti. Ya da en azindan öyle bir görüntü vermek istedi. Ama aradan bir ay bile geçmeden fiubat kararlariy- la verdigi ödünleri geri çekti.28
Işçiler kanlı pazardan sonra, umut bagladiklari “baba” çar ile bir sonuca varamadıklarını görünce, daha da radikalleştiler. Sovyet- lerdeki örgütlenmelerine hiz verdiler. 7 Ekim 1905’te Demiryolu işçileri Sendikasi greve gitti. Sendika işçileri, hükümetten ücretle- rinin “işçilerin ve ailelerinin maddî ve manevî ihtiyaçlarini karşi- layacak şekilde” arttirilmasini, çalişma saatlerinin günde 8, hafta- da 48 saatten fazla olmamak üzere yeniden düzenlenmesini, de- miryollarinin bütçesinden karşilanmak kaydiyla, işçiler için egi- tim kurumlari, kütüphaneler ve okuma odalari açilmasini talep ettiler. Ayrica toplanti yapma ve grev hakki ve konuşma özgürlük- lerinin taninmasini istediler. Son olarak, herkese eşit oy hakki ve bütün politik ve dinsel suçlarla yargilanmiş kişiler için genel af ta- lebinde bulundular.29 Köylüler ise Kanli Pazar’i pravdanin (ada- let, ahlak, Tanri’nin kanunu, bilinçli davraniş) ve vlastin (otorite- nin) zayişamasi olarak yorumladilar ve 1861’den beri sahip olma- diklari, “işleyenin” olduguna inandiklari topraklari istediler. Elde etmek için de “ortak sorumluluk” bilincinden yola çikarak isyan ettiler. Örgütlenmelerinde, devrim hareketinin merkezine mir’i (köy teşkilatini) ve köylüleri koyan Sosyalist Devrimciler önemli bir rol oynadi. 1905-1906 boyunca aristokratlara ait evlerin/mali- kanelerin yüzde on beşini yakip yiktilar. Entelektüeller -liberal ya da radikal olsun- ve üniversite ögrencileri ise hem işçilerin hem

27 Ascher, The Revolution of 1905, s. 74-90. 28 Richard S. Wortman, Scenarios of Power: Myth and Ceremony in Rus- sian Monarch, Cilt II: From Alexander II to the Abdication of Nicholas II, Princeton University Press, Princeton, New Jersey 2000, s. 396-397; Michael Şorinsky, “Twilight of Absolutism: 1905,” Russian Review, c. 8, sy. 4, (Ekim 1949), s. 322-324. 29 Pravo (8 Kasim 1905), 43, 1-2.; Gerald D. Surh, 1905 in St. Petersburg: Labor, Society, and Revolution, Stanford University Press, 1989), s. 7-8.

91
Dîvân
2008/1

92
Dîvân
2008/1

de köylülerin hareketine destek verdiler ve daha önceki taleplerini yinelediler.30 Entelektüeller, Rus-Japon Savaşi’nin Kirim Savaşi’na benzer bir etki yaratacagini; yenilginin hükümeti reformlar yap- maya itecegini düşündüler. Bu yüzden anayasal ve diger talepleri konusunda israr etmeye devam ettiler.31
Rus olmayan halklar,devrimin başka bir önemli nedeni idi. Bu halklar arasinda özellikle 1880’lerde uygulanmaya başlayan Ruslaştirma politikasina bir tepki olarak ulusal bir bilinçlenme başlamişti. ismail Gaspirali (1851-1914) gibi isimlerin çabalariyla Volga Tatarlari ve Kirim Tatarlari arasinda Pantürkizm akimi yayilmaya başlamiş; Tatar etkisini azaltmak için kurulan ve yerli halklardan ögretmenlerin çalişmasinin yasak oldugu okullar, zaman içerisinde Kazak milliyetçiliginin filizlendigi yerler olmuş- tu. Fakat Müslüman Türk halklarin talepleri, 1905 devrimi öncesi, daha çok kültürel haklarini korumaya, genel olarak kendi dillerini ve kültürlerini açtiklari cedid okullari ve yayinladiklari gazete ve dergilerle geliştirmeye çalişmaktan ibaretti. Ancak Tatar aydinla- rin çabalari ile gelişen milliyetçilik duygulari; Bolşeviklerin de ça- balari ile 1900’lü yillarin başlarindan itibaren, Orta Asya’da rejim karşiti bir harekete dönüşmeye başladi. 1900’de Krasnovodsk’ta ve 1902’de Karaganda madenlerinde grevler patlak verdi. Bu grev- ler diger endüstri sektörlerine de yayildi: 1902’de demiryolu işçile- ri greve gitti. 1904-1905’te Bolşevikler, bu bölgede Puşkin dernegi- ni kurdular: Dernegin amaci, Pazar günleri işçiler için okullar açil- masini saglamak ve okullarda dersler vermek, okuma odalari aç- makti. Bu dernegin faaliyetlerinden sonra Taşkent’te Türkler tara- findan kurulan iki devrimci grup ortaya çikti: Taşkent Genel Dev- rim Grubu ve Sosyalist Devrimci Merkez Komitesi. 1904’te ise bir diger dernek faaliyete geçti. Bolşevik M. V. Morozov tarafindan ku- rulan dernek, sadece Menşevik, Bolşevik veya Sosyalist devrimci- ler tarafindan degil, Siyonistler ve Daşnaklar tarafindan da ilgi gör- dü. Morozov, Semerkant isimli bir dergi yayinlamaya başladi. Bu faaliyetleri ve gerçek anlamda politik yaşama karişmalari devrim- le birlikte özellikle devrim sonrasi dönemde giderek çok daha art- ti ve mümkün oldu.

30 Hosking, Constitutional …, s. 367-371. 31 Adrian Jones, “Easts and Wests Befuddled: Russian Intelligentsia Res- ponses to the Russo-Japanese War,” David Wells and Sandra Wilson (ed.), The Russo-Japanese War in Cultural Perspective, 1904–05, Mac- millan Press, Houndmills 1999, s. 153.

Baltık bölgesi,Devrim ve rejim karşitliginin en güçlü ve okuma yazma oraninin en fazla oldugu Baltik bölgesiydi. Hükümet burada da sorunları diger yerlerde oldugu gibi baski yoluyla önlemeye çalişti. Örnegin, 1898’de Genel valilige atanan General
N. I. Bobrikov, 1899-1901 yillari arasinda bu bölgenin bagimsizli- gini kisitlamaya yönelik politikalar uyguladi fakat bunlar karişik- ligi önlemeye yetmedigi gibi, Rusya’da yeni bir muhalefetin oluş- masina zemin hazirladi. Rus hükümeti bu muhalefeti, Finlandi- ya’nin bagimsizligina yönelik politikalar izlemek yerine, bagim- sizligi kisitlamaya yönelik birtakim başka girişimlerle bastirmaya çalişti.32 Bu politikalarin sonucunda Haziran 1904’te Bobrikov suikastle öldürüldü. Devrim patlak verdikten sonra ise özellikle 1906-1907’de bagimsizlik ve haklar için birçok gösteri yapildi.33 Finlerin mücadelesi, Rusya Müslümanlarininkine göre çok daha politikti ve başlangici devrim öncesine gitmekteydi. Ancak onlar da Rusya Müslümanlari gibi devrimle birlikte politik taleplerini çok daha güçlü bir biçimde dile getirir oldular.
Hükümet birtakim haklari kabul eden bir bildiri yayinlayarak buna ve bütün isyanlara tepkisi gösterdi. 17 Ekim 1905’te yayinladigi bildiri ile hükümet ilk olarak, Rus devletinin refahinin, Rus halkinin refahindan ayri düşünülemeyecegini belirtti. Ardindan, “ülkedeki karişikliklarin halk arasinda büyük bir rahatsizliga neden oldugunu ve imparatorlugun birligine bir tehdit oluşturdugunu” ifade etti. Bu durum için hükümetin öngördügü çözümler; dü- şünme, konuşma ve toplanti özgürlügü gibi birtakim sivil hak ve özgürlükleri tanimak ve 6 Agustos kanunu ile açilmasi kabul edilen, seçimle başa gelecek yasama meclisleri (Devlet Duma’si ve Devlet Konsülü) için seçimleri ilân etmek idi.34
Bu manifestodan, hatta Nisan 1906’da açilan ilk Duma’dan sonra da devrimcilerin faaliyetleri artarak devam etti. Örnegin, Ekim Manifestosu’ndan sadece bir gün sonra, 18 Ekim 1905’te, Moskova Grev Komitesi toplandi ve protesto hareketlerine devam

32 PSZRI, 23: 170-71, A Source Book for Russian History from Early Times to 1917 içinde, III, 701. 33 Theodore R. Weeks, “National Minorities in the Russian Empire, 1897- 1917”, Russia under the Last Tsar : opposition and Subversion, 1894-1917, Anna Geifman (ed.), Malden, Mass.: Blackwell Publishers, Oxford, UK 1999, s. 122-123. 34 Bernard Pares, The Fall of the Russian Monarchy: A Study of the Evi- dence, Alfred A. Knopf, New York 1939, s. 503-504.

93
Dîvân
2008/1

94
Dîvân
2008/1

karari aldi. Komite, işçilerden grevi sonlandirmalarini ve işlerine geri dönmelerini fakat organize olmalarini ve sosyalizmin bayragi altinda daha önce başka devrimci ve muhalif örgüt ve partilerin talep ettikleri bütün sivil ve politik hak ve özgürlükler elde edilin- ceye kadar mücadele etmelerini istedi. Benzer bir şekilde St. Pe- tersburg Sovyet’i (meclisi), 17–20 Ekim tarihleri arasinda, yeni res- mî basin organi izvestiya Soveta Raboçnik Deputov’da (Sovyet işçi Vekillerinden Haberler) yayinladigi bildirilerde, işçileri işlerini bi- rakmaya, çalişmaya devam eden iş arkadaşlarini da iş birakmalari için ikna etmeye çagirdi. “insanlarin bildirilere degil [Ekim Mani- festosu’na referansta bulunarak] silâhlara ihtiyaci oldugunu; giri- len yoldan geri dönüş olmayacagini” belirtti ve herkesi silâhlan- maya davet etti. Ardindan izvestiya, 2 Aralik 1905’te sendika ve ör- gütler olarak toplam 5 kuruluş tarafindan ortaklaşa hazirlanan ve onaylanan “Ekonomi Manifestosu”nu yayinladi. Manifesto, her- kesi greve gitmeye, devlet hazinesine yaptiklari ödemeleri birak- maya, bankalardaki paralarini çekmeye çagirdi. Manifestoya imza koyan parti ve dernekler arasinda “işçi Vekilleri Sovyet”i, “Rus Köylü Birligi Baş Komitesi”, “Rusya Sosyal Demokratik işçi Partisi Merkez Komitesi”, “Sosyalist Devrimci Parti Merkez Komitesi” ve “Polonya Sosyalist Parti Merkez Komitesi” bulunmakta idi. 35
Bazı faktörler herşeye ragmen rejimin ayakta kalmasına neden oldu. Bunlardan biri hiç kuşkusuz Ekim Manifestosu idi. Kişisel haklar ve özgürlükleri taniyan Ekim Manifestosu, devrime destek veren gruplarin dagilmasina, özellikle liberallerin köylülerden ve işçilerden destegini çekmesine neden oldu. Bu an- lamda, 1905 Devrimi burjuvanin işçi sinifini yalniz biraktigi 1848 Fransiz devrimi ile benzerlik gösterir. Rejimin devrime ragmen de- vam etmesinin ikinci ve çok daha önemli nedeni, ordunun hükü- mete verdigi destekti. “Eger askeri birliklerin çogunlugu emirlere uymayi reddetselerdi, grevdeki işçilerin, isyanci köylülerin ya da uç bölgelerdeki ulusal azinliklarin tarafini tutsalardi, rejimin ayak- ta kalma şansi yoktu.”36 Ordunun dişinda merkezin diger bir müt- tefiki, Kossak birlikleriydi. Ancak yapilan çalişmalar, bu birliklerin Rus-Japon savaşi sirasinda hükümetle anlaşmalarina ragmen ol- masi gerekenden çok daha farkli şartlarda ve yayginlikta seferber

35 Vladimir i. Nevskii, 1905: Sovyetskaya Peçat’ i literatura o sovetak, 1905: Materialy i dokumenty, 3 cilt, Gosizdat, Moscow 1925, s. 3, 8, 12, 3:
87–88.
36 Ascher, The Revolution of 1905, s. 167–168.

edilmelerinin bir sonucu olarak, özellikle Kanli Pazar’dan sonra hükümetten destegini çektiklerini göstermektedir.37 Birtakim legal partiler 1905 Devriminden sonra Duma seçimleri için ortaya çikti. Bu partilerden biri Ekim Manifestosu’nun ilkelerini destekleyen Oktobristler (Ekimciler) Partisi idi. Ilimli-li- beral bir parti olan Oktobristler Partisi, en çok toprak sahipleri, tüccarlar ve sanayicilerden destek buldu. Partinin lideri, Mosko- va’nin ileri gelen sanayicilerinden Aleksandr ivanoviç Guçkov (1862–1936) idi. Parti, anayasal monarşiyi destekledi. Kanun ve düzenle birlikte, devrimci akimlarin ve hareketlerin sona erecegi- ni savundu. Genel ilkeleri ise şunlardi: Rusya’nin bölünmez bü- tünlügü ve birligini savunmak; genel oy hakki ile anayasal monar- şinin gelişmesi ve güç kazanmasina katkida bulunmak ve sivil öz- gürlükleri desteklemekti. Ayrica parti, köylülere, Rus toplumunun diger üyeleri ile eşit haklar verilmesini, köylülere topragin yeni- den dagitilmasini; işçilerin bütün sosyal saglik sigorta gibi güven- celerinin saglanmasini, kadinlar ve çocuklar için çalişma saatleri- nin kisitlanmasini, işçilere grev hakki verilmesini ama bunun şartlarinin yasa ile belirtilmesini savundu.38 bir diger parti, 1905 Devrimi sonrasi ortaya çikan Soyuz Osvo- bojdeniya (Özgürlük Birligi) ve Zemtsvo Anayasacilari Birligi grup- larinin birleşmesinden oluşan Kadet (Anayasal Demokratik Parti) partisi idi. Partinin lideri, tarihçi Pavel Nikolyeviç Milyukov (1859–1943) partinin açiliş konuşmasinda, partinin özellikle de- mokratik bir cumhuriyet veya üretim araçlarinin devletleştirilme- sini istemedigini, çünkü bu sloganlarin bazi parti üyeleri tarafin- dan kabul görmedigini, bazilari tarafindan ise gerçekçi bulunma- digini belirtti. Genel olarak Kadet partisi, Rusya’nin birligini ve özel mülkiyetin dokunulmazligini savundu.39
Bu dönemde ortaya çikan bir diger parti, Rus Birlik Partisi idi. A.
I. Dubrovin, N. E. Markov ve V. M. Purişkeviç gibi isimlerin lider- liginde 1905 güzünde kurulan parti, muhafazakâr bir programa

37 Shane O’Rourke, “The Don Cossacks during the 1905 Revolution: The Revolt of Ust-Medveditskaia Stanitsa,” Russian Review, c. 57, sy. 4, (Ekim 1998), s. 583–598. 38 Polnyi sbornik platform vsek Russkik politiçeskik partii, 4. Baski, St.
Petersburg, 1978, s. 111–23. 39 P. N. Milyukov, God bor’by, 1905-1906, Obshchyestvennaya Pol’za, St.
Petersburg 1907, s. 97–98, 100; A. Tyrkova-Williams, “The Cadet
Party,” Russian Review, c. 12, sy. 3, (Temmuz 1953), s. 173–186.

95
Dîvân
2008/1

96
Dîvân
2008/1

sahipti. Parti, Rusya’nin bölünmez bütünlügünü savundu ve bu bütünlügün ancak, Ortodoksluk, Rus milliyetçiligi ve sinirsiz otok- rasi ile saglanabilecegini ve korunabilecegini ileri sürdü. Ruslar Ortodoks olduklari için, Ortodoksluga devlette önemli ve baskin bir yer verilmesi gerektigini savundu. Devlet Konsülünün, otokra- sinin gücünü sinirlamaktan uzak bir kurum olup, sadece Ruslar- dan oluşmasini talep etti. Ayrica hükümetin çok geç kalmadan ve suistimal edilmeden, konuşma, basin, toplanti yapma gibi sivil öz- gürlüklere hemen kisitlamalar getirmesi gerektigini savundu.40
Bu dönemde gün işigina Yeni partiler dişinda eskiden beri süregelen devrimci partiler çıktılar ve yasal bir nitelik kazandilar. Bunlardan Sosyalist Devrim Partisi (SDP), 1906 Ocaginda bir kongre düzenleyerek programini açikladi. SDP, kapitalistlerin mallari- na el konulmasini, üretimin ve bütün toplumsal yapinin sosyalist ilkeler dogrultusunda yeniden düzenlenmesini ve SDP içinde or- ganize olacak işçi sinifinin mutlak bir zafere ulaşmasini savundu. işçilerin iş saatlerinin ve ücretlerinin, işçi sendikalari ve hükümet- lerce ortaklaşa belirlenmesini, topragin devletleştirilmesini ve sa- dece iş karşiligi köylüye verilmesini, madenlerin devletin kontrolü altinda olmasini kabul etti.41 Partiler, bu taleplerini açilan Du- ma’da da dile getirmeye devam ettiler. Şubat 1906’da Hükümet ilk olarak, Devlet Konsülünün Reformu Hakkinda Kanun’u yayinladi. Buna göre aristokratlar, kilise ve zemtsvo temsilcilerinden seçilmiş üyelerle, hükümet tarafindan atanan eşit sayidaki temsilcilerden oluşan Devlet Konsülü, Devlet Duma’si ile ayni yasama hakkina sahip olacakti. Bundan böyle, adi geçen iki kurumun onayi olmaksizin hiçbir yasa geçerli sayil- mayacakti. Yasalar Duma tarafindan görüşülüp, Konsül’e gönde- rilecekti. iki kurumdan birisi tarafindan ret edilen yasalar geçersiz sayilacakti.42 Devlet Konsülü’nde hükümet, atanmiş üyeler araci- ligiyla yasamada etkili olmayi, bir anlamda Duma’nin yasama gü- cünü kontrol etmeyi amaçladi.
Ardindan 23 Nisan 1906’da, Bakanlar Kurulu tarafindan hazirla- nan ve Nikolay’in bizzat kendisi tarafindan incelenen Temel Devlet

40 Polnyi sbornik platform vsek Russkik politiçeskik parti, s. 46-48. 41 Programa i organizatsionnii ustav Parti Sotsialistov-Revolutsionerov, izd. TsK PS-R, Paris 1906, s. 18, 22, 24-27, 28. 42 PSZRI; 25: 640- 45, A Source Book for Russian History from Early Times to 1917, c. III içinde, s. 702–703.

Kanunlari yayinlandi. Buna göre, otokratik güç çara aitti. Yasama yetkisi ise çar, Devlet Konsülü ve Devlet Duma’sinin ortak yetki- sindeydi. Her ne kadar kanunlar, adi geçen iki kurum tarafindan hazirlansa da, çarin onayi olmaksizin hiçbir kanun geçerli degildi. Savaş ve bariş kararlari çarin kendisine aitti. Ayrica, kanunlarda Rus çarinin mutlaka Ortodoks olmasi şarti konuldu ve çarin Orto- dokslugun koruyucusu oldugu kabul edildi. Bununla birlikte, ka- nunlarda Ortodoks olmayanlara, Yahudilere ve Müslümanlara di- nî özgürlük tanindi. Kanunsuz yargilama, keyfî ev arama yasaklan- di. Herkesin istedigi yerde yaşayabilecegi ve çalişabilecegi kabul edildi. Hatta isteyenlerin yurt dişina çikabilecegi belirtildi. Herke- se mülkiyet hakki, silâhsiz olmak kaydiyla toplanti yapma hakki, düşünce özgürlügü ve kanunlara aykiri olmamak kaydiyla dernek kurma özgürlügü tanindi. Devlet Konsülü ve Duma’nin onayi ol- madan hiçbir kanunun geçerli olmayacagi belirtildi. Bu, çarin onayi hakkindaki ikinci madde ile çelişmekte idi. Devlet Konsü- lü’nde çar tarafindan atanmiş üyelerin sayisi, seçilmiş üye sayisin- dan fazla olamayacakti.43 ilk başta yasama yetkisini Duma’ya ve Konsül’e verdiginden anayasal bir rejimin ortaya çiktigi izlenimini veren kanun, aslinda önemli kararlarda çari yetkili kilarak otokra- sinin bir şekilde devamini sagladi. Özellikle çara, Duma’ya ve Kon- sül’e verilen ortak yetkiler dolayisi ile ilk Duma’dan başlayarak ya- sama sürecinde bazi sorunlarin çikmasina zemin hazirladi.
Özetle, 1905 Devrimi, gerçek bir anayasal monarşi getiremedi. Hatta bazi yazarların düşüncesi,bu özelligi sebebiyle; politik sistemde gerçek bir farklılık getirmediginden 1905’te yaşananlari devrim olarak nitelemek bile dogru degildi.44 Bu yargi- da haklilik payi olmakla birlikte, 1905 olaylari, aldigi geniş halk destegi göz önüne alinirsa, hükümeti bazi ödünler vermeye zorla- yan, sorunlu da olsa politik sistemde bazi degişikliklere yol açan; daha da önemlisi Rus halkini politik yaşamin içine daha önce hiç olmadigi kadar dahil eden ve bu yönüyle bir sonraki devrime ze- min hazirlayan bir olaydi. Ayrica, sistemin öyle ya da böyle degiştirilebilecegini gösterme- 97 si açisindan hem 1906’da iran’daki hem de 1908’de Osmanli im- Dîvân
2008/1
43 Prokoly zasedanii soveşçaniya...po peresmotru osnovnyk gosudart- svennyk zakonov, Gosudarstvenaya Tip., St. Petersburg:1906, s. 28–29, 32–35, 94. 44 Wood, s. 34.

paratorlugu’ndaki devrim için esin kaynagi olan bir ihtilaldi.45 Fa- kat işçiler, köylüler, ögrenciler, liberal ve sosyalist entelektüeller ve Rus olmayan halklar gibi çok farkli gruplarin katilimindan dolayi Rusya’daki devrim, hem iran’daki hem de Osmanli imparatorlu- gu’ndaki ihtilallerden çok daha geniş tabanli bir hareketti. Daha da önemlisi, 1905 ihtilali, bazi yazarlarin hakli olarak belirttikleri gibi, 1917 devriminin bir provasiydi. Devrimcilerin 1905 devri- minden çikardiklari en önemli derslerden biri, orduyu da sürecin içine katmalari, kendi yanlarina almalari gerektigi idi. Nitekim 1917 devrimi belki de, birçok faktörün yani sira, ordunun devrim- cilerin yaninda yer almasindan dolayi çok daha başarili oldu.

Abstract

98
Dîvân
2008/1

The Russian Revolution of 1905: A Reassessment

Even though it seems of secondary importance compa- red to the Revolution of 1917, the 1905 Revolution has a significant place in Russian history. To some scholars, it was a “rehearsal” for the 1917 Revolution; the first of a series of constitutional movements that inspired the 1906 Revolution in Iran and the 1908 Revolution in the Ottoman Empire. For some other scholars, on the other hand, it was a delayed “liberal-bourgeois” revolution that had many similarities with those in 1848; or it was a revolution inşuenced by the French Revolution of 1789. In fact, the 1905 Revolution was all of these; even more. This article aims to explain the reasons for the revoluti- on and the government’s response to it and evaluate its consequences. While doing this, it also makes some comparisons between the 1905 Revolution and the 1906 Iranian and 1908 Ottoman Revolutions.
Key Words: 1905 Revolution, Socialism, Liberalism, Constitutional Monarchy, October Manifesto.

45 Nikki R. Keddie, “Iranian Revolutions in Comparative Perspective,” The American Historical Review, c. 88, sy. 3 (Haziran 1983), s. 586; Kansu, 1908
Devrimi, s. 97.